بۆ یهكهمجار ئهو كهشهباوهی كهچهندین سهدهیهسهرجهم كایهو بوارهكانی ژیانی داگیر كردبوو ،بههۆی دهستنوسێكی شۆكئامێزهوهههموانی توشی سهرسورمان كرد .ههرچهند لهسهرتادا ههروهك نوسراو توێژینهوهكانی تر كهمژدهی گۆرانێكی ریشهیان پێهئهو پێشوازیهگهرم و گورهی لێنهكرا .بهنسبهت ئێمهشهوهئهمهبۆ هۆكارو مهبهستی تر لێكدهدهینهوهو كهپێناچێت وا بهئاسانی لێرهدا دابرێژرێن .
ئامانجی هایدگهر بۆ كاركردن لهسهر رهخنهی عهقڵی پهتی -كانت-دا دامهزراندنی سیستهمێكی ئۆنتۆلۆژی نیه.بهڵكو كاركردنهلهسهر ئۆنتۆلۆژی بنهرهتی ،ئۆنتۆلۆژیهك كهههر لههێراكلتیس و پلاتۆنهوهلهبیركراوهپشتگۆێ خراوهوهههروهها خۆی وا پیشانداوهكهلهبارهی بوونهوهدهدوێت .هایدگهر لهم پهرتوكهی كانتدا بهوردی سهرنجی ئهوهدهدات كهكانت ههوڵی دامهزراندنی داوه ئهویش رۆڵی (خود)هجیا لهخودی دێكارتی . جگهلهوهش لهو دهستنوسهدا كانت ههوڵدهدات بۆچونگهلێكی دژ بهمێتافیزیكی ترادسێۆنی بهێنێتهبهرباس و شرۆفهكردن .ههموو ئهو ناوهخنی و شۆربونهوهییهی كانت بۆ مێتافیزیكی ترادسێۆنی وروژاندن و خستنهبهرباسی ئهو پرسانهیهكهلهههناوی مێتافیزیكی ترادسیۆنیدا لهدایك بوون و بهجۆرك لهجۆرهكان بۆ وهڵامدانهوهیان پێیهوهی سهرقاڵ بووه.
بهو بۆنهیهوهئێمهدهتوانین چی بزانین ؟ و چ ئومێدیكمان ههبێت ؟ وهلأمدانهوهی ئهم پرسانه لهنێۆ رهگ و ریشهی مێتافیزیكدا دێن و دهچن .چیدیی میتافیزیك لهتوانایدا نیهخۆی بهوهڵاممدانهوهی ئهو پرسانهوهسهرقاڵ بكات .
بهههرحاڵ ،دۆخ و كهشی مێتافیزیك كهلهیۆنانهوهههڵدهقوڵیت و دواتر پهل دههاوێت و رهگی خۆی زیاتر پتهوتر دهكات ،بهشێوهیهك كهجێگهی باوهر نیه. واتهئهو كاتهی كهمێتافیزیك وهكو زانستێك چاوی لێكراوه، كهناكرێ بهوردی ئامانجی لێكۆلینهوهی باس بكرێ وهكو ئهوهی بمانهوێت ئامانجێكمان لێوهی دهستگیر بێت .لێرهدا باس لهمێژوی مێتافیزیك ناكرێ ،بهڵام پێویستهكۆتای وێستهگان بهوردی باس بكرێن ،ئهو كۆتایانهی كهههمیشهبهلای ئێمهوهپرسیار دروست دهكهن .ناچارمان دهكهن لهسهری بوهستین .لهبهر هیچ نه.! بهڵكو لهبهر ئهوهی كهدهمانهوێت لهگۆرانهمهزنهكان-بگهین .
پێگهی میتافیزیك لهگهڵ بلاوبونهوهی (رهخنهی عهقڵی پهتی)ی -كانت -دا سهراوژێربوون و گۆرانێكی گرنگی بهسهردا هات .لهوێدا ئیمهدهتوانین باس لهدووجۆر میتافیزیك بكهین 1:میتافیزیكی ترادسیۆنی 2:مێتافیزیكی رهخنهیی كهلهئێمانوێڵ كانتهوهدهست پێ دهكات تا دهگاتهبیرمهندهپاش كانتیهكان .لهم نێوانهشدا ئێمهرۆڵی دادهوهر نابینین و لهدهرهوهیدا ناوهستین ،بهڵكۆ شوێنگهدهكوتین .
