Skip to Content

هه‌رێمی کوردستان و ئه‌نجوومه‌نی هاریکاری که‌نداوی عه‌ره‌ب له‌ ته‌رازووی هێزدا … نوسینی : نجم الدین فارس حسن

هه‌رێمی کوردستان و ئه‌نجوومه‌نی هاریکاری که‌نداوی عه‌ره‌ب له‌ ته‌رازووی هێزدا … نوسینی : نجم الدین فارس حسن

Closed
by ئایار 28, 2018 General, Opinion

 

 

پێشه‌کی :

بۆئه‌وه‌ی بتوانين له‌ توانایی هێز و كاريگه‌ريه‌كاني له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆيی و نێو ده‌وڵه‌تی تێ بگه‌ين دةبێت له‌ هه‌رسێ ڕووه‌که‌وه‌ واته‌ ناوخۆیی و ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تی شيكاری له‌سه‌ر توانايی يه‌كانی‌ ده‌وڵه‌ت بكه‌ين له‌ هه‌رسێ ئاسته‌كه‌يدا . به‌تايبه‌ت بۆ ووڵاتانی ئه‌نجوومه‌نی هاريكاری كه‌نداوی عه‌ره‌ب پێك هاته‌كانی ناوخۆی ووڵات و توانا ئابووری و سياسی و سه‌ربازييه‌كانيان بزانين و له‌ ڕووي توانا مرۆیی يه‌كه‌يه‌وه‌ و هه‌روه‌ها له‌ ڕووی پێكهاته‌ی ئابووری به‌رهه‌م هێنان و پێکهاته‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌لامان ڕوون و له‌به‌رچاو بێت . چه‌ند بڕوا و بۆچوون و مه‌زهه‌بی جياواز له‌خۆی ده‌گرێت و هه‌روه‌ها ئه‌و سيسته‌مه‌ی ده‌وڵه‌تانی كه‌نداوی‌ له‌سه‌ر بنيات نراوه‌ تا ئاستێك ئاڵۆز و جێگای مشتومڕ و تێڕامانه‌ ، بێ گومان توانا لۆجستيه‌كان و هێزه‌ سه‌ربازييه‌كانيان به‌شێكی هه‌ره‌ گرنگن له‌ ده‌ستنيشان كردنيان له‌ ته‌رازووی هێزدا ، له‌ ئێستايی سيسته‌می سياسی و سه‌ربازی و ئابووری ده‌وڵه‌تانی دنيادا و له‌ پێگه‌ و بوونی به‌ناو يه‌ك جه‌مسه‌ری دنيا كه‌ له‌ لایه‌كه‌وه‌ و له‌ ناوه‌ڕۆكیدا ناتوانین بڵێین تاك جه‌مسه‌ری یه‌ . ئەنجومەنی هاریكاری كەنداوی عەرەبی ناتوانێت جێگا و پێگەیەكی بەرچاو و كاریگەری هەبێت .
” كراوثمر ، وەكو یەكێك لە محافەزەكارە نوێیەكان ، بەمجۆرەی خوارەوە گوزارشت لە جیهانبینی ڕەوتەكەی خۆی سەبارەت بەم قۆناغە مێژووییەی كە لەگەڵ هەرەسهێنانە گەورەكەی یەكێتی سۆڤیەتدا دەستی پێكرد ، دەكات : ” كۆتایی هەموو شتێك بوو ، كۆتایی كۆمۆنیزم ، كۆتایی سۆسیالیزم ، كۆتایی جەنگی سارد ، كۆتایی جەنگەكانی ئەوروپا بوو . بەڵام كۆتایی هەموو شتێك ، لە هەمان كات دا سەرەتاشە ” 1 . هەڵبەتە ( كراوثمر ) هەڵەیە كە وا دەزانێ‌ كۆتایی هەموو شتێكە . نە كۆتایی هەمو شتێكە و نە كۆتایی كۆمۆنیزمیشە ، بەڵكو كۆتایی جەنگی سارد بوو چونكە كۆتایی ئەو جەنگە كۆتایی هەموو شتێك نەبوو . بۆیە كۆتایی كۆمۆنیزم نیە ، چونكە كۆمۆنیزم لەناو ژیان و پەیوەندیەكانی خەڵكدا ، خۆبەخۆ گەشە دەكات ، سیستەمەكە خۆی زەمینەیەكە بۆ سەرهەڵدانی كۆمۆنیزم ، و هەلومەرجێك خۆش دەكات وەكو شێوازێكی لەبار بۆ ژیانی مرۆڤایەتی ، ڕاستە كە كۆتایی هەر شتێك لە هەمان كاتدا سەرەتایەكی نوێ‌ دەهێنێتە ئاراوە . هەروەكو ( میر شایمر ) دەڵێت : ” هەموومان وا قەناعەتمان نی یە كە سیستەمی نێودەوڵەتی سەردەم وەصفی بكەین بە تاك جەمسەری و لە كرداریی بوونی دەست ڕۆیشتوویی ئەمریكادا”2 ئەو درێژە بە قسەكانی دەدات و دەڵێت ئێمە ناتوانین بڵێین یان هاوڕا نین لەگەڵ ئەوەدا كە بڵێین ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا زۆر بەهێزە لە ڕووی سەربازی یەوە و دەتوانێت باڵا دەستی بكێشێت بەسەر هەموو دەوڵەتانی تردا لەكاتی بوونی سیستەمێكی ئاوا لە جیهاندا . لەبەرئەوەی ناتوانێت ڕێگە بگرێت لە دروست بوون گەشەی هێز لە ووڵاتانی تر لە جیهاندا ، لەگەڵ ئەوەی زلهێزێكە لە دنیادا ، بەڵام ناتوانین بڵێین كەچین و روسیا ناتوانن ڕووبەڕووی ئەمریكا ببنەوە .

” ئەوان لە هەموو لایەك زیاتر ئەوە دەزانن (ئەمریكا) لەو جیهانە فرە جەمسەریەی كە دەركەوتووە لەسەر ڕووی زەوی هەڕەشە لە باڵادەستی تەواویان دەكات لەئیستادا هێزی چین دەبێتە زۆرترین مەترسی بۆیان لەساڵانی داهاتوودا لەبەرئەوە چین دەوڵەتێك دەبێت كە زۆرترین حسابی بۆ بكرێت لەپێش هەر هێزێكی تری جیهانەوە تەنانەت لەپێش ئەوروپاشدا كە بەرەو یەكگرتن دەڕوات”3، هەروەها ئەمەش سەردەكێشێت بۆ ” لەجیهاندا كە فرە جەمسەرە بەبێ‌ شك چین بووەتە یەكەم هێزی گشتگیر ، هەتا لەپێش ئەوروپادا كە هەنگاوی بەرەو یەكبوون ناوە ئەمەش دژ بە هەلومەرجی ئیستای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە كە وەك تاكە هێزی گەورەی جیهانە”4 ، نزیكترین ڕووداو و سەلماندنی ئەو ڕاستیە دەوور و كاریگەری روسیایە لە كێشەی سووریا و وە لە نزیكترین كاتیشدا دەوورو و كاریگەری لەسەر قرم و پەیوەست كردنی بە وولاتی روسیاوە و كردنی بە یەكێك لە ناوچە فیدرالیەكانی تری رووسیا ، سەرەڕای هەموو ئەو هەڕەشانەی گەمارۆیی ئابووری و دبلوماسی و هەڵپەساردنی لە كۆبوونەوەی هەشت دەوڵەتە ئابووری یەكەی دنیا ، بەڵام روسیا و چین كایگەریان لەسەر ئابووری ئەوروپا و جیهان هەیە لە ڕووی هەناردەكردنی نەوت و غاز و هەروەها دانەوێڵە وەكو گەنم و پیشەسازی و سەربازی یەوە كاریگەری لەسەر نرخی جیهانی كاڵا بەرهەم هاتووەكان دادەنێت . هەروەها رووسیا لە ڕووی سەربازی یەوە بەهێزە و توانیوویەتی ئەو سیستەمە موشەكی یە كە ئەمریكا هەیەتی لە ووڵاتانی دەورووبەری روسیا دایمەزراندووە روسیا سیحری توانا و كاریگەریەكانی لەسەر خۆی نەهێشتووە بە دروست كردنی موشەكی بەرگری و هێرش كردن ( S 300 ) وە هەروەها ( S 400 ) توانای لێدانی ئامانجەكانی هەیە لە فضادا (لە بۆشاییدا) ، هەروەها رووسیا كاریگەری هەیە لە ئاستی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا ، بۆئەوەی چارەسەری كێشەی سیاسی و سەربازی ووڵاتان بكرێت ناتوانن دەستی رووسیای لێ دەربهێنن هەروەها زلهێزە ئابووری یەكانی دنیا خۆشیان دانی پێدا دەنێن .” سەبارەت بە رووسیای سەردەمی پۆتین ، لەگەڵ ڕێڕەوی سیستەمی تاك جەمسەریدا ناڕوات ، ( خەلیل زادە ) پێی وایە كە دەبێ‌ لە لایەكەوە ئەم خولیا و كەڵكەڵەیە كۆنترۆڵ بكرێ‌ و لەلایەكی ترەوە لە هەندێ‌ دۆز و مەسەلەی نێو دەوڵەتی دا ( پوتین ) شەریك بكرێت بۆئەوەی هەندێ‌ لە زێدە كەڵكەڵانەی خۆی بەتاڵ بكاتەوە ، بەڵام دەبێ‌ چاودێری ئەمریكاشی لەسەر بێ “.

” ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەسەرێتی كار بۆ تەحجیمی عەماری چەكی ئەتۆمی رووسیا بكرێت و سنوورێكی بۆ دابنرێت ، سنوور بۆ ڕیفۆرمی ناوخۆی سوپایی رووسی دابنرێت و لەبواری بڵاوبوونەوەی چەكی ئەتۆمی و هەر جۆرە چەكێكی دیكەی كۆمەڵكوژدا هیچ دەرفەت و ڕۆڵێك بۆ رووسیا نەهێڵرێت ” . 5
دیارە چەكی ئەتۆمی كۆسپێكی یەجگار گرینگ و ئاڵۆزە لەبەردەم سیستەمی تاك جەمسەریدا . جا روسیا چونكە خاوەنی چەكی ئەتۆمیە و بە هەزاران كڵاوەی ئەتۆمی هەیە ، بۆیە لە ستراتیژی سیاسی و سەربازی ئەمریكادا حیسابی ووردی بۆ دەكرێت و تا ئەو كۆسپە تەخت نەكات ، خەونی تاك جەمسەریەكەی نایەتەدی ، ئەمەش ململانێیەكی پڕ خەتەرە و بەهۆی ئەو چەكەشەوەیە كە رووسیا لە سیستەمی نێودەوڵەتی ئەمڕۆدا سەنگێكی حاشا هەڵنەگری هەیە و ئەمریكاش زۆر پێی پەست و نیگەرانە .
لەبەرئەوە ئەو بڕوا و بۆچوونانەی ئەوانم لە سەرەوە باس كرد ، چونكە بڕوام نی یە بەوەی كە سیستەمی نێو دەوڵەتی ئێستا تاك جەمسەری بێت بە مانا فەرمی یەكەی .
لێرەوە دەمەوێت بەپێ‌ی چەند قوتابخانەیەكی شیتەڵكاری و تێوری سیاسەتی نێودەوڵەتی باس و خواسەكان لەسەر تەرازووی هێز و شوێن و پێگەی دەولەتانی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداوی عەرەبی لە تەرازووی هێزدا شیتەڵ بكەم .
با ئەوەشمان لەبیر نەچێت سەرەتایەكی فەرمی بۆ باس و خواس لەسەر تەرازووی هێز لەدوای كۆنگرەی ڤییەنای ساڵی ( 1815 ز )یەوە سەرچاوەی گرتووە و گۆڕانكاری گەورە بووە لە سیاسەتی نێو دەوڵەتیدا لەسەر ئاستی جیهان و دەرەوەی كیشوەری ئەوروپا هەروەكو ( محمد سید سلیم ) دەڵێت : ” گرنگترین ڕووداو ڕووخانی هەردوو ئیمپراتۆریەتی ئیسپانی و پرتوغالی بوو لە ئەمریكای لاتیندا ، وە گەڕانەوەی تەرازووی هێزی ئەوروپا بوو وە دەركەوتنی سەرەتا یەكەم دامەزراوەی نێو دەوڵەتی سەردەم بوو ، ئەمەش بەزیادەی كۆمەڵێك كرداری سیاسی نێودەوڵەتی ، وەكو ئەزمەی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی و سەرەتایی فراوان بوونی داگیركاری نوێ‌ “6 .

ئەم كۆنگرەیەش نەخشەی بناغەیی تەرازووی هێزی كێشا لە ئەوروپا هەتا ڕوودانی جەنگی قرم لە ساڵی( 1853 ) دا .
نامەوێت درێژە بەو پێشەكی یە بدەم لە ناوەڕۆكی لێ توێژینەوەكەدا ئەوە زیاتر ڕوون دەكەینەوە كە تەرازووی هێز زیاتر پێویستی بە چی هەیە ؟ و چۆن كاریگەری دروست دەكات لەسەر هێزەكانی تر ؟ پێویستە ئەوە بۆ خوێنەر ئاشكرا بێت بۆ ئەم توێژینەوەیە هەردوو ( مەنهەجی شیتەڵكاری سیستەم و مەنهەجی بەراوردكاری )م بەكار هێناوە ، یەكەمیان بۆ شیتەڵكاری سیستەمی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوری و سەربازی دەوڵەتانی ئەنجومەنی هاریكاری كەنداوی عەرەبی بەكارهێناوە . هەروەها مەنهەجی بەراوردكاریم بەكارهێناوە لە بەراوردكردنی هێزەكانی ئەو ئەنجوومەنە ، لەگەڵ هێزە ناوچەیی و نێودەوڵەتی یەكان ، كە هەردوو مەنهەجەكە گرنگی خۆیان هەبووە بۆ ئەم توێژینەوەیە بۆیە بەكارم هێناون .

لە زانستی سیاسەتی نێودەوڵەتی و پەیوەندی نێودەوڵەتیدا ، یەكێك لەلایەنە گرنگەكان و توێژینەوە و تێڕوانینەكانی سەدەی بیست و ئێستاشی لەگەڵدا بێت باس و شیتەڵ كاری سیاسەتی تەرازووی هێز لەسەر ئاستی گۆڕەپانی سیاسی و ئابووری و سەربازی لە جیهاندایە . كێشە و ململانێی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بووەتە هۆی ئەوەی چەندین كتێب و لێكۆڵینەوەی ورد و پڕ لە كێشمەكێشی فكری و ئایدۆلۆجی لەسەر ئەنجام بدرێت و لە شیكاریەكاندا دەستی بۆ ببرێت . بەبڕوای من تەرازووی هێز هەندێك جار لەڕێگەی توانایی سەربازییەوە جێ‌ بەجێ‌ دەكرێت و هەندێك جاریش ئابووری و كۆمەڵایەتی و كەلتوری و ڕۆشنبیری و زانستی كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر تەرازووی هێز دەبێت و سەرچاوە دەبێت بۆ بەرامبەركێ‌ و ململانێ‌ ی یەكتری ، بێ‌ ئەوەی بگاتە ئاستی بەرپابوونی جەنگ هەروەكو ئەوەی لەسەردەمی جەنگی سارددا بەخۆیەوە بینی و لەسەر ئاستی سیاسەتی نێودەوڵەتی دوو جەمسەری لە جیهاندا ئەرك و فرمانێكی جیاوازی هەبوو لەچاو سەردەمی جەمسەرە جیاوازەكاندا . تەرازووی هێز لە بوونی بنیاتی نێودەوڵەتی فرە جەمسەری دا جیاوازە لە دوو جەمسەری و یان تاك جەمسەریدا چونكە بەپێ‌ی سیستەمی نێودەوڵەتی جەمسەرەكان ئاستی پەیوەندی نێودەوڵەتی و سیاسەتی نێودەوڵەتیش گۆڕانكاری بەسەردا دێت .

