Skip to Content

سلێمانی و ئەفسانە … د. مەولود ئیبراهیم حەسەن

سلێمانی و ئەفسانە … د. مەولود ئیبراهیم حەسەن

Closed
by ئایار 6, 2019 General, Opinion




ئەم بابەتەلەسەرەتادا، لەسەر داوای بەڕێزان نووسەرانی – ئینسیکلۆپیدیای سلێمانی نووسراوە، بەهۆی ئەوەی لەماوەیەکی کەمدا نووسرا زۆر کورتترەلەوەی ئەگەر بەبەتەواوی ئەفسانەکانی شاری سلێمانی خۆشەویست کۆ بکەینەوە، هه روەها درێژتریش دەرچوو لەوەی کەبەڕێزان دەیانویست، بۆیەبڕیاریاندا کورتی بکەنەوە، بەداخەوەئەوەبۆ سێ ساڵ ئینسیکلۆپیدیای سلێمانی هه‌والێکی نیە! بۆیەمن پێم باش بوو ئەو بابەتەم چێتر دوانەکەوێ و وەک دیاریەک بۆ شاری سلێمانی لێرەلەڕۆژنامەی (کوردستانی نوێ ) بڵاوی بکەمەوە.
ئەگەر هه‌ر میللەت و ئایین و وڵاتیک ئەفسانەی خۆی هەیە، ئەوا هه‌ر شارو ناوچەو گوندێکیش خاوەنی ئەفسانەی خۆیەتی و لەوەش وردتر هیچ شاخ و ئەشکەوت و دارودۆڵێکیش بێ ئەفسانەنیە! جگەلەشوێنە(شوێنەوار) یەکان ئەوانیش جگەله‌ڕووەمێژووییەکەی – ئەفسانەی مێژوویی – خۆشیان هه‌یە. سلیمانیش وەک شارو دەوروبەر ئەویش بێشک خاوەنی ئەفسانەی خۆیەتی. کەئەفسانەکەی بەشێکەلەکۆی ئەفسانەی کوردی و ئەفسانەش بەشێکەلەبەشەزۆرەکانی فۆلکلۆری کوردەواری.
وشەو چەمکی ئەفسانە
ئەفسانە: لەبنەڕەتدا ئەم وشەیەڕیشەیەکی – ئاوێستایی کوردی هەیەو دەچێتەوەسەر وشەی – ئاڤەدستا– ی کۆن و ماناکەشی والێکدراوەتەوە کارلێکەری ئایینی و ستایشی بەدەستەو دوعا وەستانەوەو بەجێهێنانی سروتی ئایینی بەپیرۆزی و هیمنییەوە(گەڕان بەدوای نەمرییدا).. لـ ١٥-١٦ئیستا ئەم وشەیەلەکوردەواریدا بو زۆر مانا بەکاردێت، بۆ نمونە:-
ئەفسانە: ئەو چیرۆکەکۆنەی کەپاڵەوانی نائاسایی وەک (دێو، ئەسپی باڵدار، جنۆکەو زۆری تر) ڕۆلی تێدا دەبینن و کەرەستەی ئەفسانەیی جادوکاری وەک (ئاوینەی دنیابین، کڵاوی سەخرەجن، ئاوی نەمریی و زۆری تر) رۆلی تێدا دەگێڕن و تییدا بەکار دین .
ئەفسانە: ئەو چیڕۆکەکۆنانەی پاڵەوانەکانیان خوداوەندن .
ئەفسانە: بەرزترین ئاستی داهێنان و جوانی.
ئەفسانە: شتێک لەواقیعدا نەبووبیت و ئیستاش دەستنەکەوێ .
ئەفسانە: شتی نهینی و نەزانراو.
ئەفسانە: شتی بێ بنەماو ناراست و پروپوچ .
ئوستورە: ئوستورەش لەکوردەواری بەکاردێت، ئەم وشەیەش وەک هه‌ندیک بۆی دەچن عه‌ره‌بی‌ نیه ! لەوشەی (اسطوره‌)ەوەنەهاتووەو لەبنەڕەتدا وشەیەکی (سانسکریتی )یەو لەوشەی (سوترا =)وەهاتووەگۆڕاوە– سوترا، ستورە، ستر– و زۆر وشەی تری لێدروستبووە(هیستۆری =) و (ستۆری =)، واتەوشەی میژوو و چیرۆکی لێکەوتووتەوە، لەکوردیشدا وشەی (ستر = ستران)ی ڵێدروستبووە.