زۆر جار دهگوترێت گهر -رهخنهی عهقڵی پهتی -كانت نهبوایهههر گیز -بوون و كات-ی هادیگهر نهدهبوو ،ههرچهند هایدگهر لهپرۆژهی -بوون و كات-دا لهدازاینهوهپرسیار لهبوون دهكات ، بهههر حاڵ . بێ شك لهههندێك بواردا لهگهڵ كانت-دا هاوراین سهبارهت بهپێگهی ئێمهلهجیهاندا و تێگهیشتنی ئێمهسهبارهت بهو شتانهی كهلهدهوروبهرماندا رودهدهن و ئهمهش بهلهبهرچاوگرتنی ئهوهی كهئێمهلهجیهاندا دهژین و لهگهڵ ئهوانی ترداین .ههریهك لهئێمهوێنای تایبهتمان بۆ جیهان و دهوروبهرمان ههیه.ئهمهش سهبارهت بهبۆچونی هایدگهر ههر راسته.وهك چۆن رهخنهی عهقلی پهتی كانت وزهو گۆرێكی زیاتری بههێرمۆنۆتێكی هایدیگهر بهخشی .سهبارهت بهتێگهیشتنی ئیمهلهجیهان و ئۆبژهی بهردهست .لهكتێبی -بوون و كات-ی هایدیگهر روبهروی وهها بهراوردێك دهبینهوهسهبارهت بهوهی كههیچ جیهانێك لهدهرهوهو سهربهخۆ لهدازاین بوونی نیه ،ئهمهش ئهو بۆچونهی كانت دهسهلمێنێت ،لهبارهی جیهانهوه.
ههر وهك ئهوهی گوترا خۆسهرقاڵ كردنی هایدگهرو كانت بۆ مێتافیزیك و كیشهمیتافیزیكیهكانه.بهلهبهرچاوگرتنی ئهوهی كهمیتۆد و رێگهی ئهوان بۆ توێژینهوهلهم بارهیهوهجیاوازه. ههرچهند هاییدگهر بهوردیوهكار لهسهر تێگهكانی تری بیرمهندانی میتافیزیك و بیرمهندهپێش كانتیهكان وهكو پلاتۆن و ئهریستۆ و پارمنیدس و هتد..وهدهكات بهلام روانگهیهكی تایبهتی بهكانت ههیه.لهسهرتای -كانت و كیشهی میتافیزیكدا -هایدیگهر دهڵێت (ئامانج و ویستی ئهم پهرتوكه،ئاراستهی رهخنهی عهقڵی كانته،لهو روهوهكهبنهرهتی مێتافیزیك زیندودهكاتهوه ، بهههمان شێوهكێشهو بابهتی مێتافیزیك بهشێوهی ئۆنتۆلۆجی بنهرهتی رۆشن و شرۆفهدهكرێت . پرسی مێتافیزیك بهو شێوهییهی گوترا پرێسێكی گرنگی هایدیگهرو كانت بوو .ئهو دهرئهنجام و ویستانهی كهكانت لهمیتافیزیكی نهریتی ههیانبوو بهلای هاییدگهرهوهجێگهی بایهخپێدانێكی گرنگ بوو .ئهوهی لیرهدا دهبێت روبهروی ببینهوهههمان ئهو میتافیزیكیهترادسیۆنییهكهكانت ناوی دهبات و لهمیتافیزیكی رهخنهی خۆی جیای دهكاتهوه.