دوو جەمسەری تا ئاستێك لە هەردوو جۆرەكەی تری جەمسەرگیری لەسەر ئاستی پەیوەندی نێودەوڵەتی لە جیهاندا باشترە بەنسبەت هەندێك لە دەوڵەتانەوە ، چونكە لەوانەیە ببێتە چەترێك یان لەژێر سایەیی جەمسەرێكیاندا تۆزێك دڵنیایی دروست بكات . بێجگە لەوەی كە خاوەنی جەمسەرەكە هەندێك ئەركی زۆر گەورە دەخاتە سەر شانی هێزە هاوپەیمانەكانی . تەرازووی هێز هەندێك جار لە ڕێگەی هاوپەیمانی و هەندێك جار دەوڵەتان خۆیان بە تەنها دەبێتە جەمسەر و ڕابەرایەتی تاك جەمسەرییەكە دەكات ، هەروەها فرە جەمسەری و تاك جەمسەری زۆرترین كات لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و پەیوەندی سیاسی نێودەوڵەتی سیستەمێكی ئانارشیستیانە بەرهەم دەهێنێت . چونكە زۆرترین كات پەیمان نامە و یاسا نێودەوڵەتیەكانی تیادا جێ‌بەجێ‌ ناكرێت و گوێی پێ‌ نادرێت خۆی بە تەنها لە ڕێگەی هێزەوە بڕیار و یاسا نێودەوڵەتیەكان پێشێل دەكات و ئاراستەی سیاسەتی خۆی باڵادەست دەكات . لێرەدا هەندێك پێناسە و تێڕوانین لەبارەی ئامانج و سیاسەتی تەرازووی هێز لەسەر ئاستی جیهان و ناوچەكە دەخەینە بەرچاو و بۆ شرۆڤەیی باسەكەی خۆمان سوودیان لێ وەردەگرین .
” سەر ئەوی تردا ، و لەلایەنی گریمانەوە ( فرضیات ) ئەو دەربڕینەیە كە دەربڕی سبەكارهێنانی ئەم واتایەی تەرازووی هێز بە ڕێگەیەكی بابەتیانە یان پیاداهەڵدادانە لەسەر دابەش بوونی هێز لەنێوان دەوڵەتان بەشێوەیكی یەكسان یا نا یەكسان ، وە ئەمەش دەلالەت لەو حاڵەتە دەكات كە هیچ دەوڵەتێك سەركەوتوو نی یە بەیاسەتێكی تەرویجی یە بۆ یەكسانی هێز ، وە ئەمەش ڕائەوەستێت لەسەر ئەوەی ئەم گریمانە كە تەرازووی نەبوو كارێكی مەترسیدارە ” 7 .

ئەم پێناسە و ڕوون كردنەوەیە هەندێك دەلالەت و گریمانەی جۆراوجۆری لەخۆ گرتووە و جۆرێك شیكاری یانەی فكری و فەلسەفیانەی لەخۆ گرتووە كە كەمتر جیاوازی هەیە لەگەڵ پێناسەكانی تردا و بەڵكو ئەتوانین بڵێین هەتا ئاستێكی زۆر زۆر لەگەڵ پێناسەكانی تردا جیاوازی نی یە . نوورەسەكان و بیرمەندەكانی جیاواز لە یەكتری و زۆر نزیك لە یەكتری پێناسە و تێڕوانینیان بۆ تەرازووی هێز هەیە، بەڵام ناتوانین بڵێین یەك جیهان بینیان هەیە ، هەروەها ناتوانرێت بڵێین یەك پێناسەشیان هەیە . لەلایەكی ترەوە تەرازوی هێز تێورییەكە لەسەر ئەوە ڕادەوەستێت و هەڵدەستێت بە شیكردنەوەی سیاسەتی دەوڵەتان و هاوپەیمانێتی یەكانیان لە حاڵەتێكیدا كە تیایدا یەكسان بن لە هێزی سەربازیاندا ئەو توانایەش لەهێز ئەگەر سەربازی یان ئابووری یان كەلتوری بێت سەر ناكێشێت بۆ ڕوودانی مل ملانێی سەربازی .
سەرباری ئەم تێڕوانینانە كە چەندین نووسەری بەناوبانگی ئەو بوارە هەیە كە شیكارییان كردووە و دید و بۆچوونی خۆیان بڵاوكردۆتەوە لەدواتردا بە ووردتر دەیانبەستمەوە بە ڕەوشی هێز لە ناوچەی ووڵاتانی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداوی عەرەبیدا .
تێوورەكانی تەرازووی هێزەكان ، یەكێكە لە رەكیزەكان و بناغەیەكی بنەڕەتی تێوری واقعی كلاسیكی یەكانە لە تێڕوانین و شیكردنەوەكانیان لەسەر ئاستی سیاسەتی نێودەوڵەتی و پەیوەندی یە نێودەوڵەتیەكان بەكاریدەهێنن . هەروەها هەوڵێكیانە بۆ ڕوون كردنەوە و دامەزراندنی شێوەی هاوپەیمانێتیەكانیان ، هەروەها تێڕوانینێكە بۆ ئایدیای ئانارشیستیانەی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكان و تێوری واقیعە نوێكان دایانمەزراندووە .

لێرەوە نامەوێت زیاتر لەسەر پێناسەكان بدوێین ، چونكە لە شیكردنەوەكانی تردا دەچینە سەر تێورەكانی تر بۆ شیكردنەوەی توانا و هێزی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداوی عەرەبی بەكارم هێناون ، هەروەها چەند دەتوانن ڕۆڵ و كاریگەریان هەبێت ؟ یان بە جۆرێكی تر ڕۆڵ گێڕی بكەن و بەشێك و لایەنێكی تەرازووی هێز بن لە ناوچەكەیان و لەسەر ئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كۆمەڵگای نێودەوڵەتیدا .
شیكردنەوەی پرسێكی لەوجۆرە و باس و توێژینەوەی زانستییانە لە توانایی یەكانی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداوی عەرەبی پێویستە تواناییە ناوخۆییەكان و هەروەها پەیوەندییەكانیان لەسەر ئاستی ناوچەیی و ئاستی نێودەوڵەتیش دەست نیشان بكەین ، توانایی هێز و كاریگەری لەڕووی ئەرێنی و نەرێنی لەسەر هێزی ناوچەكە و جیهان بخرێتە ڕوو .

لە كۆنگرەی دوحەی ساڵی ( 2004 ) دا كە پەیوەست بوو بە چۆنێتی گەشەپێدانی پەیوەندیی كەنداو و هاوپەیمانی ناتۆ هاوكارییەك بێت ڕۆڵ بگێڕێت لە ئاسایش و ئارامی ناوچەی كەنداودا . ئەوكات ( عبدالرحمن العطیە ) كە سكرتێری گشتی ئەنجوومەنی هاریكاری دەوڵەتانی كەنداوی عەرەبی بوو سێ‌ دوور ڕوونی (بعد) دیاری كرد كە سەرچاوەن لە دروست كردنی ئاسایشی كەنداودا ئەویش لایەنی ناوخۆی ووڵاتانی كەنداو هەروەها لایەنی پەیوەندی هەرێمایەتی و سیاسەت و سیستەمی نێودەوڵەتی و پەیوەندییەكانی . وە هەروەها ئەو مەودا زۆر ترسناكەشی دیاری كردووە كە خۆی لە توانا و هێزی سەربازیدا دەبینێتەوە كە خۆی لە كەمی توانای مرۆیدا دەردەكەوێت . *
بە بۆچوونی من سعودیە ، لە ڕوی سەربازیشەوە ، ئەگەرچی پارەیەكی یەجگار زۆر لەو مەیدانەشدا خەرج دەكات ، هەر لە ئاستی ئێراندا نیە ، چونكە لە ڕووی توانایی و ڕێژەی مرۆیی یەوە هاوتا و ئاستی نیە و ئەمەش لایەنێكی گرنگە لەڕووی بەرقەرار كردنی توانا و هێزی سەربازییەوە .

” بەگوێرەی ئەو گرێبەستەی كە بایی شەست ملیار دۆلارە ، كە ئەمە گەورەترین گرێبەستە لە مێژووی گرێبەستی سوپایی دا لە سەرانسەری دنیا ، جا بەگوێرەی ئەو گرێبەستە عەرەبستانی سعودی هەشتا و چوارفڕۆكەی (F.15) و نۆژەنكردنەوەی هەفتا فڕۆكەی شەرڤانی دیكە و هەفتا هەلیكۆپتەری ئەپاچی و سەدوهەفتاودوو هەلیكۆپتەری جۆری ( بلاك هۆكس ) و شەست و سێ‌ فڕۆكەی جۆری ( لیتل بێردس ) وەردەگرێت . شایەنی باسە كە عەرەبستانی سعودی گەورەترین كڕیاری تەكنۆلۆژیای سوپایی ئەمریكا بووە لە نێوان ساڵانی ( 2005 – 2010 ) دا . بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە سەرچاوەی ئەلیكترۆنی تۆڕی هەواڵی ئەوروپایی (www.Euronews.net) لە ( 14/9/2010 ) بەشی عەرەبی “. 8
ڕاستە ئەمە چەكێكی یەجگار زۆرە ، بەڵام لە هەنبەر موشەكی (S-300) ی روسیدا ، كە ئێران لە رووسیای دەكڕێت ، نە لە ڕووی بەرگریەوە و نە لە ڕووی هێرشبەریەوە ناكاتە چەكی ستراتیژی ، بۆیە ئەو گرێبەستە بە قازانجی ئەمریكایە و پارەكێشانەوەیە لە عەرەبستانی سعودی . “چونكە ئەو گرێبەستە لە هەمان كاتدا دوو مەبەست و ئامانجی هەیە . ئامانجی یەكەمی بریتیە لە پتەوكردنی توانا بەرگرییەكانی عەرەبستانی سعودی تا بتوانێ‌ ئاسایش و بەرگری كەنداو لە هەڕەشە گریمانییەكانی ئێران بپارێزێت ، كە ئەمە لە خزمەتی بەرژەوەندی ئەمریكاشە ( زامنی هەناردەكردنی نەوتە بۆ بازاڕەكانی جیهان ) . ئامانجی دووەم ئەوەیە كە ئابوری ئەمریكی لەسایەی قەیرانە داراییە جیهانیەكاندا ، دەبوژێتەوە . سەرۆك ( ئۆباما ) دەربارەی ئەم گرێبەستە باسی لەوە كردووە كە ئەم گرێبەستە پەنجاوحەوت هەزار دەرفەتی كار ، لە ماوەی چوار ساڵدا بۆ ئەمریكاییەكان دەڕەخسێنێ‌ .
شایانی باسە دەسەڵاتی سیاسی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ، بەمە پەیوەندییەكی ڕاستەوانە

( گردی ) لەگەڵ ئاستی گشتی كۆمەكە دەرەكیەكاندا پەیدا دەكات ” 9 . دیارە ئەمریكا لەو جۆرە سەوا و مامەڵەیەدا ، لە خەمی سوود و قازانجی خۆیدایە ، چونكە سوور دەزانێت ئەو گرێبەستە سەربازیە ئەوە نیە كە بە تەواوەتی توانای بەرگری عەرەبستانی سعودی دابین و زامن بكات ، چونكە ئێرانیش دەسەوئەژنۆ دانەنیشتووە ، جگە لە بەرهەمهێنانی خۆماڵی چەك ، هەستیارترین چەكی رووسیش دەكڕێت .
لەسەر ئاستی ناوخۆیی ئەو ووڵاتانە دەبێت لە پێكهاتەی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی یەكانیان بڕوانین كە پێك هاتەیەكی پاشایەتی خێڵەكی یە و سیستمەكەیان بە پلەیەك ناڕوونە ( تا ئاستێك سیستەمێكی پاتریاركیە ) نەیانتوانیوە ڕابردوویەكی زۆر كۆنی خۆیان تێپەڕێنن ، پێك هاتەیەكی كۆنە لە نوێدا . هەروەها ئابوورییەكەیان كاریگەری تەواوی نەكردووەتە سەر بیركردنەوەیان لە ئاستی پەیوەندی ناوخۆیی و ناوچەییدا كەم كاریگەرن ، سیستەمە سیاسیەكەشیان ، بێجگە لەو پێكهاتە مەزهەبی یە پڕ كێشە و جیاوازانەی كە لە چەندین ووڵاتیاندا هەیە و لە ئیستادا بووەتە بەشێك لە كێشە ناوخۆییەكانیان و هەروەها لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و ناوچەیی ئارامی ناوخۆییانی خستووەتە مەترسی یەوە ، چونكە ئان و ساتی تەقینەوەی بارووتی كێشەی مەزهەبی نێوانیان مەترسییەكە لەسەریان و لە پێشیاندایە ، ڕوودانی تووند و تیژی زیاتر و لێك هەڵپچڕانیان لە یەكتری لێ دەكەوێتەوە ، ئەمە لەلایەك و لەلایەكی تریشەوە ئاستی توانایی ئابوورییان و سەرچاوەكانیان كەمتر پیشەسازییە و وەكو دەوڵەتانێكی بەرهەم هێنی نەوت و غاز و دەوڵەتانی ملكانە سێنن و كەمتر پەنایان بردووەتە بەر بەرهەم هێنانی كەل و پەل و پێویستی یە ڕۆژانەییەكانیان ، هەروەها نەیان توانیوە ئابوورییەكی تۆكمە دروست بكەن و ژێر خانێكی تۆكمە بێت ، بۆ لەسەر پێ‌ وەستانی خۆیان و ئاسایشی نەتەوەییان پارێزراو بكات ، هەر شتێك ڕووبەڕوویان دەبێتەوە لە ڕووی سیاسی و ئابووری یەوە بتوانن خۆیانی لێ بپارێزن و بەرگری لە خۆیانی پێ‌ بكەن . ئەوەیان بۆ جێ بەجێ‌ نەكراوە و یان نەیانكردووە . پێویستی ووڵاتانی كەنداو لەڕوویی مواردی مرۆڤی یەوە و هەروەها ئاو و خواردنی سەرەكی دانەوێڵە و پێداویستی یە خۆراكی یە سەرەكییەكانی خۆیان پڕبكەنەوە و چاو لە دەستی دەرەكی نەبن . كاریگەری سیاسەتی دەرەكی یان لەسەر نەبێت لەڕووی ئابووری و سیاسی و سەربازی یەوە . هەر لەبەرئەوەی لەڕووی سەربازی و توانا لۆجستیەكانیانەوە ناتوانن ببنە لایەنێك لە لایەنەكانی تەرازووی هێز لە ناوچەكەدا . ئەمە بێجگە لەوەی كە لە ڕووی ناوچەییشەوە هەروەكو ( مصطفی علوی سیف ) دەڵێت : ” سەركەوتنی هەر سیستەمێكی ئاسایشی ناوچەیی نێودەوڵەتی بۆ ئاسایش لە كەنداو دا پێویستی بەوەیە كە ئەو منظومەیە هەستێت بە سازانی ( توافق ) ئەوە بگرێتەوە كە هەموو دەوڵەتانی ناوچەكە لەخۆ بگرێت ، لەگەڵیدا ئێران و عێراق و یەمەن ، یان بەلایەنی كەمەوە هەموو دەوڵەتانی ئەنجوومەنی هاریكاری دەو ڵەتانی كەنداوی عەرەبی لەخۆ بگرێت ” 10 .