زمانی ئەفسانەی سلیمانی
زمانی فۆلکلۆر بەگشتی و ئەفسانەبەتایبەت زمانی خەڵکەو هه ربۆیەههموو زارو بنزارو زارۆچکەکان هاوبەشن لەبەرهه‌مێنانی فۆلکلۆردا، هه‌ر بەم هۆیە بەهیچ شێوەیەک لەفۆلکلۆردا (زمانی یەکگرتوو = زمانی ستاندارد)نیە! زمانی ئەفسانەکانی سلیمانیش زمانی شێوەزارو بنزارەجیاجیاکانی شاری سلیمانیو دەوروبەریەتی و ئەوانەی لەکۆندا بەکارهاتوون و ئێستاش بەکاردین .
پێناسەی ئەفسانە:- دەقی ئەفسانەکان
لەلێکۆڵینەوەی زانستی و ڕێبازو پسپۆرییەجیاجیاکاندا ئەفسانەزۆرترین پێناسەی بەرکەوتووە، کەچی هێشتا زانایان لەپێناسەکردنی ئەفسانەدا داماون و ناگەنەپیناسەیەک کەتەواوی پێکهاتەوگرنگییەکانی ئەفسانەبخاتەبەرچاو! ئێمەلێرەئەم پێناسەیەبەشێاو دەزانین: (ئەفسانە.. کۆنترین وبەرزترین و گرنگترین ئاستی بی
رکردنەوەی مرۆڤە).
دەقی ئەفسانەکان
باشترین دەقی هه‌رەکۆنی پێش زایین کەبۆ سلێمانی دەستنیشانی بکەین، دەقی ئەفسانەی لافاوی سۆمەرییە، کەلەم دەقەدا نیشتنەوەی کەشتی لەسەر چیای (پیرەمەگروون) ی نزیک سلێمانییەو تییدا ئۆتۆناپشتم ئاوا ئەفسانەکەدەگێرێتەوە:-
شەش ڕۆژو شەش شەو تێپەڕی
هیشتا کەف و کولی لافاو شەپۆڵان دەداو هه موو خوارووی وڵاتی داپۆشیوە.
کەگەیشتینەڕۆژی حەوتەم شڵپ و هۆڕی لافاو کەمی کردەوە
وەک لەشکری دۆڕاوی جەنگ لێکداپچڕا
پاشان دەریاو ڕەشەبا نیشتنەوەلەگەڵ کەف و کوڵی لافاو
ینیم دنیا ئارامە
خەڵکم بینی هەموویان گەڕاونەتەوەبۆ قوڕ
زەوی وەک سەربان پان و لووس بووە
دەمامکم کردەوەتیشک بەر ڕووم کەوت
کڕنۆشم بردوو دەستمکرد بەگریان
فرمیسک بەڕوومدا هاتەخوارەوە
سەیری قەراغەکانی دەریام کرد
لەهه‌رچوارلاوەچیای-جەزیرە- دەرکەوت
کەشتی لەسەر چیای (نەسیر– پیرەمەگروون) نیشتەوە
چیای پیرەمەگروون توند کەشتییەکەی گرت و لێنەگەڕا بڕوا
(…..)
ڕۆژی حەوتەم کۆترم بەرەڵاکرد
کۆتر هه ڵفری … دواتر گەڕایەوە، گەرایەوەو هیچ جیگایەکی دەستنەکەوت لێی بنیشیتەوە
پاشان قەلەڕەشکەم هه لدا.. سوڕاو لەوەڕاو نەگەڕایەووە
ئەوکات ههموو ئەوانەی لەکەشتی دابوون .. دەرمهینان
کوشتیم کوشتەوەو ئاوی پیرۆزم بەسەر(زەقورە- زەقایی- لوتکە)ی چیاداکرد.. (تەها باقر،ل١٥٧-١٥٩).
ئەوەی لەم ئەفسانەیەی سۆمەریدا گرنگە، کەشتیەکەلەسەر چیای (پیرەمەگروون) دەنیشێتەوەنەک چیای (گوتی ) و کەشتیکەپڕەلە- هه‌وێنی ژیان– لەوێ باری خۆی ههلدەریژی.