لهو بایهخپێدانانهی كانت بۆ میتافیزیك بریتیهلهسنورهكانی زانینی مرۆف لهجیهاندا و توانای ئهو لهناسیندا ،لهم پرۆژهرهخنهییهی خۆیدا روبهروی عهقلگهرایهكانی تر دهبێتهوه.بنهماو ئهسڵی ههریهك لهئاراستهفیكیریانیان دهپێوێت و دیاری دهكات ،دواتر بهڵگاندنهكانی خۆی لهههمبهریاندا جێگیر دهكات ،
روگهی هایدگهر یش ههروهك كانت روگهو ئامانجێكی نهرێینانهیه و كاری رهخنهو ههڵوهشاندنهوهیه.ههر ئهمهش هایدیگهر ناچار دهكات لهمیتافیزیكی رهخنهییی كانتدا بهدوای ئهو توخمهئۆنتۆلۆجیانهدا بگهرێت كهسهردهمانێك لهنیۆ گوتاری ههریهك لهبیرمهندهمیتافیزیكیهكاندا ئامادگی ههبووهو بهجۆریك لهجۆرهكان زانینی مرۆفیان پیكهێناوه.
توانستی زانین پیشتر لهنیۆ میراتی ترادسیونی میتافیزیك و ئهزمونگهرایدا بهجۆرێك توشی ههڵاویرادان دهبێت و ،دواتر پێویستهئهو درزو كهلێن و برینهوهك چاوگهیهك و دواتر كرنهوهیك سهیربكرێ بهروی رهخنهی میتافیزیكی كانتدا ،ئهوهی كانت لهبهارهێنانی بنهما پیشنهیهكاندا ناچار دهكات ،تهوانای زانین و مهعریفهی ئیمهیهكهپیشتر ههر یهك لههێۆم و باكهی ،،وهك چاوگهیهكی گرنگی بهدهستهێنانی زانین لێیان دهروانی ،جێگیر كردنی و بهكارهێنانی بنهما پێشینهیهكان بۆ كانت چ جیاوازیهكی ههیهلهگهل ئهو پێدراوهعهقڵی و زهین-یانهی كهلهنیۆ میتافیزیكدا شرۆفهكراون وهكو بنهغایهكی گرنگ و كردارهكی .
تهوانایی ئاگای ئێمهلهمهر بابهتهبهردهستهكاندا ،بهوشێوهییهی كهبونیان ههیهپشت ئستورهبهیه گرتوی و رێكخستینی ئهو داتا ئهزمونیانه، بهلام دهكرێ ئهمهلهچ دۆخیكدا بێتهاراوه،ئهوهی بهلای كانتهوهجێگهی سهرنجه،پهیوهست بونێكهبهخودی خۆمهوه، -ئاگای من- پهیبردنێكی مجرد و پهتیانهی خۆم ،بهڵام دهبیت پێشتر ئیمهئهوهلهبهر چاو بگرین ،كهكانت بۆ مهسهلهی -یهكبوون-تهفسیرێكی جودا و جیاوازی ههیهدهتوانین بڵێن هێڵێكی گرنگ و لێك جیاكهرهوهشه،كانت ئهم بابهتانهدهگهرێنێتهوهبۆ -هۆكارێتی تێمپؤراڵیتی و شوێن ،بهو پێیهی كهههرهیك لهم دهركهوتانههۆكردی تایبهت بهخۆیان ههیه،بهههرحاڵ ،
لهههمبهر پهرش و بڵاوی داتا ههستهكیهكاندا كانت جۆرێك یهكبونی پیشنیار دهكات،كهجیایهلهههر یهكبونێكی ههمهكی ،-پهیبردنی ناوهكی خود ،نابیت ئهوهشمان بیربچێت كهكانت پێش بهكارهینانی كاتیگۆریهكانی دهست ئهداتهئهم یهكبونهو ئهوهشرۆفهدهكات كهزهین ی من لهههمهبهر ئهم فرهجۆری و داتا ههستهكیانهدا ،پێویستی بهرێخستنێك ههیه،
شێوهههستهوهریهكانی بنهما پیشینهیهكان ، كهپیشتر شكڵێنراوه،لیرهدا كانت دهگهرێتهوهو ئهوهمان بۆ روندهكاتهوهكهبنهما پیشینهیهكان بۆ دیاردهیهك ،لهنیۆ -شوین و كات-دان ههر لهو نێوندهو لهو چوارچیوهیهدا دهبنهبنهما و رهگهزی ههر جۆرهعهینیبونێك یا بینینێك ،لیرهدا پرسی -تێمپۆراڵتی-بهلای هایدیگهرهوهپیچهوانهدهبێت ،ئهمهش سهبارهت -ئاراستهكردن و لهنیۆ -كات-دا بوون ، دهبیت زیاتر ئاماژهبۆ ئهو قوڵبونهوهییهی هایدگهر بكهین سهبارهت بهكاتمهندی كهبهلای كانتهوهبنهمای پیشینهی ههستهوهرین ،كات شكڵی ناوهكی دهگێرێت ، پێدهچیت هایدگهر سهبارهت بهكاتمهندی-ناوهكی- كانتی قایل بێت ،بهلام سهبارهت بهدۆخی -ئاراستهكردن -لهو سهمتهكانتیهجیا دهبێتهوه.
