_خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆكتێبی ده‌رباره‌ی په‌روه‌رده‌كردن … سه‌دیق سه‌عید ڕواندزی
په‌روه‌رده‌كردنی منداڵ،یه‌كێكه له ئه‌رك و به‌رپرسیاریه‌تییه گه‌وره‌كانی خێزان.كه ده‌بێته بنه‌مای پێگه‌یاندنی مرۆڤێكی سه‌ركه‌وتوو له داهاتوودا.ئه‌و په‌روه‌رده‌كردنه‌ی منداڵ له كۆمه‌ڵگاكاندا به‌مێتۆد و ڕێسای كۆمه‌ڵایه‌تی جیاوازه. به‌و مانایه‌ی په‌روه‌رده‌كردنی منداڵ له ڕۆژهه‌ڵات جیایه له ڕۆژئاوا و له كۆمه‌ڵگایه‌كی ئایینی و نه‌ریتخوازدا جیایه له كۆمه‌ڵگایه‌كی لیبراڵ و سه‌ربه‌خۆ.به‌ڵام نابێ ئه‌وه‌مان بیربچێت میتۆده‌كانی په‌روه‌رده‌كردن چه‌ند جیاوازبن، دواجار ئامانجی یه‌كه‌م و كۆتاییان ئه‌وه‌یه چۆن منداڵ به په‌روه‌رده‌یه‌كی ڕاست و دروست گه‌وره بكه‌ن. كه كه‌سیه‌تییه‌كی سه‌ركه‌وتووی له داهاتوودا هه‌بێت. كتێبی(ده‌رباره‌ی په‌روه‌رده‌كردن) یه‌كێكه له‌وكتێبانه‌ی كه زۆربه‌وردی له باره‌ی په‌روه‌رده‌كردنی منداڵه‌وه ده‌دوێت وپه‌یوه‌ندی خێزان به منداڵ له قۆناغه‌كاندا ڕوونده‌كاته‌وه.
ئه‌م كتێبه یه‌كێكه له‌وكتێبانه‌ی كه‌بایه‌خێكی هه‌ره‌گرنگی له‌ڕووی په‌روه‌رده‌ییه‌وه هه‌یه.به‌تایبه‌تیش په‌روه‌رده‌كردنی منداڵ و شێوه‌كانی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ منداڵ هه‌ر له‌قۆناغی شیره‌خۆریه‌وه كه‌ئێمه به ساوا ناوی ده‌نێین، تاقۆناغه‌كانی دواتر. نووسه‌ری كتێبه‌كه چه‌ند دیارده‌یه‌ك له‌هه‌مبه‌ر په‌روه‌رده‌كردنی منداڵدا ڕوونده‌كاته‌وه، كه تاكوئێستا له‌كۆمه‌ڵگا نه‌ریتییه‌كان و كوردستانیشدا، به‌ڕێگه‌یه‌كی دروستی پێگه‌یاندنی منداڵ داده‌نرێت. كه‌چی له‌بنه‌ڕه‌تدا شێوازێكی هه‌ڵه‌یه. نووسه‌ر ئه‌وه ڕوونده‌كاته‌وه كه زۆرجار له‌میانه‌ی خۆشویستنی بێ سنوورو نازپێدانی له‌راِده‌به‌ده‌ری منداڵ له ته‌مه‌نی بچووكیدا، منداڵ فێری نازكردن و داواكاری زیاترده‌بێت. كاتێ قۆناغی مندالیش جێدێڵێت و گه‌وره ده‌بێت،ئه‌وا داخوازییه‌كانیشی له‌گه‌ڵدا، زۆر و گه‌وره‌ده‌بن، به‌ڵام هه‌مان ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ی هه‌یه كه‌وه‌ك چۆن له منداڵیدا هه‌رشتێك مه‌به‌ستی بێت بۆی كراوه، ئه‌وا ده‌بێ له گه‌وره‌ییش به‌هه‌مان شێوه بێت. كه‌ئه‌مه‌ش خێزانه‌كان ڕووبه‌ڕووی گرفت و ئاریشه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌كاته‌وه.به‌بڕوای من ئه‌م شێوازه له مامه‌ڵه‌كردن و په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ منداڵدا، یه‌كێكه له نه‌ریته باو و دیاره‌كانی كۆمه‌لگای كوردی.