باوکی مێژووی کۆن (ته‌ها باقر) لەپەراویزدا دەنووسێ: زانراوەکەشتی لەسەر چیای– ئەڕاڕات– ئورارتو دەنیشێتەوە، ئەگەر بەوردی ناوی داستانەکەمان خویندبیتەوە(نەسیر) مانای (ڕزگاربوون) بدا، ناوی چیای نەسیر لەهه‌واڵەکانی (ئاشورناسرپال -٨٨٣-٨٥٩ پ.ز)ی دووەم پاشادا هاتووە، کەدەکەوێتەخوارووی زێی بچوک، لەگەڵ ناوی گوتیەکان ناوی هاتووە، ههندێک لەلێکۆڵەران بە(پیرەمەگروون)ی دەزانن، چیای ناوداری نزیک سلێمانی، کە٤٥کم لەباکووری – شروباک-ی زێدی ئۆتۆناپشتم دوورە، ئەو چیایەی کەشتیەکەی نوحی بابلی لەسەرنیشتەوە، بەقسەی (بیرسۆس) نووسەری سەدەی سێیەمی پێش زایین، بەناوی(چیای کوردۆیین) واتەچیای کوردەکان ناسراوە، کەلەقورئان و نووسراوەسریانیەکاندا کەشتی لەسەر چیای – گوتی – دەنیشێتەوە(گلگامش.ل١٥٧-١٥٩) .
ئەفسانەی جولندی
ئەم ئەفسانەیەڕووداوو کەسایەتیەکانی ڕیک کەسایەتی سەرەتای هاتنی ئیسلامەبۆ کوردستان، جولندی پاشایەکەلە(قەڵای جولندی) نزیک سلیمانی حوکم دەکات و لەدوورەوەههواڵی (ئیسلام و محەمەدی پیغه‌مبه‌ری خودا و عه‌لی‌) دەبیستێ و زۆر خەمبار دەبێت و لێی دەپرسن بۆچی خەمبارە؟ لەوەڵامدا دەڵێ: (ئەمن دەمرم و حه‌مەدەمینەک پەیدا دەبی و ولاتی من داگیردەکات!!) ئەم ئەفسانەیەدوو دەقی لەبەردەستە، لەدەقی (تحفه‌ی‌ مڤفریه‌) جولندی بەیارمەتی – شەیتان- لەشکری خۆی دەباتەمەدینەولەوێ شەڕ لەگەڵ لەشکری ئیسلام دەکات .
جولندی بەلەشکرێکی گەورەدەوری مەدینەدەدات وبیلالی عه‌به‌شی‌ کەئەمەدەبینێ ناتوانێ بانگ بدات و خۆی دەگەینێتەمحەمەد و دەڵێ: (یاڕەسوڵڵا سەرێ منت بێ بەقوربانی سەرییە، بانگم نەدا چارم چیە؟ لەشکرێکی زۆرم دییە!).
نەبی دەفەرمووێ بڕۆ بزانەچیە؟ بیلال دێتەوەدەڵێ: سەرکردەی ئەو لەشکرەی کافرێکی جولندییە! پیغەمبەر لەخوای دەپاڕێتەوەمەلایکەتی بۆ بنیرێ و خەندەقی بۆ هه ڵکەنن. جولندی کەخەندەق دەبینێ دەڵێ: (سیحری عەلی زۆر تەواوە، ئەو خەندەقەچییەبنیاتنراوە؟) جولندی بەئ سپی خۆی لەخەندەقی چل گەزپان دەپەڕێتەوەو کۆڵان بەکۆڵان لەمەدینەی دەگەڕێ و کەس نابینێ، دوازدەئەسحابەلێی دەچنەمەیدانێ جولندی ههر دوازدەیان دەکوژێ.
پیغەمبەر تەنگاو دەبیت و جوبرائیل بەدوای ئیمامی عەلی دا دەنێرێ.
(حەزرەتی جوبرایل هات بەقاسیدیە، گوتی هاتووم بەرەزای ڕەبییە)
ناگەڕێتەوەههتا تۆلەی دوازدەئەسحابەی نەکاتەوە.