بەپێ‌ی ئەم تێڕوانینەی (مصطفی علوی سیف ) بێت ، ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداوی عەرەبی وەك پارسەنگی هێز لە ناوچەكەدا نایەتە هەژماركردن و كاریگەری ئەوتۆیان لەسەر ڕەووتی سیاسی و سەربازی هەبێت لە ناوچەكەدا سەرەڕای هەندێ‌ دەست تێوەردانیان لە هەندێك ووڵاتانی ناوچەكە وهەروەها هەوەكو ئەوەی لە بەهاری عەرەبیشدا كە بەرهەمەكەی بۆ خۆیان نەبوو . لەبەرئەوەی لە ڕووی پەیوەندی ناوچەیی یەوە و هەتا بوونی دەوڵەتانێك لەسەر ئاستی ئەنجوومەنەكەش و هەروەها لەبەرئەوەی سیستەمەكانیان دیموكراسی نین و عەقڵیەتی پاشایەتی ناتوانێت عەقڵیەتی هاوپەیمانی و هاوسۆزی و هاوكاری بێت لەگەڵ ووڵاتانی تردا . ئەمەش عەقڵیەتی خۆسەپێنی بێ‌ قەید و شەرتی بیركردنەوەی ئەوانە كە زیاتر لەگەڵ تاك ڕەویدا دەگونجیت نەك لەگەڵ هاوپەیمانی بێجگە لەوەی كە هاوپەیمانی خۆسەپاندنی تێدایە بەڵام شێوەیەكی تری پەیوەندی تێدا پرۆسیس دەكرێت . هەروەها بوونی عێراقێكی جیاواز لە ڕووی دەسەڵات و سیستەم و ئایدۆلۆجیای دەوڵەت ، جیاوازی و بەرژەوەندی مژهبی و سیاسی و ئابووری خۆی هەیە لە ناوچەكەدا . لە لایەكی تریش دەوڵەتی یەمەن كە لە ناوخۆی خۆیدا بەشی باشوور و باكوورەكەی جیاوازی ئایدۆلۆجی و سیاسی و كۆمەڵایەتیشیان هەیە ، بێجگە لەو كێشەیەی كە دەرگیری بووە لە ڕووی مژهەبیشەوە بزوتنەوەی حوسی یەكان و جەنگە چەكداریەكەیان كە ئیستا كێشەی تووند و تیژی و كوشتاری جۆراوجۆریشی لێ دەكەوێتەوە سەرباری هەموو ئەمانەش سیستەمی حوكم ڕانی لە دەوڵەتی یەمەندا جیاوازە لە سیستەمی حوكم ڕانی لە ووڵاتانی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداودا .

“پشتیوانی ئێران لە ڕیكخراوانی تیرۆریستی لەبەرە جۆراوجۆرەكانی وەكو ( لوبنان ، غەزە ، ناوچەی یەهودا و سامیرە ، عێراق و شوێنانی دیكە ) سەرچاوەیەكی دیكەی ئەو مەترسیەیە كە پێویستە لە هەردوو لایەنی ئەمنی و سیاسیشەوە بەرپەرچ بدرێتەوە ، لەدوای هەڵگیرسانی شەڕی ( 2003 )ی عێراقەوە ، ئەمریكا و بەریتانا و وڵاتانی دیكە زیاتر پەیان بەم رەهەندەی مەترسی ئێرانی برد ، بەڵام گەلێك لە وڵاتانی دیكە وەكو پێویست ئەم كارەی ئێران بە هەند ناگرن ، چونكە بەهەند گرتن و بەهەند نەگرتنی ئەم كارەی ئێران وەستاوەتە سەر ڕێژەی ئەو مەترسیە ئێرانیە لەسەر بەرژەوەندی ئەو دەوڵەتانە .
وەزارەتی دەرەوەی ئیسرائیل ، لەڕێگەی بڕیاری ژمارە (1747) ی ئەنجوومەنی ئاسایشەوە كار بۆ ئەوە دەكات ئەم بابەتە بخاتە بەرنامەی كاری نێو دەوڵەتیەوە . ئەو بڕیاری (1747) یەكێك لە بەندەكانی قەدەغەكردنی ناردنی چەكە بۆ ئێران ” 11. هەروەها ئێرانیش ئیستا دەوور و كاریگەری خۆی هەیە بەپێ‌ی ئاست و پێگەیشتوویی سیاسی و ئابووری و سەربازی لە ناوچەكەدا بووەتە خاڵێكی نەگەتیڤی سیاسی لە بەرامبەر ئاڕاستەی سیاسی و سەربازی كەنداو و ناوچەكەدا و زیاتر هەوڵ بۆ سەپاندنی توانا سیاسی و ئایدۆلۆجی یەكەی خۆی دەدات بەسەر ناوچەكەدا . هەموو ئەو فاكتەرانەی سەرەوە كە باسم كرد هەر هەموویان خاڵی نەگەتیڤی دروست بوونی هێز و توانایە كە ئەنجوومەنی كەنداو بتوانێت دەوور و كاریگەری هەبێت بەسەر ناوچەكەدا ، وە لە لایەكی ترەوە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكان و سیاسەتی ئەمریكا و حلفی ناتۆ ، لەلایەك وەك (مصطفی علوی سیف ) باسی كردووە ” پەیوەندی دوو قۆڵی لە نێوان ناتۆ و هەریەك لە بحرین و كویت و قگر و ئیماراتی عەرەبی یەكگرتوو ، هۆیەكە بۆ ئەوەی كە دەوڵەتانی ئەنجوومەنی كەنداوی عەرەبی هەست بە دڵەڕاوكێ‌ بكەن و …….. ” 12 . ئەمە لە ئاستی پەیوەندی ناوچەیی و نێودەوڵەتی و هەروەها لەلایەكی ترەوە لەبەرئەوەی زۆرترین بڕی نەوت لە جیهاندا لەم ناوچەیەدایە وە ئەمەش ناكرێت ئەم هێزانە لە ناوچەكە وەكو هێزێك دەربكەوێت و بیانەوێت لەو ڕێگەیەوە بەرامبەر بە ووڵاتانی زل هێز و پیشەسازی دنیا بتوانن كاریگەری لەسەر بەشێكی كەمیش بێت دابنێن بۆئەوەی نەتوانن ئەو ڕۆڵە ببینن ، ئەمریكا دەیەوێت ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لەڕێگەی هاوپەیمانییەوە ئامادەیی خۆی بسەپێنێ لە ناوچەكەدا ، بەتایبەت ئەمریكا دەیەوێت ئەو ڕۆڵە ببینێت كە لە ئیستادا وەك یەك جەمسەر دەبینرێت لە ڕووكاری دەرەوەیدا بەڵام بە كردەوە فرەجەمسەری یە بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ.
ئەمریكا لەم ناوچەیەدا بەتایبەت و لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەرژەوەندی تایبەتی و سیاسی و ئابووری هەیە .
“ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سێ‌ بەرژەوەندی ستراتیژی هەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ، یەكەم:- پابەندبوونی بەردەوامی بە هەڵئینجان و ناردنی نەوت و غاز لە كەنداودا بۆ جیهان ، لەبەرئەوەی هەر ڕێگری كردنێك لە ناردنی ووزە لە كەنداودا ئەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە جیهاندا ئەمەش كارێكی خراپ دەكاتە سەر ناتۆ و ئابووری جیهانی . دووەم:- خواستی ئەمریكا لە پەشیمان كردنەوەی ووڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە گەشە پێدانی چەكی كۆكوژ و تێكشكێنەر و بەشێوەیەكی تایبەت تر چەكی ئەتۆمی ، وە لەم ڕووەوە ئەمریكا وایدەبینێت كە ڕێگری بكات لە ئیسرائیل لە گەشەپێدانی بۆمبی ئەتۆمی . سێ‌یەم:- هەروەها خواستی ئەوەشی هەیە ئاستێك بۆ تووند و تیژی دابنێت كە چوارچێوەیەكی تیرۆریستیانەی بەخۆوە گرێ‌ داوە لە ناوچەكەدا “13 ، هەروەها بۆ جێ‌بەجێ‌ كردنی ئەم بەرژەوەندییە كە ( هاوڕێی بەردەوامی نی یە ، بەرژەوەندی بەردەوامی هەیە ) پێویستی بەوە هەیە پارێزگاری لە تەرازووی هێز بكات لە ناوچەكە ، ئەویش تاك ڕەوی سیاسیانە و سەربازییانەی خۆیەتی لە ناوچەكەدا و هەروەها بوون و بڵاوەپێكردنی هێزە سەربازییەكان و دانانی بنكەی سەربازی لە ناوچەی كەنداودا لەپێناو ڕێگە گرتن لە هەر هەژموونی هێزێكی گەورەی دەرەوەی ئەنجوومەنی هاریكاری دوورگەی عەرەبی كە چاوی بڕیبێت لە ناوچەی زۆر و زەبەندی ووزەی جیهان بەم هۆیەوە دەیەوێت هیچ هێزێك نەتوانێت كاریگەری لەسەر سیاسەت و ئامانجی ئابووری و سەربازی ئەمریكا دابنێت لە ناوچەكەدا . “سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكی پابەندی هیچ پرەنسیپ و ستراتیژ و تاكتیكێكی دیاری كراو نیە ، بەڵكو بە هەموو ئەو ڕەهەندانەیەوە ، بەگوێرەی پێگەی بابەتەكە لە مەیدانی نێودەوڵەتی دا ، بەگوێرەی زروفی ( هەلومەرجی واقیعی ) بابەتەكە و بەپێی ئەو ساتە مێژویی و سیاسی و بەپێی پلان و ستراتیژی بەرژەوەندی خۆی كە تیایەتی ، سیاسەتی ئابووری و سەربازی دادەڕێژێ‌ و پیادەی دەكات . كەواتە بەو پێودانگە دەتوانرێ‌ بگوترێ‌ كە واقیعیەت ، مانای ئەخلاقیەت ناگەیەنێ‌ ، بەڵكو ڕێك پێچەوانەكەیەتی ، هەروەها مانای نەرم و نیانیش ناگەیەنێ‌ ، بەڵكو زەبر و زەنگ دەگەیەنێ‌ ، بەڵام مانای ڕیسك نەكردن دەگەیەنێ‌ ، واقیعیەت ئەوەیە چۆن ئامانجی خۆت بەدی دێنی ، ئیدی بە هەر ڕێگا و لە هەر ڕێگایەكەوە بێ‌”14 .
خواستی خۆی زاڵ بكات بەسەر هەناردەكردن و نەكردنی نەوت بۆ دەرەوەی كەنداو و بازاڕەكانی جیهان بەو شێوەیەی كە خۆی بە باشی دەزانێت ، بۆئەوەی كار لەسەر نرخی نەوت نەكات لە بازاڕی جیهانی نەوتدا هەروەها هێزە نەیارەكانی لەسەرئاستی نێودوڵەتی پێ‌ سزا بدات وەكو دابەزینی نرخی نەوت لە ئیستای جیهان .. ئەمریكا لە كۆن و لە ئیستاشدا ، “بەگوێرەی بۆچوونی ( جوزیف نای ) مامۆستای پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكان لە زانكۆی هارفارد ، بەپێ‌ی زروف و هەلومەرجی دیاردە و ڕووداوەكان ، پەنای وەبەر هێزی نەرم ، هێزی ڕەق و هێزی زیرەك بردووە . هێزی نەرم : بریتی یە لە بەكارهێنانی دبلوماسیەت و ئیغرائات و ڕازی كردن و سزای ئابووری و جوان نواندنی كەلتوور و بەها ئەمریكیەكان . هێزی ڕەق : بریتی یە لە بەكارهێنانی هێزی سوپایی و هەواڵگری ( ئۆپەراسۆنی تایبەتی ) . هێزی زیرەك : بەگوێرەی بۆچوونی ( نای ) بریتی یە لە تێكەڵكردنی هەردوو هێزی نەرم و ڕەق ، بە هەم ئاهەنگی لە ڕای دروستكردنی هێزێكی گوشاری ئەوتۆ كە هەردوو لایەنی ترساندن و تەماح وەبەرخستن لەخۆی بگرێت لەپێناوی وەدی هاتنی ئامانجەكانی سیاسەتی دەرەوە ، لە بار و دۆخێكی نێودەوڵەتی د یاریكراودا” 15.

لەلایەكی ترەوە بوونی هێزە سەربازییەكانی لە ناوچەكە و بەتایبەتی لە كەنداوی عەرەبی دا لەپێناوی ئەوەی بتوانێت هێز و تواناییەكان و سەرەڕۆییەكانی و باڵا دەستی ئێران لە ناوچەكەدا سنووردار بكات . بوونی هێزی سەربازی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەتی لە چەند ووڵاتێكی ئەندامی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداوی عەرەبی واتایی لەدەست دانی تەرازووی هێزە لەلایەن ئەو ئەنجوومەنەوە لە بەرامبەر هێزەكانی دەرەوەی خۆیدا ، وادێتە بەرچاو بەشێوەیەكی حاشا هەڵنەگر ئەم ناوچانە لە سەردەمەكانی فرەجەمسەری و دوو جەمسەری و هەروەها یەك جەمسەریدا هیچ وەختێك نەیان توانیبێت هێزی فشار و هاوتا هێزی سەربازی و سیاسی و ئابووری بن لە ناوچەكە و جیهاندا ، لەبەرئەوەی سیستەمی بەرهەم هێنان و سیستەمە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكەیان ناتوانێت سەر مەشقی دروست كردنی هێزی ئابوری و سیاسی و سەربازی بێت لە ناوچەكەدا ، لێرەوە دەمەوێت لە ڕووانگەی چەند بیرمەندێكی بواری تەرازووی هێز شرۆڤەی سیاسەتی هێز بكەین لە ناوچەی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداوی عەرەبی ، بەشێكن لە دەوڵەتانی عەرەبی و هەروەها بەشێكیشە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە . ئەو نموونانەی كە باسیان دەكەین هەریەكەو بۆ تەرازوی هێز دید و تێڕوانینێكی هەیە كە لە پەیوەندی نێودەوڵەتیدا شوێن و جێگەی خۆی هەیە .

