شاری هه ولێر ..کۆنترین شاری جیهانە کە جەژنی نەورۆزی تێدا پیرۆز کراوە … دکتۆر مەولود ئیبراهیم حەسەن

داستانی (ئیننەنا – دەمموزی ) داستانێکی ئایینی کلتوری سروشتی ئەفسانەیی باپیرانی سۆمەرییەکانە ، زەمەنی سەرهه ڵدانی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی (کشتو کالی ئەشکەوت ١٥ بۆ ١٢ هه زارساڵ پش زایین )زەمەنی کشتوکالی گوند لە (گوندی زاوی جمی- زەڤیا چەمێ) ی ئەشکەوتی( شانەدەر ) وەک یەکەمین گوندی کشتوکالیەوە دەست پیدەکات . ئەو داستانە لە سەر باوڕی دابەزین بۆ ( جیهانی ژێرەوە – بن دونیایێ)دامەزراوەو دابەزینیش زۆرتر وەک سزایەک بۆ خوداوەندانە ، هه رلە دابەزینی خوداوەندان( ئینەننا) و(دەمموزی) و( ئەرشیکیگال) خوشکی ئینەننا .لە دابەزینی دەمموزیی دا پآش شەش مانگ مانەوە لە بن دونیایێ وەک سزایەک ،لە ڕۆژی یەکەمی مانگی یەکەمی ساڵی نوێی سۆمەری ، کەدەکاتە ڕۆژی نەورۆزی ١/مانگی نەوروزی مانگی یەکەمی ساڵی نوێی کوردیی ئەمڕۆمان ، لە م ڕۆژەدا ( دەمموزیی ) سۆمەریی کەدەکاتە ( تەموزی)ئەکەدی لەم ڕۆژەدا دێتەوە سەر دنیایێ و زیندوو دەبێتەوە ، زیندوو بوونەوە بەمانای گەڕانەوە لە ( جیهانی مردووان ) کە هه ر ئەمەش بە جیهانی ژێرەوەو دەگوترا .لەم ڕۆژەدا بە بۆنەی زیندوو بوونەوەی دەمموزیی خوداوەند ئاهه نگێکی گەورەوپڕ لە شادیی بە ڕێوڕەسمێکی تایبەت بەڕیوە دەچوو کە زۆر سروتی ئایینی و نواندنی تایبەتی تێدا پێشکەش دەکرا ، ئەم ڕۆژە سۆمەریەکان پێیان دەگوت 🙁 زەگمەک ) کە بەمانای ڕۆژی یەکەم و ڕۆژی نوێی و سەری ساڵ دێت .

ئەو ئاهه نگ گێڕانە لە و سەر دەمەوە ، واتە لە گوندی زەڤیا چەمێی ئەشکەوتی شانەدەرەوە بەردەوامەو لە گەڵ گۆڕان و پێشکەوتنەکان ئەویش گۆڕاوەو پێشکەوتنی بە خۆیەوە دیوەو بڵاو بووەتەوە . پاش ئەوەی کشتوکال دەگاتە گوندی ( بێستان سوور) لە (١٢ هه زار ساڵ پ . ز ) و گوندی ( چەرموو ٩هه زارساڵ پ.ز) لە وێشەوە دەچێتە شاری ( هه ولێر – ئوربیللوم- ٧ تا ٦ هه زار ساڵ پ.ز ) کشتوکالی شار دەست پێدەکات ، ئەو شارەی کە باپیرانی سۆمەریەکان دروستیان کردووە پێش ئەوەی بەشێک لە سۆمەرییەکان بچنە خوارەوەی دوو ڕووباران عێراقی ئێستا. شاری (ئوور٥ تا ٤ هه زار ساڵ پ.ز ) درووست بکەن . سۆمەرییەکان هه تا شاری ئووریان درووستکرد ، لە کشتو کالدا پشتیان بە باران دەبەست ، لە شاری ئوور بە هۆی ڕووبارەوە ئاودێری کشتوکالیان داهێناو بەمەش بەرهه می زۆرترو مسۆگەرتریان دەس کەوت .