وتوویژكردنمان لهبارهی كاتمهندیهوه،بهلای كانتهوه،ناچارمان دهكات بۆ گهرانهوهبۆ -كاتێتی زانستی بهلای ئۆگستین و دواتریش بهلای فیزیایی نیوتنهوه،كانت لهم روهوهشرۆفهیهكی نیوتنی ههیه،ههرچهند هایدگهر باس لهكاتێتی ئۆنتۆلۆجی دهكات ،
كانت لهبهكارهێنان و مهبهستی -كاتمهندیدا ،دان بهو لێكدژیانهشدا دهنێت كهوهك زنجیرهیهك و ئاسۆیهكی بهردهوامی رۆڵی خۆی دهگیرێت ،(تێگهیشتن بهو پلهیهیهی كهئیمهئاگهردار بین لهزنجیرهی گۆرانكاریهكان و ئاكامی پیشیانهی ههر شتیك ،)
نابێت ئهوهمان بیربچێت ،لێكپچرانی كات و شوێن بهوهی كهرۆڵێكی گرنگ و جیا لهیهكدی هدهگێرن ،دهكهوینهههڵهوه،زهین-لهتێگهیشتنی سهبارهت بهبابهتهبهردهستهكاندا لهرێی كاتهوهپیێ دهگات ،كات هێڵی بهستنهوهی تێگهیشتنی ئیمهیهلهگهڵ ئهو روداو دیاردانهی كهدهكهونهدهرهوهی منهوه،گهر بیت و ئیمهكات وهك برانهوهتهماشا بكهین ئهوا ههرگیز ناتوانین باس لهعهینیبونی كات بكهین ،
هایدگهر لهپرۆژهی بوون و كات-دا ئهمهبهجوانی ووهههروهها بهئاگایییهوهئهمهروندهكاتهوه،سهباهت بهمامهڵهو بهرخوردی ئیمهلهگهل بابهتهبهردهستهكان و ناوهكی بونی كات و نیشتهجێبونمان لهنێۆ كات-دا بهلام هایدگهر زیاتر باس لهو ساتهگرنگهدهكاتهوهكهتهوانایی ئیمهی لهسهر بهنده،واتهتوانای ئێمهسهبارهت رووهو بوون و .دانانی پرۆژهو گرنگی ناسینی دیاردهكان . ئهوهی دازاین ئاراستهدهكات و وا دهكات ئهو لهو -سات-كات-هئێستاییهئهو تواناییهی بۆ پهیدا ببێت ،بریتی نیهلهتهنها -ئیستاییهك-بهڵكو ههر ههنوكهیی و ئێستاییهك دهكهوێتهسهر نیگهرانی و مهزاجیهكانی ئێمه،بهواتایهكی ترلهههموو دۆخێكی مهزاجی و گرنگیپێداندا -كات-ێــــك بوونی ههیه. دهپرسین ئهم جۆرهئاراستانهلهكاتمهندی و ساتی تایبهت ناچارمان ناكات پهلبهاوێژین بۆ بهردهوامی و هۆكارێتی -كانتی -بهو پێییهی ئهمهبۆ كانت بریتیهلهوهسیلهی -تێگهیشتن-بۆ دیاردهكان و ،چهمكی هۆكرد ؟
لێرهدا ههریهك لههایدگهرو كانت بهههڵویستن لهبارهی -تێگهیشتن و هێزی -خود-ی ئێمهوه،چۆن ؟ چۆن باس لهتایبهتمهندی -ساتی بكهین بهپشت بهستن بهوهی میزاجێكی تایبهتی بێت و دازاین ئاراستهبكات بۆ بهدیهێنانی یهكێك لهشیمانهكانی و ئاراستهی بكات سهبارهت بهتێگهیشتنی روهو -بوون ؟