باسی یەكەم :- تەرازووی هێز لەلای هانز ج . مورجینثاو :

تێڕوانینەكانی ( مورجینثاو ) دەكەینە یەكەم نموونەی شیكردنەوەی توانایی یەكانی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداوی عەرەبی لە تەرازوی هێزەكاندا و جێگە و شوێنی لە ناوچەكە و كۆمەڵگای نێودەوڵەتیدا دیاری دەكەین . لە كتێبی ( سیاسەت لەنێوان نەتەوەكاندا) ( السیاسە بین الامم ) نووسەر زیاتر بە باوكی تیۆری سیاسەتی واقیعی سەردەم دادەنرێت و بە سەرمەشقی سیاسەتی واقیعی كلاسیكی نوێگەرا ناوزەند دەكرێت . بەپێ‌ی تێڕوانینەكانی ( ریتشارد لیتل ) بێت بۆ شیكارییەكانی (مورجینثاو ) زیاتر لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا انتقائیە و وورد نی یە بە شێوەیەكی فراوان . وە ئەمەش زیاتر سوودمەندی (مورجینثاو ) نیە لەم ڕووەوە بۆ تەرازووی هێز ، پێ‌ی وایە بۆئەوەی شیتەڵ كاری بكەیت بۆ تەرازووی هێز (مورجینثاو ) ئەڵێت ئەبێت لە ڕێگەی “دوو كرداری دینامیكی تەواو جیاوازەوە ، یەكەمیان پەیوەندی هەیە بە تەرازووی هێزەوە بەهۆی ئەنجامێكی پەیوەستدار كە خواستی نی یە لە بەشداری پێ‌ كردنی هێزە گەورەكان لەو ئالیەتەی كە ئەیبات بەرەو خۆزاڵ كردن . بەڵام دووەمیان پەیوەندی بە كۆمەڵێك هۆكارەوە هەیە كە هۆكاری كۆمەڵایەتی زۆر خەیاڵی ، و ماددییەكی ئاڵۆزن “16 لە ڕێگەی ئەم شیكارییەوە ئەوە دەردەكەوێت كە ئەو دوو هۆكارە میكانیكی یەیە كە دینامیكیەتی تەرازووی هێز هیچ كاتێك بەلای دەوڵەتانی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداوی عەرەبی یەوە نی یە و ناتوانێت لە تەرازووی هێزەكاندا ڕۆڵ و كاریگەری خۆی بنوێنێت ، هەروەكو ئەوەی كە لە پێشتردا ڕوونمان كردووەتەوە . دینامیكیەتی پەیوەندییەكانی ئەو دەوڵەتانە بەهێزەكانی ترەوە ، یان پێوەرەكانیان بەپێ‌ی پێوەری سیاسەتی نێودەوڵەتی و سیستەمەكەی بە هێز و تەرازوو بپێورێت ئەوا ناتوانێت دەوور و كاریگەری بگێڕن یان زلهێزەكان نایەڵن بیگێڕن لەسەر ئاستی ناوچەكە و بازاڕی جیهانی نەوت و لەسەر ئاستی سیاسەتی ئابوری لە جیهاندا . لێرەدا نامەوێت زۆرتر و دووبارە ڕوونكردنەوەی لەسەر بكەم چونكە لە پێشتردا ڕوون كردنەوەی زیاتری بۆ كراوە .

باسی دووەم :- تەرازووی هێز لەلای هیدلی بول :

یەكێكی تر لە نموونەكانی بیرمەندی تیۆری سیاسەتی تەرازووی هێز ڕوون كردنەوەی بۆ كردووە ، ئەویش ( هیدلی بول )ە كە لە كتێبی ( كۆمەڵگای ئانارشیستی ) ( المجتمع الفوضوی ) چۆن( مورجینثاو ) جیاوازی نەدەكرد لەنێوان سیستەمی نێودەوڵەتی و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی . ئاوا ( هیدلی بول )ش نەیكردووە ” ئەو دینامیكیەتەی تەرازووی هێزەی كە هەردووكیان دیاری كران لە پێشەوەدا پەیوەندییان هەیە پەیوەندییەكی توند و تۆڵ بەو جیاوازی یە كە ( بول ) دیاری كردووە لەنێوان تەرازووی هێز دەرخەر (العرضی) و مەبەست دار (المقصود) ، بەڵام لەڕاستیدا ( بول ) تەرازووی هێزی دەرخراو (العرضی) نابەستێتەوە بە سیستەمی جیهانی یەوە ، بە شێوەیەكی تەواو و محكەم (پتەو) و هەروەها تەرازووی هێزی مەبەستدار (المقصود) نابەستێتەوە بە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی ” 17 .
بەم پێیەش بێت كاتێك كە غیابی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی هەبێت سیستەمی نێودەوڵەتی تەرازووی هێزەكەی (عرضی) دەبێت ئەوا نیزامە نێودەوڵەتیەكەش نیزامی ئانارشیستانە دەبێت . لەو سیستەمە بێ‌ سەر و بەرەدا كە یاسای نێودەوڵەتی هیچ جێگا و شوێنێكی نابێت لە دیاری كردنی پەیوەندی نێودەوڵەتیدا و بەم پێیەش هەموو شتێك لە توانای و هێزی سەربازی یەوە سەرچاوە دەگرێت ئەو كاتەش ناتوانێت یان نایەڵێت ئەگەر بۆی بكرێت هیچ هێز و دەوڵەتێك سەرچاوەی مەترسی بێت بۆی یان بیەوێت لە كاتێكی گونجاو و هەڵكەوتودا كاریگەرییەكی ئەگەر بچوكیش بێت لەسەریان دابنێت .

وە ئەمەش بەبەردەوامی لە كۆمەڵگایەكی نێودەوڵەتی ئاوادا ئارامی و سەقامگیری دروست نابێت لەو كۆمەڵگایانەدا . لەو كاتانەدا تەرازووی هێزی دامەزراوەییانەی نێودەوڵەتی لەدەست هێزێكی گەورەدا كۆدەبێتەوە و سەرچاوەیەكی زۆر و زەوەندی زیندوی بۆ ئەو سیستەمە دەكەوێتە دەست لە كۆمەڵگای نێودەوڵەتیدا . وە ئەمەش چوار سەرچاوەی هەیە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ، ئەو دامەزراوانەش بریتی یە لە یاسا نێودەوڵەتیەكان ، و جەنگ و ، دبلوماسیەت و هێزدارێكی گەورە . كاتێك ئەم هێزانە بەدەستی زلهێزێكەوە بێت ئەوا حساب كردنی بۆ هیچ لایەكی تر نامێنێتەوە و ئەو لایەش لە ناوچەكەدا و بەتایبەت تر لایەنی دەوڵەتانی كەنداو لە توانای مرۆییەوە و هەروەها سەربازی و پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری یەوە ، ناتوانێت هیچ شتێكی ئەوتۆ بێت بێجگە لە كۆمەڵێك دەوڵەتانی خێڵ و پاشا هەوەسباز و هەزیل و بێ‌ ئامانجەكان هەروەها بەم پێیەش و نموونەیەی ( هیدلی بول ) دەوڵەتانی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداوی عەرەبی بتوانن لە تەرازوی هێزدابن ، بەمانای هێز تەرازویی هەروەها بەپێ‌ی ئەو شیكاریەی كە بۆ تەرازووی هێزی مەبەست دار (المقصود) كردوویەتی لەو كاتەدا جێ‌بەجێ‌ دەبێت كە سیستەمی نێودەوڵەتی بە پەیوەستی بە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی یەوە دەبێتە ئامانج ئەمەش نەبەرگەی تەرازووی هێزی توافقی و تەرازووی هێز كە لەسەر پێگەی دژایەتی وەستاوە دەگرن ، ئەم هێزانەی لە كەنداودا هەن وەكو ئەو تیۆرەی لەسەرەوە ڕوونمان كردۆتەوە و بەپێ‌ی سێ‌ لایەنەكەی ناوخۆیی و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی ناتوانن پارسەنگ بن لە بەرامبەر هێزە ناوچەیی و نێودەوڵەتیەكان لە دنیادا . ( بول ) ئەوەی دەست نیشان كردووە لە كتێبی ( كۆمەڵگای ئانارشیستی ) كە ( ریتشارد لیتل ) پێشاندانێكی بۆ كردووە ( لیتل ) دەڵێت : ( بول ) وەصفێكی بۆ تەرازووی هێز كردووە كە ” تەرازوی هێزی سادە (بسیط) بەرامبەری تەرازووی هێزی ئاڵۆز (مركب) تەرازووی هێزی پیشاندەر (عرضی) بەرامبەر تەرازووی هێزی ناوخۆیی ، وە تەرازووی هێزی ژاتی بەرامبەر تەرازووی هێزی بابەتی ، و تەرازووی هێزی عرچی بەرامبەر تەراوزووی هێزی مەبەست دار (مقصود)” 18 .

باسی سێهەم :- تەرازووی هێز لەلای كینیس ن. والتز :

لێرەوە دەچینە ناو بۆچوونەكانی (والتز ) كە دەری بڕیوون لەسەر تەرازووی هێز لە كتێبی (تیۆری سیاسی نێودەوڵەتی) . (والتز) بەشێوەیەكی گشتی تەرازووی هێزەكان وا دەبینێت كە “سیاسەت لەنێوان هێزە گەورەكانی ئەوروپادا” نزیكە لە یاریەوە ، لێرە كەم دەكات و لەوێ‌ زیاد دەكات ” واتە دەوڵەتانی ئەوروپی كاردەكەن لەسەر ئەوەی لە هەل و مەرجێكی جیاوازدا هەر بەدەست هاتوویەكی ماددی لەلای یەكێك لە زل هێزەكان لەسەر حسابی هێزێكی تر بەدەست دێت” 19 .
هەروەها بۆ زیاتر ڕوون كردنەوەی ئەمەی سەرەوە ( والتز) دەڵێت هەڵبەت زیاتر مەبەستی لە سیستەمی فرە جەمسەری یە لە تەرازووی هێزەكاندا ” لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی هێزە گەورەكان (زلهێزەكان) ، بە بڕوای (والتز) ئەبێتە هۆی زیادبوونی ئاستێك لە نەبوونی بڕوایی وەك ئەوەی هەیە ، هەروەها نابێتە هۆی ئاڵوگۆڕ كردنی كۆت و بەندی بنیەویانەی كە بەشێوەیەكی بنەڕەتی پەیوەستە بە ئەو ئانارشیستیەی كە پەیوەندە بە فرە جەمسەرییەوە ” 20 . كاتێك سیستەمی نێودەوڵەتی فرە جەمسەری بوو ئەوا فوضی دروست دەبێت و هیچ لایەك بە بەرژەوەندی هاوبەش كار و چالاكی نێودەوڵەتی ئەنجام نادات بەڵكو بەپێ‌ی بەرژەوەندییەكانی خۆی ئەو سەوداسەری و مامەڵەیە دەكات . لێرەشدا ئەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە دەوڵەتانی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداوی عەرەبی لە سیستەمێكی وادا ناتوانێت تەرازووی هێز بنوێنن ، هەروەكو ئەو سێ‌ هۆكارە ناوخۆ و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی یە ئەیسەپێنێت بە سەریاندا . چونكە هێزە گەورەكان لەو جۆرە سیستەمە نێودەوڵەتیانەدا هیچ هاوكارییەك ناكەن بەلایەنێكی تر ئەگەر بێتو نەیەتە بەرەكەیەوە چونكە هیچ هاوكارییەكی لایەنێكی تر ناكات كە ببێتە لەمپەر لەبەردەم بەرژەوەندی یەكانیاندا تێڕوانینی (والتز) بۆ دوو جەمسەری سیستەمی نێودەوڵەتی “هەموو دەوڵەتان لەناو هەمان بەلەمی كون بوو دان ، بەڵام یەكێكیان بەتەنها خاوەنی گەورەترین زانیاری بەتاڵ كەرن لەو ئاوەی كە دزەی كردووەتە ناو بەلەمەكەیان” 21 .
جارێكی تر بەپێ‌ی ئەم پێوەرەش بێت و بەپێ‌ی ئەو پێكهاتە ناوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی یەی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداوی عەرەبی بێت . ناتوانن لە ئیستایی بەشێوە تاك جەمسەریشدا كاریگەریان هەبێت هەروەها ناتوانن ببنە جەمسەرەكەی تری ناوچەكە لە سیستەمی دوو جەمسەری لە تەرازوی هێزەكاندا . لەگەڵ ئەوەی كە دوو جەمسەری بەشێوەیەك لە شێوەكان باشترە لە سیستەمی نێودەوڵەتی فرە جەمسەری و تاك جەمسەری. لەڕووی جێ‌بەجێ‌ كردنی بڕیار و یاسا نێودەوڵەتیەكاندا.
هەروەها بەپێ‌ی بڕوای (والتز) تاك جەمسەری “كرداری تاك جەمسەری لە هەندێ‌ بواردا ، نوێنەری سیستەمێكی باشترە لە فرە جەمسەری بۆ چارەسەری هەندێ‌ كێشە” 22 . وەكو بڕوای (والتز) تاك جەمسەری گرنگترە لە فرە جەمسەری و ئەتوانین بڵێین دوو جەمسەری باشترە لە هەردوو جۆرەكەی تری جەمسەرگیری ، هەروەها بەهۆی ئەوەی كە هەندێك جار ئەنجامی خراپی لێ دەكەوێتەوە ، چونكە وەك تاك جەمسەری مامەڵە دەكەن ، لەبەرئەوەی هەندێك هاوكاری دەكەوێتە نێوانیانەوە ، لەگەڵ ئەوەی كە بە بەردەوامی لە بۆ سەدان بۆ یەكتری و هەڵكەندنی چاڵ تا بە زیندوویی بتوانن بە هەر شێوەیەك بێت یەكتری بنێژن . لەگەڵ ئەوەی كە ڕێكەوتن لەسەر شتێك دەكەن و بە سوود بۆ خۆیان و بە دۆڕاندن و زیان گەیاندن بە ئەوانی تر .