ڕۆژی – نەورۆز- زەگمەک – وەک جەژنێکی گەورەو ڕۆژی یەکەمی ساڵ وساڵنامەی سۆمەرییەکان بەردەوام لە گەڵ سۆمەرییەکان دەچووە هه موو جیگایەک و لە وانیشەو بەدەورو بەردا پەرت بوو ، هه تا دەهات ڕێو رەسمی پێشوازی کردن لەم جەژنە گەورەو پیرۆزتر دەبوو ، بە تایبەت کە گەیشتە شار ، یەکەمین ساریش شاری( هه ولێر-ئوربیللوم) بوو ، ئەو شارەی هه ر لەسەرە تاوە وەک شارێکی ئایینی و پەرستگایی درووستکرا و هه ر زوو پەرستگای ( ئیننەنا – عەشتار)ی تێدا دامەزراو ئەو پەرستگایەش نێوەندی گەورەو بەردەوامی یادکردنەوەو بەرپاردنی ئاهه نگی زیندوو بوونەوەی دەمموزی تێدا سازدەکراو نوێنەرو جێگرەوەی خوداوەندان ئێننەناو دەمموزیی سۆمەری عەشتارو تەموزی ئەکەدی و بابلی جێگایان دەگرتنەوەو ڕۆلیان دەگێڕا ، دواجار پەرستگای ئیننەنای هه ولێر بوو بە (پەرستگای عەشتار ئەربیللا ) کە ئەو پەرستگایە تایبەت بوو بە (عەشتاری خۆشەویستی و جەنگ ) هه موو پاشاکان لەسەرتای جەنگ و کۆتایی جەنگ دەهاتن و قوربانیان بۆ خوداوەند عەشتار دەکردوو لێان دەپاڕانەوە و هیوای سەرکەوتنیان لێ دەخواست . بەم بۆنەیەوە و پیرۆزی پەرستگای عەشتار ئەربیللا شاری هه ولێر شاری پیرۆزو نێوەندی ڕووداوەکان بوو ، هه ر ئەمەش جاریکی تر وایکردبوو کە جەژنی ئاهه نگی زیندوو بوونەوەی تەموزو ڕؤژی سەری ساڵ و – جەژنی نەورۆز – لە شاری هه ولێربە ئاهه نگیکی شاهانە بەردەوام بەرپا دەکرا .

سۆمەرییەکان کاریگەری کۆی سارستانییەتەکەیان بە سەرمیللەتانی دەوروو بەروو دوای خۆیانەوە هه بووە ، هه رلە ( گوتی و میتانی و حثی وعیلامی ومیدی و …تا دەگاتە ساسانیەکان ، کە ئەمانە هه موویان بە سۆمەرییەکانیشەوە زنجیرەیەکن لە پیکهاتەی میللەتی کورد . هه روە ها ( ئەکەدی و بابلی و ئاشوور ) یەکانیش ڕاستەو خۆ کەوتنە ژیر کاریگەری سۆمەرییەکان ، بە ئایین و زمان و تەواوی کلتورەوە ، کە ئەم کاریگەریی و لیوەرگرتنە ئەوەندە دیارو بەرچاوە هه موو پسپۆرو لیکۆڵەران باسیان کردووە ، بۆیە هه ر یەکێک لە و میللەتانەی پێش زایین لە کاتی حکومکردنی ناو چەکەو شاری هه ولێر ڕێو رەسمی پیرۆزکردنی جەژنی نەورۆزیان بە گەورەیی و شاهانە پیرۆزکردووەو بەردەوامیان پێداوەو گەیاندویانەتە ئیمڕۆ ! واتە جەژنی نەورۆز لەگەل درووستبوونی شاری هه ولێر وەک شار دەستی پێکردووەو بەردەوامە تا ئێستا .ئەو بەردەوامیەی جەژنی نەورۆز لە شاری هه ولیر بە درێژایی هه شت نۆ هه زار سال ، دەمانخاتە بەردەم بەر پرسیاریەتێکی کەورەو پیرۆز.