چونكه له‌كۆمه‌لگای ئێمه‌دا به‌گشتی دایبابه‌كان به‌ئه‌ندازه‌یه‌ك كۆرپه‌كه‌ی خۆیان خۆشده‌وێت،ته‌نانه‌ت له ڕوحی خۆشیان زیاتر. به‌ڵام كاتێ هه‌مان ئه‌و منداڵانه گه‌وره‌ده‌بن، ئیدی ئه‌و نازوسۆزپێدانه‌ش ورده ورده كاڵده‌بێته‌وه‌و له‌هه‌ندێك كاتدا نه‌ك هه‌رنامێنێت، بگره باوك و منداڵه‌كه‌ی به‌تایبه‌تیش كوڕ، ده‌بنه دوژمنی یه‌كتری و زۆرجار خوێنی یه‌كتریش به ده‌ستی یه‌كتری ده‌ڕێژن و كاره‌ساتی جه‌رگبڕدروست ده‌كه‌ن. كه‌به‌دڵنیاییه‌وه نموونه‌ی له‌و شێوه‌یه یه‌كجار زۆره له‌خێزانی كوردی. بۆیه نووسه‌ری كتێبه‌كه(بێرتڕاندڕه‌سل) جه‌حت له‌وه ده‌كاته‌وه كه‌ده‌بێ له‌نێوان نازپێدانی له‌ڕاده‌به‌ده‌رو خۆشویستنی منداڵ، سنوورێك هه‌بێت. ناكرێ له‌په‌نای خۆشویستنه‌وه هه‌رشتێك منداڵ مه‌به‌ستی بوو، بۆی جێبه جێبكرێت. چونكه دواجار ئه‌م منداڵه كه‌سیه‌تییه‌كی داخوازیكه‌ری لێده‌رده‌چێت و هاوكات خووێكی سایكۆلۆژی خراپیش ده‌گرێت. نووسه‌ر له‌م ڕووه‌وه نموونه‌یه‌كی به‌رجه‌سته دێنێته‌وه.كه‌ئه‌ویش په‌یوه‌ندی به‌كۆرپه‌له‌وه هه‌یه كه ئێمه به ساوا ناوی ده‌به‌ین.
واته زۆربچووك.هه‌موومان ده‌زانین له كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا و ڕه‌نگه له كۆمه‌لگاكانی دنیاش به‌و شێوه‌یه‌بێت، كاتێ منداڵی شیره‌خۆر له‌لانكه ده‌پێچن یاخود ده‌خه‌وێنین، ئه‌وا لای لایه‌و لاواندنه‌وه‌ی وه‌ك ڕێگه‌یه‌كی خه‌وتن بۆبه‌كاردێنن. به‌ڵام بێرتڕاند ڕه‌سل، ئه‌م شێوازه به ڕێگه‌یه‌كی یه‌كجارهه‌ڵه ناوده‌بات. ئه‌و باس له‌وه ده‌كات كه‌منداڵ كاتێ پێویستی به‌خه‌وبێت، ئه‌وا ده‌بێ ژینگه‌یه‌كی له‌باروگونجاوی هێمن و دوورله‌ده‌نگه ده‌نگی هه‌بێت. چونكه له‌بنه‌ڕه‌تدا ئه‌و پێویستی به‌خه‌وتنه، نه‌ك لاواندنه‌وه‌ی. پێویستی به‌ئارامییه، نه‌ك ناز هه‌ڵگرتنی.نابێ خووێك وه‌ك تایبتمه‌ندییه‌كی كه‌سی منداڵ بچسپێنین كه‌خۆمان ده‌مانه‌وێت. نووسه‌ری كتێبه‌كه، هه‌رپه‌یوه‌ست به‌و ته‌مه‌نه نموونه‌یه‌كی دیكه دێنێته‌وه كه‌ئه‌ویش گریانی منداڵه له‌و ته‌مه‌نه‌دا.