بــــەشــــی دووەم
باسی یەكەم :- كاریگەری ڕەوتی ئیسلامی سیاسی لەسەر هەرێمی كوردستان

دیارە ڕەوتی ئیسلامی سیاسی ، كاریگەری زیاتری لەسەر ئەو ناوچانە هەیە كە زۆری دانیشتوانەكانیان موسوڵمانن و كەلتووری ئیسلامی تیادا باڵادەست و زاڵە و تێكەڵ بە ژیانیان بووە . ئەو جۆرە وڵاتانە لە واری ئابووری و جڤاكی و سیاسیەوە پڕە لە پاشاگەردانی و بێ‌ سەروبەری و نایەكسانی . زۆربەی هەرە زۆریان وڵاتی ناپیشەسازین و ئەگەر جۆرە پیشەسازییەكیشیان تیادابێ‌ ئەوا لە ئاستێكی هێندە نزمدایە ، لە نرخی نەبوودایە . ئەو وڵاتانە تا ڕادەیەك وڵاتی كشتوكاڵین و شێوازی كشتوكاڵەكەشیان كۆنە و مۆدێرنیتە نەكراوە ، بۆیە لەو ڕووەشەوە بە وڵاتی كشتوكاڵی پاشكەوتوو دەژمێردرێن و لە ڕووی بەرهەمهێنانی ناوخۆییەوە ، پێداویستیەكانی ژیانی ڕۆژانەی جەماوەری خەڵكیان پێ‌ دابین ناكرێت .. بۆیە ژیان لەو چەشنە وڵاتانەدا دوورە لە هەر پرەنسیپ و ئاكارێكی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و گەییوەتە ئاستی بەكۆیلەكردن و كۆیلاندنی كۆمەڵگە و بێ‌ بەشكردنی لە هەر ئازادیەكی بەشەری ، لە زۆربەی ئەم وڵاتانەدا ئاین نەك هەر لە دەوڵەت و دەسەڵات جیانەكراوەتەوە ، بەڵكو كراوە بە سەرچاوەی هەرەسەرەكی داڕشتنی یاسا و ڕێسا مەدەنیەكانیش . هەڵبەتە پاشكەوتنی ئابووری و هەرەس و نائومێدی دەروونی ، باشترین زەمینەیە بۆ گەشەكردن وپەرەسەندنی باوەڕی سیاسی ئاینی ، چونكە وەختێ‌ ئینسان لەباری ئابووری و دەروونیەوە دادەڕوخێت و دەكەوێتە گێژاوێكی ئابووری و دەروونی ترسناك و لەچارەسەر نەهاتووەوە ، بەدوای فریادرەس دا دەگەڕێت و ئەم فریادرەسەش زیاتر خۆی لە ئاین و سیاسەتی ئاینی دا دەنوێنێ‌ وەكو ئەمە بە زەقی لە وڵاتە ئیسلامیەكاندا دیار و ئاشكرایە كە زۆربەی هەرە زۆریان وڵاتانی سەرانەسێن و بەرهەمهێنی نەوتن یان خاوەنی سیستەمێكی ئابووری بێ‌ سەروبەرن و لە جێی خۆدا گێرە دەكەن و نەك گرێی هیچ كێشەیەكی حەیاتیان پێ‌ ناكرێتەوە ، بەڵكو لە خەڵكەكەشی دەكەن بە گرێ‌ كوێرەی لە كرانەوە نەهاتوو. بۆیە لەو جۆرە وڵاتانەدا لەپاڵ شێوازی زەبرو زەنگ و چەوسانەوە و سەركوتكردندا ، دەرگا لە ڕەوتە ئیسلامیە سیاسیەكان دەخرێتە سەر گازی پشت ، تا جەماوەری خەڵك بەجۆرێ‌ بەنج و گەوج بكرێ‌ ، كە لە ئاسمانا بۆ چارەسەری كێشە حەیاتیەكانیان بگەڕێن و تا ماون بە قەرز بژین و خەون بە ڕێگای هات و نەهاتی ئەو دنیاوە بدینن و خۆشی و لەزەتەكانی ئەم دنیایە بۆ دسەڵاتداران بەجێ‌ بێڵن ، تا بێ‌ كێشە و سەریەشە ، لەسەر حیسابی گەوجێتی ئەوان بژین .

جا هەرێمی كوردستان ، نموونەیەكی زەقی ئەم پاشا گەردانی یە ، جگە لەوەی نموونەی پاشكەوتنی پیشەسازی و كشتوكاڵیە ، لەڕووی سیستەمی سیاسی و ئابووری كۆمەڵایەتیشەوە نەك مایەی حەسوودی یە ، بگرە مایەی بەزەییە . جەماوەری خەڵكی هەرێم بە ڕادەیەك چەواشە دەكرێت كە كەمترین متمانەی بە خۆی نەماوە ، قەڵەمی دەست و پێ‌ شكاو ، وەكو چۆن خنكاو پەنا بۆ پوشكەش دەبات ، بەو ئاوایە چاوی بڕیوەتە دەستی بێگانە و لەو سەردەمی گلۆبالیزە و ئەقڵگەراییە چڕو چونمووردەدا ، تازە بەتازە بەتەمایە بە پشتیوانی هێزی غەیبانی و لە ڕێگای ڕەوتی ئیسلامی سیاسی یەوە ، بە هەموو شێوە و شێوازە جیاوازەكانیەوە ، ڕزگاری و ئازادی خۆی بەدەست بێنێ‌ ، غافڵە لەوەی كە ئەمە ئاو لە دنگا كوتانە ، نەك ڕزگاری ناكات ، نەك ئازادی پێ‌ نابەخشێ‌ ، نەك پێویستیە مرۆڤایەتیەكانی بۆ دابین ناكات ، بەڵكو سەری لە قوڕ دەنێ‌ و زیاتر دەستەمۆ و كۆیلەی دەكات ، دەیكات بە دەروێش و شۆرباخۆری دەسەڵات .

دیارە لە زۆربەی وڵاتە ئیسلامیەكانی دیكەی دەرێی هەرێمی كوردستانیش دا ، ڕەوتە ئیسلامیە سیاسیەكان ، لەژێر ناوی جیاواز جیاوازدا كاری خۆ دەكەن و بە جۆرەها گوتاری مەزەبی جەماوەری خەڵك دەدوێنن و ئەم دنیا لە بەرچاوی خەڵك سووك دەكەن و بۆ ئەو دنیایان ئامادە دەكەن و بۆئەوەی هیچ زەرەرێكیان بۆ بەرژەوەندی و ستراتیژیەتی دەسەڵات نەبێ‌ . دیارە ئەم هێز و ڕەوتە ئیسلامیە سیاسیانە زیاتر پارێزەری بەرژەوەندی مادی و مەعنەوی كۆمەڵێك هێزی سیاسی ناوچەیی و جیهانین . ئەمە یەكێكە لە دەرهاویشتەكانی گلۆبالیزە و پەرەسەندنی خەیاڵی تەكنولوژیا و سیستەمی ڕاگەیاندنەوانی دنیا ، كە گۆڕانكاری یەكی گەورەی لە هەموو كایە حەیاتیەكانی ژیاندا دروست كرد و هەر گۆڕانكاریەكی گەورە لە سەرەتاوە جۆرە پاشاگەردانی و ئەنارشیزمێك لەگەڵ خۆیدا دێنێ‌ ، بۆیە گلۆبالیزە تا قاڵبی خۆی وەرنەگرێت ، ئەم پاشاگەردانیە بە ئاسانی نانیشێتەوە و یەكێك لە نموونە و دەرهاویشتەكانی ئەم دیاردەیە راپەڕین و داپەڕینی هەندێ‌ لە وڵاتە عەرەبیەكانە كە مەڵبەندی ئیسلامگەرایین .
هەڵبەتە ، لە كەس شاراوە نیە كە هەوڵی ئەوە دراوە و دەدرێ‌ ئەم دیاردەی ئیسلامی سیاسیە ، لە هەرێمی كوردستانیش دا ڕیشاژۆ بكرێت و ویستراوە لە ڕێگەی پشتیوانی كردنی مادی و مەعنەوی چەند حیزب و حیزبۆكە و ڕەوتی مەزەبیەوە كۆمەڵی كوردەواری چەواشە بكرێت و دۆزە سەرەكیەكەی خۆی كە دەوڵەتی كوردی و ئینسانیانە ژیانە ، لەبیر ببەنەوە ، دیارە ئەم حیزبە ئیسلامیانە زادەی زەرورەتی پێداویستیە مادی و مەعنەویەكانی كوردەواری نین ، بەڵكو نوێنەری هەندێ‌ هێزی بیانی نەیاری كوردن . ئەوەتا بۆ نموونە شانشینی سعودیە ، لە ڕێگەی وەهابیەتەوە دژایەتی بڵاوبوونەوەی دەسەڵاتی ئێران لە هەرێمی كوردستاندا دەكات ، واتە كوردستان بمانەوێ‌ و نەمانەوێ‌ ، كراوە بە مەیدانێك لە مەیدانەكانی ململانێی دوو هێزی ئیسلامی هاو دژ و هەرگیز بە قازانجی ستراتیژی كورد نیە . هەڵبەتە ئەم ململانییە ، زۆر بە زەقی لە هەرێمی كوردستان دا ، نەك هەر لەنێو حیزب و حیزبۆكە سیاسیە ئیسلامیەكاندا ، بەڵكو لەناو حیزبەكانی دیكەش دا ڕەنگدانەوە و كاریگەریی خۆی هەیە . زیادبوونی هەژموونی سیاسی هەر لایەك لە لایەنەكانی ئەم ململانێ‌ سیاسیە ، هاوسەنگی هاوكێشە سیاسیەكە لە سەرانسەری دەڤەرەكەدا سەنگەلا دەكات . بۆ نموونە (ی.ن.ك) بە گوێرەی لێكدانەوە سیاسیەكانی خۆی بەرژەوەندی حیزبی خۆی لەوەدا دەبینێ‌ كە بەلای ئێراندا رای بكێشێت ، بۆیە زیاتر پشتیوانی لەو ڕەوتە سیاسیە ئاینی یە دەكات كە بەلای ئێراندا مایلە . ( پارتی ) زیاتر بەلای ڕەوتی ئیسلامی سەر بە سعودیە دا ڕای دەكێشێت ، بەو حیسابەی كە بەرژەوەندی حیزبی خۆیدا زیاتر لەو هەڵوێستەدا دەبینێ‌ . زەقترین نموونەش لەم بارەیەو هەڵبژاردنەكانی كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كردستانە ، كە ئێران بە قازانجی (ی.ن.ك) هاتبووە سەر خەت و سعودیەش لەڕێگەی ڕەوتی سەلەفی وەهابیەكانەوە بە قازانجی پارتی هاتبووە سەر خەت .. یانی سعودیە ، كار بۆ نزیك كردنەوەی سەلەفیەكان لەگەڵ پارتیدا دەكات ، تا لەم ڕێگەیەوە ، ڕێگە لە گەشەكردنی دەسەڵات و هەزموونی سیاسی ئێران بگرێت و هاوكێشە سیاسیەكە لەم ناوچەیەدا سەنگەلا نەبێت و تەرازووی هێزی دەسەڵاتی سیاسی بەلای ئێراندا قورس نەبێت .. سعودیە لەڕێگەی ڕەوتە سەلەفیەكانی هەرێمی كودستانەوە لە دەرگای ناكۆكی هاودژی بەینی (ی.ن.ك) و (پ.د.ك)ـەوە خۆی بە هەرێمی كوردستاندا كردووە . لە هەڵبژاردنی ناوبراودا ئێران دەنگی بۆ یەكێتی كۆكردەوە و سەلەفیەكانیش دەنگیان بە پارتی دا ، بۆیە سەیر دەكەین یەكێتی و پارتی لە ڕوانگەی بەرژەوەندی تەسكی حیزبایەتی خۆیانەوە ، بۆرە نوێنەرایەتیەكی ئەو دوو هێزە بیانیە هاودژە دەكەن و بە دەگمەن بە نەفەس و هەڵوێستی هاوبەشەوە مامەڵە لەگەڵ حكومەتی ناوەندی بەغدادا دەكەن .
هەڵبەتە دەبێ‌ لێرەدا ئاماژە بەوەش بكرێت ، كە پێكهاتەی خێڵەكیانەی پارتی و ڕژێمی سعودیە ، خاڵێكی دیكەی هاوبەشی نێوان هەردوو یانە ، سەرۆك ، باوكی ڕەمزیە ، لە سیستەمی خێڵایەتیدا باوك پیرۆزە ، دەبێ‌ ڕێزی بگیرێت و كەس لە قسەی دەرنەچێت !
لە سعودیەش دا هەمان تاس و حەمام بەرقەرارە . وەهابیەكان لە لایەنی ڕوحی و ئاینی بەرپرسن و ماڵباتی سعودیش لە دەسەڵاتی سیاسی بەرپرسن كە ئەمە بۆ خۆی جۆرە دابەش كردنێكی دەورە و بەڵام نابێ‌ ئەوەش لە بیر بكەین كە دین و دەسەڵات لێرەدا دوو ڕووی یەكپارچە دراون ، تەواوكەر و تەواوكراوی یەكترن و بەشەریكی وڵات بەڕێوە دەبەن . بۆیە مامەڵەی ئەوان لەگەڵ پارتیدا، دەنگدانی ڕەوتە ئیسلامیەكانی سەر بەوان ، بە پارتی ، لەو پێودانگەوەیە كە دژایەتی ئێران و مەزەبی شیعە و شیعە گەڕاییە .. واتە كەم كردنەوەی دەنگی یەكێتی ، خۆی لە خۆیدا هەوڵدانە بۆ كەمكردنەوەی تەشەنەكردنی دەسەڵات و هەژموونی سیاسی ئێران لە عێراق و لە ناوچەكەدا. سوونەش ، لایەنێكی دیكەی ئەم ستراتیژیەتەی سعودیەن بەرانبەر بە ڕەوتی شیعەگەرایی ، چەكێكی دیكەی دەستی سعودیە ، داعش و پشتیوانیە لە داعش ! داعش داشەهارەی سعودیەیە ، ئەمڕۆكە لە مەیدانی عێراقدا دژایەتیەكی خوێناوی شیعە ( واتە ئێران )ی پێ‌ دەكات .. كێ‌ دەڵێ لەگەڵ یەكەمین وەچەرخانی سیاسیدا ، هەمان داشەهارە ناكات بە گژ كوردا ، لە هەولێر و دهۆك و سلێمانیش دا ! بەهەر حاڵ ئیدی سعودیەش وەكو هەر وڵاتێكی دیكە و بە شێوازی تایبەتی خۆی و بە گوێرەی توانای خۆی هەوڵ دەدات شەڕ لە سنوور و ئاقاری خۆی دوور بخاتەوە و هێندەی بكرێ شەڕی خۆی بەرێتە ئەو شوێنانەی كە مایەی مەترسین بۆ ئەو .
داعش لە عێرقدا ، پراكتیزە كردنێكی مەیدانی و پراكتیكی ئەو سیاسەتەیە . لەلایەكەوە دژایەتی هەڵكشانی توانا سیاسی و سوپاییەكانی شیعەی پێ‌ دەكات و لەلایەكی ترەوە ئاژاوەیەكی فرە رەهەندی كۆمەڵایەتی ، مەزەبی ، نەتەوەیی ئەوتۆی لە عێراقدا پێ‌ دروست دەكات ، كە عێراق نەتوانێ‌ ببێ‌ بەو دەرگایەی كە ئێران لەوێوە زەفەر لە سعودیە بێنێ‌ . دیارە سعودیە لە پێگەی گرنگی سیاسی هەرێمی كوردستانیش غافڵ نیە ، بۆیە هەمان گەمەی لێرەش لە ڕێگەی ڕەوتە ئیسلامیەكانەوە و بە شێوازێكی بڕێك هێدی تر پیادە كردووە و قەتەریش شان بە شانی سعودیە ، لە هەرێمی كوردستاندا و لە ڕێگەی ئیخوانەكانەوە ، گەمەی سیاسی خۆی دەكات و هەرێمی كوردستان بە خاڵێكی گرینگی یەكانگیری سیاسی سێكوچكەكەی توركیا و سعودیە وقەتەر دەزانێت و بەو نەفەسەشەوە مامەڵە لەگەڵ واقیعی هەرێم و دەڤەرەكەدا دەكات . یەكگرتووی ئیسلامی گوایە ڕەوتێكی میانڕەوە ، نوێنەری ئەو سێكوچكە خەتەرناكەیە و لەوە دەچێ‌ كورد لە گوێی گادا نووستبێ‌ !! هەڵبەتە ئەگەر ئەم بایە لەم كونەوە بێت و حیزبەكانی كوردستان بەردەوام بن لەسەر ئەم گەمە ناكامەی خۆیان ، ئەوا كورد لە ئاستی نەتەوەییدا زەرەرێكی یەجگار زۆر دەكات وبە قۆناغان پاش دەكەوێت … ئەگەر سەلەفیەكان سووكە قازانجێكی كاتی و رەوتەنیان بۆ پارتی هەبێت ، ئەوا زیانێكی درێژ خایەنیان بۆ جەماوەری خەڵكی هەرێم دەبێت و پارتیش بەبێ‌ وەی لەو زیانە ناخەلەسێت .. جا هەر لەم پێودانگەوە دەشێت بگوترێ‌ ئیسلامی سیاسی بە هەموو ڕەوتەكانیەوە ، میانڕەو ، توندڕەو و سەلەفیانەوە ، ڕەگیان دەچێتەوە سەر یەك سەرچاوە و هیچ خێرێك بۆ هەرێم نادەنەوە و كار بۆ ئەوە دەكەن هەرێم بكەن بە پاشكۆیەكی پوچەڵی بێ‌ شەخسیەتی ، سیاسەت و ئەجندایەكی لە بنەڕەت دا دژ بە خەڵكی هەرێم و هیچ سەنگ و كێشێكی لە هاوكێشە سیاسیەكانی ناوچەكەدا نەبێت .