عەلی دەڵێ:
جولندی، جولندییەپەڕقۆزە
ئەتۆ ئەو شەش پەڕەت لەسەری نەبێ پیرۆزە
ئەتۆ مەدینەت بۆ لەمامی من کردووەئاڵۆزە؟
جولندی دەڵێ ئەمن ڕۆڵەم ڕۆڵەی شێری،
هیچ کەسم پێ ناویری .
هه‌ردوکیان بەئازایەتی خۆیاندا هه‌ر دەڵێن: جولندی پێشدەستی دەکات و گورزێک لەعەلی دەدات: (جولندی گورزێکیدا لەتەوقی سەرییەهه‌تا سینەبەندی بەدوڵدوڵەوەبەئەرزی ڕەق و ئیشکی دابردییە)
ئەوجارەعەلی تانی زولفوقاری دەدات:
کەشیرێکی دەدا لەتەپلی سەری جولندییە
ئەزرەتی جوبرایل پەڕی وەبەر نەدابا بەڕەزای ڕەبییە
ئەوێ جاری دنیا وەردەگەڕا بەیەکجارییە
بەو شیرلێدانەی جولندی بەئەسپەوەدوو کەرت دەبی، ئەسحابەبەناو لەشکری جولندی دەکەون و ئەلی دەڵێ:
بەو خودایەی لایەزانە
دەست هه ڵناگرم لەو کافرانە
هه‌تا خوین نەبا سەرانە
بۆ ئەوەی قسەی شێر ئەلی نەشکێ:
هاتەئاسمانێ هه‌وری تاری
رەشێنی بارانێ لێ دەباری
هه‌روا خوێن دەهات رای دەمالی سەرو جەندەکی لاری تحفه‌ی‌ مظفریه‌.ل 222-252
پاش ئەوەی هه‌موویان دەکوژن ئیمام دەلێ: بانوێژەکەم نەچێ، دەچێ نوێژێ دەکات !!
لەم ئەفسانەیەدا بنەمایەکی میژوویی هه‌یە، ڕەگەزەکانی ئەفسانەزۆرن، شەیتان یارمەتی جولندی دەدات، مەلایکەت خەندەقی بۆ پیغەمبەر لێدەدەن، جوبرایل بەرەزامەندی خوای لەسەرداخوازی پێغەمبەری و داوای لێدەکات بگاتەهاواری مەدینەی !
لەدەقی (تۆفیق وەهبی)دا بەپێچەوانەی تحفه‌ی‌ مڤفریه‌ لەشکری ئیسڵام دەورەی قەڵای جولندی دەدات و لەشەڕێکی گران بەسەرکردایەتی جولندی شەڕی مان و نەمان دەکەن، ئەمەیەک ساڵ دەخایەنێ ! سەرکردەی ئیسلام نامەیەک بۆ ئیمامی عەلی دەنووسێ و دەڵێ : (لەتوانای هیچ مرۆڤێک نیەئەم قەڵایەداگیر بکات، لەشکری موسلمانان شپرزەبووە، ناتوانرێ داگیربکرێ، مەگەر بەموعجیزه‌یه‌كی‌ ئاسمان! ئێمەچاوەڕێی موعجیزه‌یه‌كی‌ ئێوەین، یا ئەوەتەبفەرموون تابگەڕینەوەبۆ مەدینە). تۆفیق وەهبی ل١٩٢
ئیمام کەئەمەدەبیسی توڕەدەبێت و داوای بەردەقانی دەکات و لەمەدینەی ڕادوو بەرد بۆ کوردستانێ دەهاوێ، بەرد لەئاسمانێ دەبیت جولندی و خەلکەکەموسلمان دەبن، بۆ پاراستنی خەڵکەکەجوبرایل بەفەرمانی خوای باڵی دەداتەبەر بەردەکان، لێناگەڕێ زیان بەخەڵکەکەبگات. جوبرایل که‌مێک باڵی بریندار دەبیت و بەردەکان لەبەردەمی قەڵاێی دەچەقن !! ئیستا بەبەردەعەلی ناسراون.
لەم دەقەشدا ڕەگەزی ئەفسانەههن..ههڵدانی دوو بەرد لەمەدینەوەبۆ قەڵای جولندی لەکوردستان پەڕدانەبەر بەردەکانی جوبرایل.. کاری ئەفسانەیین .