بۆ ئەم پیرۆزیی و بەرپرسیاریەتیە چی بکەین ؟

لەم ساڵانەی دووایی بەرهه مە کانی (مەو لانا جەلالەدینی ڕۆمی) ئەوێش وەک ( جەژنی نەورۆز ) کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان کردیان بە کلتورێکی جیهانی ،ئەو شاعیرە لە (شاری بەلخ) ی وڵاتی( ئەفغانستان ) لە دایک بووەو لە (قوتابخانەی موستەنسریەی بەغدا ) خوێندوویەتی و لە شاری ( قونیە ) وڵاتی ( ترکیا ) ژیاوەو مردووە بە زمانی ( فارسی ) شیعرەکانی نووسیوە ، پاش ئەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان خستیانە لێستی کلتوری جیهانیەوە ، هه ریەک لە وڵاتانی( ئەفغانستان و ئێران و ترکیا) کەوتنە مل یەک و هه ریەکە( مەوڵانا) ی بە هی خۆی دەزانی و شەڕە ڕاگەیاندنیان گەێشتە شەڕی دبلۆماسی ! سەیرکەن خەڵک ئاوا بەدوای سەرداوی کلتوری خۆیەتی ، کەچی ئێمەی کورد بەم هه موو بەڵگە مێژوویی و پشتگیریە بە هێزەی کە( نەورۆزی کورد ) هه یەتی ، پاش کردنی بە جەژنێکی جیهانی لە لایەن( کۆمەلەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان) نەک خۆمان لی بە خاوەن نەکرد ! بەلکو ئاگاداری ئەو شەڕە ڕاگەیاندن و سیاسی و دبلۆماسیەش نە بووین کە ئێران و ترکیاو ئەفغانستان و پاکستان لە سەر نەورۆز لە گەڵ یەکیان دەکرد و هه ریەکەیان نەورۆزیان بە هی خۆیان دەزانی و ئەوانی تریان بە داگیرکەرو دزو شەیتان ناو دەبرد ، کەچی خاوەنی ڕاستە قینەکەی – کورد – نەک هه ر داوای نەدەکردەوە ! ئاگاداری ئەو شەڕە ڕاگەیاندن و دبلۆماسییەش نە بوو !!

ئێستا کە بە هه موو بەڵگەکان ( نەورۆز ..لە کوردستان سەری هه ڵداوەو هه ر لە کوردستانیش بە دونیا دا بڵاو بووەتەوە ) وەختی ئەوە هاتووە و درەنگیشە کە ( پەرلەمانی کوردستان ) و ( حکومەتی هه رێم ) هه رچی زووە( لێژنەی بەرگریکردن لە جەژنی نەورۆز ) دروست بکات وڕیگا سیاسی ودبلۆماسی و یاساییەکەی بگرێتە بەرو نەتەوە یەکگرتووەکان ناچار بکات بە بڕیاری هه ڵەی خۆی دابێتەوەو ڕاستی بکاتەوەو نەورۆز بە ناوی خاوەنی ڕاستە قینەی خۆی لە ئەرشیفی نەتەوە یەکگرتووە کان بە ناوی کورد تۆمار بکات .

نەورۆزو شاری هه ولێرو سەرچاوەیەکی ئابووری

دوا جار کە ڕوونبووەوە نەورۆز لە کوردستان سەری هه ڵداوەو شاری هه ولێریش یەکەمین و کۆنترین شارە کە جەژنی نەورۆزی تێدا پیرۆزکراوە و تا ئێستا ش هه ر ئەو پیرۆزکردنەی نەورۆز لە هه ولێر بەردەوامە ، ئەوا هه ولێریش ئێستا پایتەختی( حکومەتی هه رێمی کوردستان)ە ، واچاکە ئەم شاری هه ولێرو جەژنی نەورۆزە بکەین بە خاڵی وەر چارخانی ڕۆشنبیریی ئابووری گرنگ و بە بەرنامەیەکی دەوڵەمەندو بە سود وەرگرتن لە مێژوو و شوێنەوارو کلتورو گەشتیاری ، ساڵانە لە نەورۆزدا شاری هه ولێر بکەین بە نێوەندی یادکردنەوی نەورۆزی جیهانی و ئەو شارە پڕ بکەین لە چالاکیئەدەبی و هونەری و کلتوری و سینەمایی و ئاهه نگی کلتوری گەلان و تێپە جیا جیاکانی کوردستان و دەورو بەرو جیهان لە نەورۆزدا لە کوردستان و شاری هه ولێر کۆ بکەینەوەو بەمەش گەرماییەکی باش دەکەوێتە بازاڕی کوردستان و سەر چاوەیەکی باش دەبێت بۆ کارو کاسبی و گەشەی ئابووری وڵات و کار پەیدا کردن بۆ هه زاران گەنجی کوردستان . هه رئەمەش دەرگای پەیوەندیەکی زۆرو بەردەوامی ڕۆشنبیریی و کلتوری لە گەڵ ئەو میللەت و وڵاتانە پەیدا دەکەین کە وەک ئێمە نەورۆز پیرۆز دەکەن .

نەورۆزی -٢٠١٩- هه ولێر