باسی دووەم :- هەرێم لە پارسەنگی هێزە ناوچەییەكاندا

جوگرافیای سیاسی هەرێمی كوردستان ، لەو جوگرافیایانەیە كە پێ‌ی دەگوترێ‌ جوگرافیای داخراو ، یانی نە لەسەر دەریایە و نە بەسەر دەریادا دەكرێتەوە . جا كاریگەری ئەم جۆرە وڵاتانە لە ڕووی پەیوەندیە نێودەوڵەتی و ناوچەییەكانەوە ، بەزۆری سست و لاوازە و زیاتر دەكەوێتە ژێر كاریگەرییە هەمە جۆرەكانەوە تا كاریگەری بەسەر دەور و بەرەوە هەبێ‌ . واتە زیاتر دەوری بەركار دەبینێ‌ تا دەوری بكەر . بۆ نموونە وڵاتانی ئێران و وڵاتە عەرەبیەكان و توركیا و سوریاش ، كە هەر هەموویان كێشەی كوردیان هەیە ، هەر هەموویان سنووری دەریایی گرینگ یان بەلای كەمەوە گوزەرگە و بەندەری ئاویان هەیە و ئەمەش كردوویەتێ‌ كارێك كە لە ڕووی پەیوەندیە ئابووری و سیاسیەكانەوە ئاسانتر بەسەر جیهاندا بكرێنەوە و كاریگەرانەتر بێنە ناو كایە ئابووری و سیاسیەكانەوە و لە هاوكێشە جۆراوجۆرە نێو دەوڵەتیەكاندا ، ڕۆڵێكی زۆر كاراتر لە وڵاتە داخراوەكان ببینن .. جا هەریمی كوردستان بە حوكمی ئەوەی دەڤەرێكی داخراوە و لە ڕووی ئابووری و سیستەمی ئابووریەوە زۆر پاشكەوتووە و هەڤڕكی كەسادترین بازاڕی پێناكرێت و تاقە دەروازەش بۆ كرانەوە بەسەر دنیا و دروستكردنی پەیوەندی نێودەوڵەتی دەبێ‌ لە ڕێگەی ئەو دەوڵەتانەوە بێ‌ كە ئاماژەمان بۆ كردن ، بۆیە ئەگەر ببێ‌ بە خاوەنی نەوت و غازی خۆیشی و بگاتە ئاستی هەناردە كردنیان ، دەبێ‌ لەو وڵاتانەوە و بە خاكی ئەو وڵاتانەدا ڕەوانەی بازاڕەكانی جیهانی بكات .. دیارە بۆ هاوردەكردنی هەموو كەل و پەل و كاڵایەكیش ، هەر پەنا وەبەر هەمان ئەو وڵاتانە بدرێت . یانی بەم پێیە دەكەوێتە ژێر كاریگەری و باندۆری سیاسەتی ئابووری ئەو وڵاتانەوە . هەم هەڵكەوتەی سیاسی هەرێم و هەم پاشكەوتووی باری پیشەسازی و كشتوكاڵی هەرێم ناچاری دەكات پشت بە هاوردەكردنی هەموو پێداویستیەكی ژیان ببەستێت ، ئەمە جگە لە خاڵێكی لاوازی دیكە ، كە لایەنی سوپایی هەرێمە ، هەرێم نەك سوپایەكی مۆدێرنی سەردەمیانەی نیشتمانی و نەتەوەیی نیە ، بەڵكو كۆمەڵێك میلیشای جیاواز و ناكۆكی حیزبی هەیە كە نەك هەڤركی وڵاتانی دەور و بەری پێناكرێت ، بەڵكو زۆر بە ئاسانی بە فیتی ئەو وڵاتانە دەكرێن بەگژ یەك دا و دەكرێن بە دەستەچیلەی شەڕی ناوخۆ و شەڕی ئەهلی . جا بۆ كەم كردنەوە و نەهێشتنی ئەو خاڵە لاوازانە و بۆئەوەی هەرێمی كوردستان سەنگی خۆی لە هاوكێشە جیوپولەتیكەكانی دەڤەرەكەدا هەبێ‌ و بپارێزێت پێویستە لە چوارچێوەی گەمە سیاسیەكاندا ، پشتیوانی مادی و مەعنەوی ، لە بزاڤ و تەڤگەری ڕزگاریخوای كوردی بەشەكانی دیكەی كوردستانی گەورە بكات و وەكو كارتی گوشار ، لە ڕووی سوپایی و سیاسی و ئابووریەوە بە قازانجی خۆی بەكاری بەرێت و دیبلوماسیانە رەوشێكی ئابووری ، ڕامیاری سوپایی ئەوتۆ لەو وڵاتانەدا دروست بكات كە نەیان پەرژێتە سەر ئەوەی دەست بنەنە بینی هەرێمی كوردستان و هەرێم لەژێر گوشاری سیاسی و هەڕەشەی سوپایی ئەواندا ، لە پەلوپۆ بكەوێ‌ .
جا با پێكەوە ، لەبەر ڕۆشنایی ئەو بۆچوونانەی سەرێڕا ، سووكە هەڵوەستەیەك لە ئاستی پەیوەندی جیوپۆڵەتێكی كورد لەگەڵ هەر یەكێك لەو وڵاتانەدا بكەین :

باسی دووەم / 1- عێــــراق :

عێراق هەركاتێ‌ دەرگای گواستنەوەی نەوتی لە قۆڵی كەنداوی فارسەوە لێ بگیرێت ، یان لە ئەردەن و سوریاوە ڕێگەی نەدرێت ، ئەوسا مەجبوری هەرێم دەبێتەوە و نەوتی عێراق لە ڕێگەی هەرێمەوە دەگاتە بەندرەی جیهانی توركی و لەوێوە بۆ بازاڕەكانی نەوتی جیهان ڕەوانە دەكرێت . دیارە ئەم جۆرە پەیوەندیە بازرگانیە ، جۆرە بەرژەوەندییەكی هاوبەش دابین دەكات ، ئەمە جگە لەوەی كە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆش هەرێم دێنێتە ناو هاوكێشە ئابوری و سیاسیەكانەوە ، كە ئەمە لە هەردوو ڕووی مادی و مەعنەویەوە بە قازانجی هەرێمە .
بەڵام عێراق لە هەوەڵی دروستبوونیەوە تاكو ئیستا بە گومان و دوو دڵیەوە مامەڵەی لەگەڵ كوردا كردووە . بە هەر حاڵ لە هەلومەرج و بارودۆخی ئاساییدا عێراق زۆر كەناڵی دیكەی وەكو كەنداوی فارس ، ئەردەن و سوریای بەدەستەوەیە و زۆر منەتی بە هەرێمی كوردستان نابێت . ئەردەن بە حوكمی ئەوەی بەخۆی پێویستی بە نەوت و غازی عێراقە و بەندەر و كەناری ئاوی هەیە ، مامەڵە كردن لەگەڵ ئەردەندا بۆ دەوڵەتی عێراق زۆر مسۆگەرترە لەڕێگەی هەرێم ، ئەمە جگە لەوەی كە عێراق لەڕووی نەژادییەوە زیاتر حەز دەكات ئەو خێرە بۆ ئەردەن بێت نەك بۆ هەرێم . چونكە هەرێم ، بەلای دەوڵەتی عێراقیەوە هەمیشە لەسەر پێیە بۆ جیابوونەوە لە عێراق .. سعودیەش دندەی عێراق دەدات ، كە هیچ هەڵوێستێكی ئەرێنی بەرانبەر بە هەرێم نەبێت ، واتە هەموو ئەو وڵاتانە چەندیش ناكۆكی نێوانیان قووڵ بێت ، كە مەسەلە بێتە سەر دۆزی كورد و خەفەكردنی دۆزی كورد ، بەئاسانی یەكدی دەگرنەوە . جا بەم پێودانگە كارتی هەرە كاریگەری دەستی كورد ، كارتی هاوپەیمانیە لەگەڵ سوونەدا ، كە ئەمەش هیچ دیار نیە كە بە قازانجی كورد بشكێتەوە و كورد لە ڕابردوودا ئەزموونی تاڵی لەگەڵ سوونەش دا هەبووە . بۆیە ئەگەر سوونە ئەمڕۆكە هەندێك نەوازشی كورد بكات ، لە خۆشی چاوی كاڵی كورد نیە ، بەڵكو تەكتیكێكە بۆ خۆ بەهێز كردنە لە بەرانبەر شیعەدا و هەر كە داشی سوار بوو ، لە ململانێی شیعە دەرباز بوو ، جارێكی دی با دەداتەوە سەر كورد .

باسی دووەم / 2- ســوریـــا :

لە كەس شاراوە نیە كە سوریا ئەمڕۆ بۆ پێنج ساڵ دەچێت لە شەڕێكی ناوخۆی یەجگار دژوار و ماڵوێرنكەردایە . ڕژێمی سوری لە لایەك و هێزە سەلەفی و ڕەوتە ئیسلامی و بەناو ئۆپۆزیسیۆنەكان لەلایەكی ترەوە ، سوریایان كردووە بە گۆڕەپانی جەنگێكی خوێناوی و ترسناك ، وڵات لە هەموو بوارە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیەكانەوە ، ڕۆژ بە ڕۆژ وێران تر و كاولتر دەبێت و خەریكە لە هاوكێشەی سیاسیدا هیچ سەنگێكی ئەوتۆی نامێنێ‌ . ئەمە دەرفەتێكی لەبارە بۆ كورد كە لەم مەیدانەدا گەمەی خۆی بكات و لەم كێشماكێشەدا ئەگەر هەموو مافە نەتەوەییەكانیشی بەدەست نەیەنێت ، ئەوا هەندێ‌ مافی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی… سوریا بەرەو هەرەس و هەڵوەشانەوە دەبرێت ، بە بەرچاوی هەموو دنیاوە ، هەموو هێزە سیاسیەكانی ناو سوریا و دەرێی سوریا ، بە ئیسلامی و بەناو عەلمانی و تەنانەت رادیكالانیشەوە ، هەر گروپە فڕكان فڕكانیەتی ، كوڕ ئەو كوڕەیە بەشی خۆی دەستەبەر بكات . سوریا خەریكە لە هاوكێشە سیاسیەكە دەكرێتە دەرەوە ، كورد لە سوریا تا ئەمرۆ لە ڕووی سیاسی و سوپایی و كۆمەڵایەتیەوە بەگویرەی ئەو واقیعەی هەیە بە جوانی گەمەكە دەبات بەڕێوە ، بۆیە دەبێ‌ هۆشی لای ئەوە بێ كە نابێ‌ دەسكەوتە كولتووری و سیاسی و كۆمەڵایەتیەكانی ، لە قوربانی و فیداكاریەكانی كەمتر بێت ، بۆیە دەبێ‌ لەم ڕووەوە هاوئاهەنگیەكی ژیرانە و دیبلۆماتكارانەی هەمەلایەن لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا بكرێت ، بەتایبەت كە لە ڕوی جوگرافیەوە بەدەم یەكەوەن و هەر یەك خاكن . خۆ ئەگەر بەرژەوەندی زلهێزەكانی دنیا وا بخوازێت و كار بگاتە سەر دابەشبوونی سوریا ، ئەوا باشتر ، بۆیە پێویستە هەم هەرێمی كودستان و هەم خەباتكارانی كوردستانی ڕۆژئاوا ، ئەم ئەگەرە لەبەرچاو بگرن و خەباتكارانی كوردی كوردستانی ڕۆژئاوا ، ئەو كانتۆنانەی ژێر دەستی خۆیان بەپێی توانا زیاد بكەن و بە نەفەسی دەوڵەتڕانیەكی مۆدێرنەوە بەگوێرەی توانا و ئیمكاناتی خۆیان بەڕێوەبەرن و زەمینە بۆ ئەوە خۆشبكەن هەر كە سوریا كرا بە قوربانی بەرژەوەندی زلهێزەكان و دابەش كرا ، یەكسەر لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا یەك بگرنەوە تا هەرێم لە هاوكێشەی سیاسی ناوچەكە و جیهاندا سەنگێكی ئەوتۆ پەیدا بكات ، كە بە ئاسانی لە هەموو ڕوویەكەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت و لە پیلانە ناوچەیی و هەرێمیەكان دەرباز ببێت و بە دەنگی بەرز بڵێت : “ئەوەتا منیش هەم” .