تۆفیق وەهبی لەلێکۆڵینەوەیەکی زانستیدا شوێنی (شوینەوار)ی میژوویی قەڵای جولندی دۆزیتەوەو دەڵێ دەکەوێتەدوورایی (٢ کم ) لەدۆڵی (سورەقاوشان) لەڕۆژئاوای باکووری ڕۆژئاوادا، لەیەکێ لەپێچەکان کەڵاوەیەک ههیە، خەڵکەكه دەڵێن: قەڵای جولندی کەیەکێ لەکۆنترین پاشماوەکانە..تۆفیق وەهبی .ل١٧٩
ئەفسانەی ناوی سلێمانی
دەگێڕنەوەلەڕۆژانی یەکەمی دروستکردنی شاری سلێمانی، لەگەڵ یەکەم قەزمەکەلەزەوی دەکوتن..ئەنگوستیلەیەک دێتەدەرەوە، کەسەیری دەکەن دەبینن لەسەری نووسراوە– سلێمان– خەڵکەکەبەئەنگوستیڵەی موعجیزه‌ئاساو ئه‌فسانه‌ییه‌كه‌ی‌ حەزرەتی سلێمانی دەزانن و هه‌ربەم بۆنەیە شارەتازەکەناودەنێن( سلێمانی) .
ئەفسانەی کەسایەتی مەلیک مەحمود:
مەلیک مەحمود سەرکردەی شۆڕش و ڕاپەڕینی سەرەتاکانی سەدەی بیست. وەک کوردێک و شێخ و موسلمانێک و مەلیکی کوردستان شۆڕشی دژی داگیرکەران و ئینگلیز ده‌كرد، بەم بۆنەیەوەپیرۆزیەکی زۆری لەنێو خەلک بۆ پەیداببوو، هه‌ر بۆیەکراوەتەپاڵەوانی زۆر ئەفسانە. دایکم زۆرجار دەیگێرایەوەدەیگوت: شیخ مەحمود – روحم بەقوربانی بی – کەدەچووەشەڕێ و دەهاتەوە.. پشتبەندەکەی دەکردەوەگوله‌ بەردەبووەوە، چونکەگولەشێخی نەدەبڕی ! کەچی هه موو لایەک دەزانن شێخ لەپەنا بەردەقارەمان برینداربوو.
نەسوتان لەنێو ئاگردا
خەڵک دەگێڕنەوە.. شێخ نەفی کرابوو بۆ هیند، لەوێ زۆری ئازاردەدەن و دواجار ئاگرێکی گەورەدەکەنەوەو – کافرەکان – ئینگلیز – شێخ دەخەنەناو ئاگر. کەچی ئاگر کار لەشێخ ناکات و هاوار دەکات: سەگ باوکینەقەسریم دەرم بێنن !!
لێرەتەواوی چیرۆکەئەفسانەییەئایینیەکەی ئیبراهیم پێغەمبەر گواستراوەتەوەو شێخ کراوەتەپاڵەونی ئەفسانەکە.
لەم ئەفسانەیەش ڕەگەزی ئەفسانەهه‌یەو نەسوتانی شێخ لەنێو ئاگر بۆ خۆی ئەفسانەیەکی مێژوویی و ئایینی و کۆن و ناسراوە. هه‌ر ئەم ئەفسانەیەنیشانەی ئەوەیەکەئەفسانەڕانەوەستاوەو بەردەوامە.

2019-04-26
د. مەولود ئیبراهیم حەسەن

———————————————————————–
سەرچاوەکان :
تحفەئ مزفریە. ئۆسکارمان، هینانەسەر ڕێنووسی کوردی هێمن، چاپی کۆڕی زانیاری کورد، بەغدا ١٩٧٥
گەڕان بەدوای نەمرییدا، مەولود ئیبراهیم حەسەن دەزگای ئاراس، هه ولیر2002
الاپار الكامله‌, توفیق وهبی‌, جز‌و الاول, اعداد رفیق صالح, بنكهی‌ زین, السلیمانیه‌ 2006
ملحمه‌ كلكامش, گه باقر, وزاره‌ الپقافه‌ والاعلام, بغداد 1980

Previous
Next
Kurdish