نیگهرانی و دودڵی و دهكهونهنێۆ كاتهوهسهبارهت بهناسین و -ئاراسته -كردن ،دهشبێت پێش -كاات-یش بكهون واتهلهپیش باسكردنی كاتمندی دازاین ،
تێگهیشتن و روانین سهبارهت بهلهوێدا-دهبێت ،بهڵام پێش ههر شتێك پێویستمان بهیهگرتوی هێزی ناوهكی بوونمان ههیه،كهوهك یهكێك لهپێكهێنانی شیمانهكانی دازاین رهچاو دهكرێت ،كانت ئهم یهگرتوییهپیش بهكارهێنان و دهستگرتن بهكاتیگۆریهكانهوهدادهنێت ،واتهپیش پهنا بردنهبهر كاتیگۆریهكان پێویستمان بهیهگرتووی روانینهعهینیهكان ههیهكهئهمهش كاتێك گونجاوهو مومكین دهبیت ،پێویستمان بهیهگرتووی و هێزی ( بیر دهكهمهوه) دهبێت . روانینێكی -پهتی- .
كانت بۆ پهیبردن و درككردن و بهزانیاریهبینراو هكان لهنیۆ ههستدا ،دواتر دهستراگهیشت ن پێی باس لههاتنهئارای چهمكهكان دهكات ،بۆ ئهم مهبهستهبونی ئهم چهمكانهكهتێگهیشتنی ئیمهدهیانهێنێتهئاراوه ، شێزازی بزواندنی خهیاڵ لهسهر روتهڵهیهكی روت و پهتی دانامهزرێن مهگهر بههاوكاری و ههماههنگی ئهم شكڵهسازێنراوهی كهلهلایهن چهمكهكانهوهشكڵێنراوه،رۆچونێكی خودیه.
ئهم شكڵهسازێنراوانهپێویستهلهگهڵ بنهما پێشینهیهكانی ئهزمون بگونجێنرێن .بیگومان سیستهمی بهردهوامی و داینامیكی كات بهندهلهسهر ئهوهی ئیمهباس لهو شكڵهسازێنراوانهبكهین ، كهله نێۆ نیۆ زنجیرهی كاتدا رودهدهن .
توانای خهیاڵ-هكان پێش كهوتنیان لهنیۆ -شوین-دا ، بهگشتی كانت دهیهوێت لهچۆنیهتی هاتنهئاراو پرسی سهرهكی دهمج و لێكههڵكێشهلهپێشینهیهكان بكۆڵێتهوه.هایدیگهر سهبارهت بهبونیادی شكڵ سازی كانت رازی نابێت ،كهوهك زنجیرهیهك لهنیۆ -كات-دا دهردهكهون بهیارمهتی چهمكهكان لێی دههزرین .هایدگهر لهرێی شكڵسازیی كانتیهوهباس لهپهیوهندی نێۆان كاتیگۆری و -كات دهكات .
——————————-
ژێدهر .
نقد قوهحكم –ایمانویل كانت –ترجمهعبدالكریم رشیدیان
بناغهدانانی میتافیزیكیای ئهخلاق ،ئیمانوێڵ كانت ، لهئهڵمانیهوهسۆران عمر
بوون و كات –مارتن هایدیگر –لهئینگلیزیهوهد،محمد كهماڵ
adabuhunar@knwe.net
Leave a Reply
Be the First to Comment!