باسی دووەم / 3- توركیــــا :

توركیا ، لە هەرسێ‌ لایەنی سەربازی و ئابووری و سیاسیەوە كاریگەری گەورەی لەسەر هەرێم هەیە ، هەرێم لە ڕووی ئابووریەوە زۆر لاوازە ، ناتوانێت پشت بە توانای ئابووری خۆی ببەستێت و یەجگار دوورە لە خودكەفایی ئابووریەوە ، زیاتر هەرێمێكی استهلاكیە ، بازاڕێكی هەرزان و كراوەیە بۆ توركیا و غەیری توركیاش ، زۆربەی هەرە زۆری كاڵای هاوردەی لە ڕێگەی توركیاوەیە . بە ڕاستی توركیا بە هەرێم خەنی بووە ، نزیكەی هەزار و دووسەد كۆمپانیای هەمەجۆری توركیا ، چ كۆمپانیای وەبەرهێنان ، چ پیشەسازی و چ بازرگانی ، لە هەرێمدا لەگەڕدان و بەڕاستی هەرێم بووە بە كۆڵونیەكی توركیا . هەر هەموو ئەو كۆمپانیایانە ، كرێكار و ئەندازیار و كارمەندی خۆیان لە توركیاوە هێناوە . دیارە ئەو پارانەی لە كۆمپانیاكان و ئەو لەشكرە كرێكار و كارمەندە وەری دەگرن و ڕەوانەی توركیای دەكەن سیولەی دراوی لە هەرێم دا كەم دەكەنەوە و تووشی قەیرانی دەكات . لە لایەكی دیكەشەوە كاركردنی ئەو هەموو توركە لە هەرێم دا ، دیاردەی بێكاری و بەتاڵی لە ناوخۆی توركیادا كەم دەكاتەوە و دەنگی ناڕەزایی خەڵكی توركیا لە بەرانبەر ڕژێمی توركیادا كەم دەكاتەوە كە ئەمە هەرگیز نە بە قازانجی كوردی كوردستانی باكورە نە بە قازانجی هەرێمە . ئەمە جگە لەوەی ئاستی بژێوی خەڵكی توركیا باش دەبێت و سیولەی دراوی توركیا زیاد دەبێ و هی هەرێم كەم دەبێت.. دیارە مامەڵەی ئەو كۆمپانیایانە بە دۆلارە ، دۆلاریش لە هەرێمەكەی ئێمەدا بە ( عملە صعبە ) حیسابە و چوونە دەرەوەی دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی لە بازاڕ و لە بانكەكاندا ، كەمبوونەوەشی كار لە توانای ئابووری و دراوی هەرێم دەكات.. ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان هەرێم و توركیا ساڵانە خۆی لە (14 – 16) ملیار دۆلار دەدات ، كە لە ڕێگەیەوە پارەیەكی یەجگار زۆری هەرێم دەڕوات دەرێ‌ و وڵاتێك ئاوەدان دەكاتەوە كە لە بنەڕەتدا ناحەزی ڕەگەزی كوردە ، بەتایبەتی كە هەرێم لە ڕووی پیشەسازی و كشتوكاڵیەوە ئەوەندە لەپاش و پاشكەوتووە ، هەرگیز ناتوانێ‌ سوچێكی بچكۆلەی بازاڕەكانی توركیا پڕبكاتەوە ، بۆیە هیچ هاوسەنگیەك لەو بازرگانیەی نێوان هەرێم و توركیادا نیە و توركیا بە شێوەیەكی شەرعی هەرێم تاڵان دەكات ، كە جار جار نەوازشێكی هەرێم دەكات ، لەبەرئەوەیە بە مانگایەكی بەشیری دەزانێت..

ئەگەر هەرێم لە ساڵی (1991)ـەوە بەگوێرەی نەخشە و پلانی زانستی كاری بۆ بە پیشەسازی كردن و ریفۆرمی كشتوكاڵی هەرێم ، بە نەفەسێكی نەتەوەیی و دەوڵەتڕانی یەوە بكردایە و هەموو شتەكانی نەكردبایە بە قوربانی حیزب حیزبێنە ، هەرگیز بەم شێوە نەگینە نەدەكەوتینە ژێر كاریگەریی سیاسی و ئابووری توركیاوە.. خۆ سەبارەت بە سیاسەتی نەوتی هەرێم ، وەكو دەڵێن ، تاریكی مانگ سەر لەئێوارە دیارە.. سیاسەتێكی زۆر ناڕوون و ناكامە و هەرگیز بەگوێرەی نەخشە و پلانێكی ستراتیژی نەتەوەیی بەڕێوە نابرێت و هیچ وڵاتێكی نەوتی ڕۆژهەڵات ، وەكو پێویست خێری لە نەوت نەدیتووە ، بۆیە دەسەڵاتدارانی هەرێم خەیاڵیان خاوە بهێڵرێ‌ ئەو پارووە چەورە بە ئاسانی بخۆن و با وا تەسەور نەكەن بەو نەفەسە حیزبیە تەسكەوە ئەو پارووەیان پێ‌ ڕەوا بدینرێ‌.. جا لەبەر تێكرای ئەو هۆیانەی كە لە سەرێ‌ ڕا ئاماژەیان بۆ كرا ، هۆكارن بۆ باڵا دەستی سیاسی و ئابووری بەسەر هەرێمی كوردستاندا.. ئەمە جگە لەوەی كە شەڕە دەسەڵاتی یەكێتی و پارتی كەناڵێكی زۆر ئاسان و هەرزان بەهای بۆ توركیا كردەوە ، بە كەماڵی ئیسراحەت بیتە ناوەوە و لە ڕووی سیاسی و سەربازییەوە حوزور و ئامادەبوونێكی ئەوتۆ پەیدا بكات ، كە كار بكاتە سەر هەرێم و لەو دوو لایەنەشەوە تەواو لاواز و بێ‌ شەخسیەتی بكات . داشكاندنی پارتی بەلای توركیادا ، لە ترسی یەكێتی یە وەكو چۆن داشكاندنی یەكێتی بەلای ئێراندا لە ترسی پارتیە .. كە ئەم دیاردەیە لە دوا ئەنجامدا بە قازانجی توركیا و ئێرانی داگیركەری كورد و بە زەرەری نەتەوەی كورد و تەنانەت پارتی و یەكێتیش دەشكێتەوە .

حاڵی حازر یەكێتی و پارتی ، لە هەرێم دا خاوەنی سیاسەتێكی سەربەخۆ نین و جۆرە پاشكۆیەتیەكی ئێران و توركیایان پێوە دیارە .. دیارە ئەمەش باجی ململانێی تەسكی حیزبایەتی و شەڕە كورسی دەسەڵاتە و لە كیسەی میللەتی كورد دەدرێت !! بۆیە پێویستە هێزە سیاسیەكانی هەرێمی كوردستان تا زووە بە سیاسەتی خۆیاندا بچنەوە و قەناعەت بە زەرورەتی دەساودەسكردنی دەسەڵات بێنن تا بە نەفەسێكی نەتەوەییەوە ، هێز و لەشكرێكی یەكگرتووی كوردستانی دابمەزرێت و تێكڕای كەناڵە حەیاتیەكانی هەرێم ، لەسەر بنەما و بناغەی دامەزراوەیی بنیات بنرێتەوە و هەرێم بە نەفەسێكی دیموكراتیانەی دەوڵەتڕانیەوە بەڕێوە ببرێت و ببێ‌ بە ئەزموونێكی دەوڵەمەند بۆ ئایندەی كورد و كوردستان و لە هەرێمدا نموونەیەكی ئەرێنی ئەوتۆ پێشكەش بكەین ، كە هەرێم سەنگ و ئیحتوبارێكی سیاسی وەها پەیدا بكات كە لە هاوكێشە سیاسیەكانی ناوچەكە و دنیادا حیسابی بۆ بكرێت ..

بۆ نموونە ، كارتی بزاڤی ڕزگاریخوازی كورد لە باكوری كوردستاندا ، یەكێكە لەو كارتانەی كە كەس لە هەرێم لەپێشتر نیە ، بۆئەوەی زۆر بە جدی مامەڵەی لە گەڵدا بكات ، مامەڵەكردنی ئەرێی هەرێم لەگەڵ بزوتنەوەی ناوبراودا ، خۆی لە خۆیدا ، فاكتەرێكە بۆ كەمكردنەوەی گوشاری توركیا لەسەر هەرێم . چونكە هەرێم تائێستا ناتوانێ‌ كارتی هەناردەكردنی وزە بۆ توركیا ، وەكو گوشار بۆ سەر توركیا بەكاربێنێ‌ . خۆ پەیماننامەی نێوان روسیا و توركیاش سەبارەت بە دامەزراندنی بۆری گواستنەوەی غازی سروشتی لە ڕێگای توركیاوە بۆ ئەوروپا ، دەكاتە كارێك ، ئەگەری گوشاری هەرێم ، لەڕووی هەناردەكردنی ووزەوە بۆ توركیا ، تەواو كەم بێتەوە ، دیارە روسیا و توركیا لەڕێگەی ئەم ڕێكەوتنە بە ناوەڕۆك ئابووری و بە شێوە سیاسیەوە پەیوەندییەكی هاوپەیمانی ڕكابەرن ، هەر لایەكیان پەیامی سیاسی خۆشیان هەیە . توركیا دەیەوێ‌ ناتۆ مل بۆ ئەجنداكانی ئەو لە سوریادا بدات . روسیاش دەیەوێ‌ بە ئەوروپا بڵێ ( قرم ) بەشێكە لە روسیا و نەك بە قەیرانی ئۆكرانیای دروستكراوی ئەمریكا و ناتۆ ، بگرە بە قەیرانی زۆر گەورەتریش چۆك دانادات و لە ڕێگەی ئەندامێكی زۆر هەستیاری ناتۆ وە ، لە ڕووی ئابوویەوە بەسەر دنیا و ئەوروپا دا دەكرێتەوە . كە ئەمە لە ئەنجامدا گوشاری هەرێم لەسەر توركیا هێندە كەم دەكاتەوە كە بچێتە خانەی نەبووەوە .

باسی دووەم / 4- ئـێــــــران :

ئێران یەكێكە لەو ووڵاتانەی كە لەگەڵ هەرێمی كودستان و چەندین ووڵاتی تردا هاوسنوورە . لەسەر كەنداوی فارسە ، گەرووی هورمزی بەدەستەوەیە ، لە ڕووی سوپایی و ئابووریەوە لە ووڵاتەكانی دەورووبەری بەتواناترە ، ئەمە جگە لەوەی كە دۆستایەتی لگەڵ زلهێزێكی وەكو روسیاشدا خۆشە . “هەڵبەتە كۆماری ئیسلامی ئێران ، سەرباری ئەوەی بە خۆی و بە حوكمی هەڵكەوتە جوگرافیاییەكەیەوە پێگەیەكی ستراتیژی زۆر گرنگی هەیە ، لە سۆنگەی هەندێ‌ بارودۆخ و هەلومەرجی تایبەتی دەولیەوە گرینگی یە ستراتیژی و پێگە هەرێمایەتیەكەی ، هێندەی دی زیادی كردووە ، چونكە كەوتۆتە نێون دوو ناوچەی چەقی جەنگی جیهانی یەوە دژی تیرۆر ، واتە نێوان عێراق و ئەفغانستان” .23
ئێران جگە لە پێگە ستراتیژیە گرینگەكەی ، توانایەكی سوپایی گەورەشی هەیە و هەژموونی تەواوی بەسەر كەنداوی فارس دا هەیە ، و جەماوەرێكی شیعەی باشی لە زۆربەی وڵاتانی كەنداویش دا هەیە . حوزورێكی هەمەلایەنەی ئابووری ، ئاینی و سیاسی ڕاستەوخۆیشی لە عێراقدا هەیە .” هەروەها پردی پەیوەندی نێوان ئاسیای ناوەندی و ڕۆژئاوای ئاسیاشە ، كە لە ڕۆژهەڵاتەوە هاوسنووری ئەفغانستانە و لە ڕۆژئاوا وە هاوسنووری عێراقە ئەمە كردوویەتیە كارێك ڕۆڵێكی یەجگار گرینگ لە جەنگی جیهانی دژی تیرۆردا بگێڕێت ، بە حوكمی ئەو پێگە جوگرافیاییەی كە دەڕوانێتە سەر عێراق و ئەفغانستان ، بۆیە ئەمریكا ئەگەر نەتوانێ‌ لە ڕێگای پاكستانەوە كۆمەكی لۆجستی بگەیەنێتە ئەفغانستان ، ئەوا بۆ ئەو مەبەستە ناچارە پەنا وەبەر ئێران بەرێت” .24
ئێران بە گوێرەی توانا ، لایەنی پیشەسازی و كشتوكاڵی و سوپایی فەرامۆش نەكردوە و كاری بۆ پەرەپێدانیان كردووە و جۆرە پێشكەوتنێكی پێو دیارە … بە هەر حاڵ لێرەدا زیاتر پەیوەندی ئێران و هەرێم مەبەستە . پەیوەندی هەرێم و ئێران لە ڕووی ئابووری و بازرگانیەوە ، تەقریبەن هەمان پەیوەندی هەرێم و توركیایە . ئێرانیش وەكو توركیا ، لە ڕێگەی لایەن و حزبێكی كوردیەوە جێ‌ پێیەكی بۆ خۆی كردووەتەوە و لەو ڕێگەیەوە ئەجندای سیاسی خۆی لە هەرێم پیادە دكات ، كە یەكێك لەو ئەجندایە ركابەری یە لەگەڵ توركیادا و كاركردنە بۆ كەم كردنەوەی هەژموونی توركیا لە دەڤەری هەرێم دا .

ئێران بە تیرێك چەندین نیشان دەشكێنێ‌ ، هەڤڕكی سیاسەتی توركیا لە هەرێم دا دەكات و كۆسپی دەخاتە ڕێگا ، كورد لە سوونەی عێراق دادەبڕێت ، تا بەرەیەك لەگەڵ سوونە دا دژی شیعە دروست نەكات .. ئەمە جگە لەوەی ئەگەری یەكێتی كوردیش لە هەرێم دا بە تەواوەتی دەسڕێتەوە كە ئەمە هەڕەشەیەكی پڕ مەترسیە لە ئەزموونی دەسەڵاتڕانی هەرێم. دیارە توركیا و ئێران هەریەكەیان ئامانجی تایبەتی خۆی لە عێراقدا هەیە سەبارەت بە ئەزموونی دەسەڵاتڕانی هەرێمیش هەگیز دۆستانە مامەڵەی لەتەكدا ناكەن ، چونكە بەخۆیان كێشەی كوردیان هەیە و سەركەوتنی ئەزموونی سیاسی هەرێم دەبێتە هاندەرێك بۆ كوردی هەردوو كوردستانی باكوور و ڕۆژهەڵات . بۆیە هەرێم لەسەرێتی زیرەكانە گەمە بەم كارتە گرینگ و هەستیارە بكات ، تاكو وەكو هێزێكی كارا لە هاوكێشەی هێزی ناوچەكەدا حیسابی بۆ بكرێت .
ئێران وڵاتێكی فرە نەتەوە و كەلتوورە ، جگە لە هەردوو مەزهەبی شیعە و سوونە ، زۆر وردە مەزەبان و تیرە و تایفەی ئاینی جیاوازی تیایە . شیعە و سووننە ، بە زەقی و ە پەنهانی كێشماكێش و ململانێیان لە نێواندایە ، شیعە دەستیان بەسەر هەموو دەسەڵاتەكانی ئێراندا گرتووە ، سووننە هەست بە مەغدوریە دەكەن ، ئەگەر پشتیوانی بكرێن دەتوانن لە باری سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیەوە نائارامی بۆ ئێران دروست بكەن ، وەختێ‌ نائارامی ناوخۆیی بۆ ئێران دروست ببێ ، ئیدی نای پەرژێ‌ بە ئاسانی پەلوپۆ بۆ دەرێی خۆی بهاوێژێ‌ .. واتە هەرێم دەتوانێ‌ لە هەردوو خەتی مەزەبی و نەتەوەییشەوە گەمەی سیاسی خۆی بكات و سنوورێك بۆ تەشەنەكردنی زێدەگاڤیەكانی ئێران دابنێ ، دیارە ئەمەش بەبێ‌ توانای ئابووری و سوپایی پێشكەوتوو پلانی دروست و سەركردایەتیەكی یەك دەنگ و یەك گوتار و كارامە و لێزان هەرگیز نایەتە دی .

بـــەشـــی ســـێــهــەم
نەخشە و ستراتیژیەتی سیاسەتی هەرێم

( حامد ربیع ) دەڵێت : ” بیركردنەوەی ستراتیژی بریتیە لە وێناكردنی ئایندە و دانانی نەخشەیەك بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئایندەدا ، بەو حیسابەی كە درێژەی ئێستا و ڕابردووە ” 25 .
جا لێرەدا سەبارەت بە هەرێم و دەسەڵاتڕانانی هەرێمی كوردستان پرسیار ئەمەیە ، ئاخۆ هیچ نەخشە و بیركردنەوەیەكی ستراتیژیان هەیە ؟ پەندیان لە ڕابردوو وەرگرتووە ؟هیچ خوێندنەوەیەكی جدیان بۆ ئێستا هەیە ؟ بە چ میكانیزمێك كۆمەڵگە بەرەو ئایندە دەبەن ؟ هیچ ڕۆشنبینی یەكیان دەبارەی ئێستا هەیە تا دەربارەی ئایندە هەیان بێ‌ ؟ هەڵبەتە واقیعی هەرێم ، لە وەڵامی ئەو پرسیارانە و زۆر پرسیاری تردا ، پێمان دەڵێت : نەخێر ، بیركردنەوەی ستراتیژی لە ئارادا نیە ، پەند و عیبرەت لە ڕابردوو وەرنەگیراوە ، خوێندنەوەیەكی جدی بۆ ئێستا نیە ، سوود لە ئەزموونی وڵاتانی دیكە وەرنەگیراوە ، پاشاگەردانی باڵی بەسەر هەموو كایەكانی ژیانی هەرێم دا كێشاوە ، هەرێم لە هیچ ڕوویەكەوە نەبووە بەو هێزە كارایەی كە حیسابی بۆ بكرێت .
دەبوایە دەسەڵاتڕانانی هەرێم بەگوێرەی نەخشە و پلانی ستراتیژی بیریان لەوە بكردایەتەوە كە چۆن كار بۆ پێش خستنی پیشەسازی و كشتوكاڵی و كایە حەیاتیەكانی دیكەی هەرێم بدرێت .
( زید الهویدی ) لەبەر ڕۆشنایی پێناسەكەی ( حامد ربیع ) دا ، دەگاتە ئەو ئەنجامەی كە : ” ڕۆشنبیری گشتی هزرڤانی ستراتیژی ، ئاستی خوێنەواری زانستی ، ئاستی تێگەیشتنی ، پەروەردە و ئەزموونە سیاسیەكانی ، ئەو نەسەقە ئایدولوژیەی كە باوەڕی پێیەتی ، تەبیعەتی ئەو دەزگاو دامەزراوەیەی كە كاری تیا دەكات ، هەلومەرجی دەور و بەرەكەی ، كە ژینگەیەكی سایكولوژی دیاری كراوی بۆ دەسازێنێ‌ ، هەر هەموو ئەو فاكتەرانە ڕۆڵی گەورەی لە سروشتی بەرهەمی هزریی داهێنەرانەدا دەبینێ‌ و كار لە تەبیعەت و سروشتی بیری ستراتیژی نەتەوەیی دەكات ” .26
جا بەم پێودانگە ، نەخشەی ستراتیژی لەلایەن هزرڤانانی ستراتیژیەوە دێتە داڕشتن و ئەو خەڵكانەش دەبێ‌ هەموو ئەو مەرجانەیان تێدا بێ‌ كە لە سەرێ‌ ڕا ئاماژەیان بۆ كراوە .. بەڵام لە هەرێمدا ، ئەو هزرڤانە ستراتیژیانە ، یان نین ، یان هەن و كەس هیچ بە كڵاویان ناپێوێ‌ ، یان دوورن لە دەسەڵات و پرۆژە حزبیەكانی دەسەڵات ! یان لەناو دەسەڵاتدان و لە قاڵبی حیزب و دەسەڵاتدراون و ناهێڵرێ‌ مومارەسەی دەسەڵاتەكانی خۆی بكات .. بۆیە دەتوانرێ‌ بگوترێ‌ لە هەرێم دا هیچ بەرنامەیەكی ستراتیژی نەتەوەیی لە ئارادا نیە و سەرچۆپی بەدەستی حیزبانەوە ، حیزبیش چ حیزب ! پاشقەرۆترین حیزب ! وەك دەڵێن سەرچۆپی بدەیە گامێشێ‌ هەر بۆلای كادێنی دەكێشێ‌ ! هەڵبەتە پرۆسەی هزرینی ستراتیژی نەتەوەیی ، قارچك نیە لەخۆڕا هەڵتۆقێ‌ ، بۆئەوەی بە جوانی بخەمڵێ و گەڵاڵە ببێ‌ ، دەبێ‌ بەلای كەمەوە بە “سێ‌ قۆناغدا تێ‌ بپەرێت ، قۆناغی یەكەم : كۆكردنەوەی هزر و بیرانە ، قۆناغی دووەم : داڕشتنی بیرەكانە ، قۆناغی سێیەم : نرخاندن و هەڵسەنگاندنی بیرەكانە”27 .
جا ئەم جۆرە بیركردنەوە ستراتیژیانە ، نەك هەر لە ناوەندە حیزبی و بەناو سیاسیەكانی هەرێم دا نیە ، بگرە لە زانكۆكان و دام و دەزگا بەناو ئەكادیمیەكانیش دا یان هەر نیە یان بەجۆرێ‌ حیزبێنراوە لە نرخی نەبوودایە .
” هەر پلانێكی ستراتیژی نەتەوەیی دەبێ‌ ڕۆشنبینی ڕوون و ڕەوانی دەربارەی ئەم خاڵانە هەبێ‌ :
1- چەمك و مانای پلانی ستراتیژی نەتەوەیی .
2- تایبەتمەندی و خەسڵەتەكانی پلانی ستراتیژی .
3- بایەخ و گرینگی پلانی ستراتیژی .
4- سیما گشتیەكانی پلانی نەتەوەیی .
5- دیاریكردنی دەوری سەركردایەتی ستراتیژی لە كاراكردن و چالاكاندنی پرۆسەی پلانی ستراتیژی.
6- دەست نیشانكردنی تەبیعەتی پەیوەندی نێوان پرۆسەی بیركردنەوە و هزرینی ستراتیژی و پرۆسەی پلان و نەخشەدانانی سراتیژی” . 28
جا چونكە هەرێم لە بواری سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیەوە ، نەخشە و پلانی ستراتیژی نەتەوەیی نیە ، بۆیە ناتوانێ‌ ئەو ڕۆڵە كارایەی هەبێت كە پێویستە لە ناوچەكەدا بۆ خۆی هەی بێت . هیزێك بێت ، هاوكێشە سیاسی و ئابووریەكانی ناوچەكە بە قازانجی خۆی بگۆڕێت ، بە پێچەوانەوە وەكو پارسەنگ بۆ ڕاستكردنەوە و هاوسەنگ كردنەوەی ململانێ‌ و كێشماكێشی هێزە دەرەكی و هەرێمایەتیەكان بەكار دەبرێت و چونكە خاوەنی بیر و نەخشەی ستراتیژی نەتەوەیی نیە ، بە ئاسانی شەڕی خەڵكی دێنێتە ناو ماڵەكەی خۆی و زۆر جار پێ‌ بزانێ‌ یان نەزانێ‌ بە وەكالەت شەڕی ئەوان دەكات و ماڵی نەتەوەیی خۆی وێران دەكات و ماڵی ئەوان ئاوەدان دەكاتەوە .
ڕەنگە هەندێ‌ كەس ، بەتایبەتی لە نووسەرانی هەواداری حیزبە دەسەڵاتدارەكان بەم بۆچوونانە ناقاییل بن ، بە بۆچوونی ڕەشبینانەی بزانن ، پێیان وابێ‌ هەرێم لە ڕووی جیۆپۆلەتێك و ئابووریەوە پێگەیەكی حیساب بۆكراوی هەیە و هاوسەنگی هێزی لە دەڤەرەكەدا ڕاگرتووە .. هەڵبەتە ئەو خەڵكانە ئازادن چۆن بیر دەكەنەوە ، بەڵام واقیعی هەرێم ئەوەمان پێ‌ دەڵێت كە لە ڕووی ئابووریەوە زۆر لەپاشە و لەوپەڕی پاشاگەردانی و فرەخاوەنی دایە ، لە ڕووی سەربازییەوە ، هێزێكی فشەڵی تەقلیدی میلیشاییە و چەكی هەرەباوی تفەنگە ! لە ڕووی سیاسیەوە گوتاری یەكگرتووی نەتەوەیی نیە ، لە ڕووی ئیداری و حكومەتداریەوە ، هێشتا بەدەم شیرپەنجە كوشندە پەنجا بەپەنجا حیزبیەكەوە دەناڵێنێ‌ ، ئیدی ئەم هەرێمە گۆج و ئیفلیجە چۆن دەتوانێ‌ لەم هەزاڕیانە بێ‌ پێشینەیەی سەدەی بیست و یەكەمدا ڕێی خۆی دەربكات ، نەخوازەلڵا بەم ئەقڵیەتە حیزبیە تەسكەوە ، كە وەكو مۆریانە داویەتیە گیانی نەتەوەی كورد .

نوسینی : نجم الدین فارس حسن
بكالوریوس لە زانستە ڕامیاریەكان
ئــــــازاری 2015

سه‌رچاوه‌ی په‌راوێزه‌‌کان :
1- هادي قبیسي ، السیاسة الخارجیة الامریكیة بین مدرستین : المحافظیة الجدیدة و الواقعیة ، الدار العربیة للعلوم ناشرون ، عین التینة – شارع المفتي توفیق خالد ، بنایة الریم ، الطبعة الاولی ، 2008 ، ص25
2- ریتشارد لیتل ، توازن القوی فی العلاقات الدولیة – الاستعارات و الاساطیر و النماذج ، ترجمة ( هانی تابري ) ، دار الكتاب العربي ، بیروت ، لبنان ، 2009 ، ص 112 .
3- بیر بیارنیس ، القرن الحادي والعشرون لن یكون امریكیا ، ترجمة: مدني قصري ، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، بیروت ، لبنان، 2003، ص38 .
4- بیر بیارنیس ، القرن الحادي والعشرون لن یكون امریكیا ، ترجمة: مدني قصري ، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، بیروت ، لبنان، 2003، ص119
5- هادي قبیسي ، السیاسة الخارجیة الامریكیة بین مدرستین : المحافظیة الجدیدة و الواقعیة ، الدر العربیة للعلوم ناشرون ، عین التینة – شارع المفتي توفیق خالد ، بنایة الریم ، الطبعة الاولی ، 2008 ، ص29-30
6-دكتور محمد السید سلیم ، تطور السیاسة الدولیة فی القرنین التاسع عشر و العشرین ، جمهوریة مصر العربیة ، دار الفجر الجدید للنشر و التوزیع ، طبعە الثانیة ، 2004 ، ص 73
7-ماجد احمد زاملي ، ( الحوار المتمدن ) ، العدد 2286 ، 2011، المحور، مواضیع و ابحاث سیاسیة ( توازن القوی الدولیة ) .
* سوودم لە ( مجلە دراسات استراتیجیە ) وەرگرتووە كە (مركز الامارات للدراسات و البحوث الاستراتیجیە) ، عدد 129 ، طبعە 2008 ، أبوظبي .
8- فوزي حسن حسین ، التخطیط الاستراتیجي للسیاسة الخارجیة و برامج الامن القومي للدول ( الولایات المتحدة الامریكیة نموذجا) ، مكتبة مدبولي ، القاهرە ، ط 1 ، 2013 ، ص335
9- فوزی حسن حسین ، التخطیط الاستراتیجي للسیاسة الخارجیة و برامج الامن القومي للدول ( الولایات المتحدة الامریكیة نموذجا ) ، مكتبة مدبولي ، القاهرة ، ط 1 ، 2013 ، ص335-336
10-مصطفی علوي سیف / مجلة دراسات استراتیجیة ، مركز الامارات للدراسات و البحوث الاستراتیجیة ، عدد 129 ، الطبعة 2008 / أبوظبي ، دولة الامارات العربیة المتحدة ، ص 81 .
11- فوزی حسن حسین ، التخطیط الاستراتیجي للسیاسة الخارجیة و برامج الامن القومي للدول ( الولایات المتحدة الامریكیة نموذجا ) ، مكتبة مدبولي ، القاهرة ، ط 1 ، 2013 ، ص 142 ).
12- مصطفی علوي سیف / مجلة دراسات استراتیجیة ، مركز الامارات للدراسات و البحوث الاستراتیجیة ، عدد 129 ، الطبعة 2008 / أبوظبي ، دولة الامارات العربیة المتحدة ، ص 81 .
13- Foreign Affairs عن شؤون السیاسیة ، ( توازن القوی فی الشرق الاوسط – نهج امیركا الجدید ، ترجمة ( لیندا سكوتي ) ، الاحد 3/11/2013 .
14- فوزی حسن حسین ، التخطیط الاستراتیجي للسیاسة الخارجیة و برامج الامن القومي للدول ( الولایات المتحدة الامریكیة نموذجا ) ، مكتبة مدبولي ، القاهرة ، ط 1 ، 2013 ، ص 72 ).
15- فوزي حسن حسین ، التخطیط الاستراتیجي للسیاسة الخارجیة و برامج الامن القومي للدول ( الولایات المتحدة الامریكیة نموذجا ) ، مكتبة مدبولي ، القاهرة ، ط 1 ، 2013 ، ص 331 ).
16- ریتشارد لیتل ، توازن القوی فی العلاقات الدولیة – الاستعارات و الاساطیر و النماذج ، ترجمة ( هاني تابري ) ، دار الكتاب العربی ، بیروت ، لبنان ، 2009 ، ص 112 .
17- هەمان سەرچاوەی پێشوو ، ل 154 .
18-هەمان سەرچاوەی پێشوو ، ل 159 .
19- هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل 230 .
20- هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل 231 .
21-هەمان سەرچاوەی پێشوو ، ل 248 .
22- هەمان سەرچاوەی پێشوو ، ل 159 .
23- فوزي حسن حسین ، التخطیط الاستراتیجي للسیاسة الخارجیة و برامج الامن القومي للدول – الولایات المتحدة الامریكیة نموذجا . مكتبة مدبولي ، القاهرة ، ط 1 ، 2013 ، ص111 ) .
24- هەمان سەرچاوەی پێشوو ، ل 112
25- -فوزي حسن حسین ، التخطیط الاستراتیجي للسیاسة الخارجیة و برامج الامن القومي للدول – الولایات المتحدة الامریكیة نموذجا . مكتبة مدبولي ، القاهرة ، ط 1 ، 2013 ، ص 39
26- هەمان سەرچاوەی پێشوو ، ل 43
27 -هەمان سەرچاوەی پێشوو ، ل 46
28- هەمان سەرچاوەی پێشوو ، ل 73

Previous
Next
Kurdish