بێگومان كاتێ منداڵ ده‌گریێت و ڕه‌نگه به‌گریانه‌كه‌ی هه‌م دایباب دڵته‌نگ بكات و هه‌میش ئارامیان تێكبدات، ئه‌وا دایك په‌نا ده‌باته به‌رڕێگه‌ی جۆراو جۆر بۆ ژیركردنه‌وه‌ی.به‌مه‌ش بێ ئه‌وه‌ی هه‌ستی پێ بكات، خووێك لای منداڵ دروست ده‌كات كه ئه‌ویش له‌به‌رامبه‌ر گریان شتێكی پێده‌درێت. بۆیه كاتێ ساواكه ده‌زانێت ئه‌وه‌ی ده‌یه‌وێت به گریان بۆی مه‌یسه‌ر ده‌بێت، ئه‌وا گریان ده‌كاته چه‌كی به‌هێزی ده‌ستی خۆی بۆجێبه‌جێكردنی داواكانی.كاتێ گه‌وره‌ش ده‌بن و داواكاری دیكه‌یان ده‌بێت و خێزانه‌كانیش به‌شێوه‌یه‌كی دیكه وه‌ڵامیان ده‌ده‌نه‌وه، ئه‌وا ده‌كه‌ونه بارودۆخێكی ده‌روونی خراپه‌وه كه ئاسه‌وارێكی نادروست له‌سه‌ركه‌سیه‌تییان جێدێڵێت.به‌ڵام ئه‌گه‌ر منداڵه‌كه هه‌رگریا وهه‌ستی كرد ماندوو ده‌بێت، ئیدی بۆخۆی بێده‌نگ ده‌بێت. به‌تایبه‌تیش كه ئه‌و منداڵه هیچ نه‌خۆشییه‌كی نه‌بێت. نابێ ئه‌وه‌نده سۆز بدرێته منداڵ وه‌ك بووكه شوشه‌ی لێبێت.چونكه ئه‌و تاهه‌تایه هه‌رله قۆناغی منداڵی نامێنێته‌وه، گه‌وره ده‌بێت. كه‌گه‌وره‌ش بوو، ناكرێ به‌هه‌مان شێوه‌ی منداڵی بۆی بڕوانرێت و هه‌ر هه‌مووداواكانی جێبه‌جێبكرێن. بابه‌تێكی دیكه‌ی په‌یوه‌ست به‌منداڵ كه نووسه‌ر ئاماژه‌ی پێ ده‌كات ئه‌ویش ترسه. واته كاتێ منداڵ به‌هۆی هه‌رشتێكه‌وه بێت به‌رجه‌سته یاخود نابه‌رجه‌سته‌یی ده‌ترسێت.
به‌بڕوای نووسه‌ر، زۆر جار گه‌روره‌كان ده‌بنه هۆكاری قوڵبوونه‌وه‌ی ئه‌وترسه لای منداڵ و دۆخێكی ده‌روونی پڕله‌ترس و دوودڵییان بۆ دروست ده‌كه‌ن. زۆر ئاساییه منداڵ وه‌ك هه‌ر مرۆڤێكی دیكه بترسێت. به‌ڵام نابێ ئه‌وترسه ببێته فۆبیاو هه‌رله سه‌ره‌تاوه منداڵ تێكبشكێنێ و تاهه‌تایه به‌ترس گۆشبكرێًت.یه‌كێك له‌و ڕێگایانه‌ی كه‌ده‌شێ ترس له‌ده‌روونی منداڵ دووربخاته‌وه ئه‌وه‌یه‌كه‌خودی گه‌وره‌كان نابێ بترسن.خۆ ئه‌گه‌ر نه‌شیانتوانی زاڵبن به‌سه‌رئه‌و ترسه‌دا، ئه‌وا به‌لایه‌نی كه‌مه‌وه ده‌بێ هه‌وڵبده‌ن ئه‌وترسه به‌ڕوویانه‌وه دیارنه‌بێت. بۆ ئه‌وه‌ی منداڵه‌كه هه‌ست نه‌كات كه‌تۆده‌ترسێی. ئه‌وكات ترس وه‌ك هه‌ر دۆخێكی دیكه‌ی ده‌روونی مرۆڤه‌كان ده‌بینێت كه زۆرجار به‌هۆی ڕووداوێكه‌وه یاخود به‌ركه‌وته‌یه‌كه‌وه دروست ده‌بێت. وه‌لێ كاتێ گه‌وره‌كان به‌ئه‌ندازه‌یه‌كی زۆرله‌به‌رده‌م منداڵه‌كانیاندا ده‌ترسێن،ئیدی ئه‌وانیش هه‌ست به‌جۆرێك له‌ترس و دڵه‌ڕاوكێ ده‌كه‌ن.نووسه‌ر به‌رده‌وام ده‌بێت له‌شێوازه‌كانی په‌روه‌رده‌كردنی منداڵ كه ئه‌و به‌په‌روه‌رده‌ی مۆدێرن له‌به‌رامبه‌ر په‌روه‌رده‌ی كلاسیك وێنای ده‌كات. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش له‌سه‌ر خووه‌كانی منداڵ وتێڕوانینی بۆ ده‌وروبه‌رده‌وه‌ستێت.بێرتڕاند ڕه‌سل، باس له‌وه ده‌كات كه‌منداڵان ئاره‌زووی سه‌یریان هه‌یه.
ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌و ئاره‌زووانه هیچ مانایه‌كیش به‌ژیانیان نه‌به‌خشێت.وه‌ك هه‌ندێك جۆری یاریكردن.به‌ڵام ئه‌وان هه‌رچێژی لێده‌بینین. بۆنموونه: كاتێ منداڵێك ده‌چێته نێوباخچه‌یه‌كی پڕ له‌گوڵ و گوڵزاره‌وه، ئه‌وا حه‌زده‌كات كام گوڵیان زۆرجوان و سه‌رنج ڕاكێشه، یاخود زۆربه‌یان بقرتێنێت و لێبكاته‌وه. ئه‌ركی گه‌وره‌كانه، وه‌ك دایباب و خێزان كه منداڵ به‌ئاگا بێننه‌وه له‌وه‌ی نابێ گوڵه‌كان لێ بكاته‌وه. چونكه دیمه‌ن و بۆن و به‌رامه‌ی باخچه‌كه ونده‌بێت و ده‌شێوێت. به‌ڵام ئه‌ركی گه‌وره‌كان هه‌ر ته‌نها له‌و ئامۆژگارییه به‌زمانێكی ساده كۆتایی نایه‌ت، به‌ڵكوله‌وه گرنگترو پڕبه‌هاترئه‌وه‌یه‌كه‌منداڵ فێری ئه‌وه بكرێت كه‌گوڵه‌كانی خۆشبوێت هاوشێوه‌ی گه‌وره‌كان. له‌هه‌رجێگه‌یه‌ك بیانبینێت، بیانپارێزێت. چونكه گوڵ هێمای جوانییه. كه‌به‌و شێوه‌یه گوڵمان له دنیابینی منداڵ نه‌خشاند، ئیدی ئه‌ویش گوڵه‌كانی خۆشده‌وێت و له هه‌رجێگه‌یه‌ك بیانبینێت ده‌یانپارێزێت.
نووسه‌ری كتێبه‌كه باس له بابه‌تێكی دیكه‌ی گرنگ ده‌كات كه ئه‌ویش په‌یوه‌ندی منداڵ به‌گه‌وره‌كانه‌وه، كه‌زۆر جار بێ متمانه‌یان لادروست ده‌كات.نووسه‌ر ئاماژه به‌وه ده‌كات كه‌نابێ گه‌وره‌كان به قسه‌و بۆچوونی ئه‌فسانه‌یی و ناواقیعی مێشكی منداڵ ئاڵۆزبكه‌ن. یاخود نابێت بابه‌تێكییان بۆ بوروژێندرێت كه له ئه‌قڵ و توانای گه‌وره‌كان خۆشیان به‌ده‌ره چ جای منداڵ. منداڵان هه‌ر ته‌نها حه‌زناكه‌ن گوێیان له‌گه‌وره‌كان بێت چی ده‌ڵێن، به‌ڵكو ده‌یانه‌وێت به پراكتیكیش بۆیان بسه‌لمێنرێت.
ده‌نا باوه‌ڕ به‌قسه‌كانیان ناكه‌ن. بۆیه ده‌بێ گه‌وره‌كان له‌م ڕووه‌وه هوشیاربن وشتێك نه‌ڵێن كه نه‌توانن جێبه‌جێی بكه‌ن. چونكه ئه‌مه بڕوای منداڵ لاوازده‌كات و ئه‌و هه‌سته‌شیان لادروست ده‌كات كه‌ئه‌وانیش له داهاتوودا قسه‌یه‌ك بكه‌ن و نه‌توانن بیسه‌لمێنن. یاخود فێری فریودان و درۆكردن ده‌بن.دواجار نووسه‌ری كتێبه‌كه جه‌خت له‌وه ده‌كاته‌وه كه‌ده‌بێ دایكان و باوكان له‌هه‌موو ته‌مه‌نێكدا به‌وشێوه‌یه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ منداڵ بكه‌ن،كه ئه‌و مرۆڤێكی ئه‌م جیهانه‌یه‌و به‌دڵنیاییه‌وه تووشی خۆشی و ناخۆشیش ده‌بێت. له‌ڕاستیدا ئه‌م كتێبه یه‌كێكه له‌كتێبه هه‌ره‌گرنگه‌كانی بواری په‌روه‌رده.كه ئێمه ده‌رفه‌تمان نییه هه‌موو كتێبه‌كه به‌خوێنه‌ران بناسێنین. گرنگی ئه‌و كتێبه له‌وه‌دایه كه‌خێزانه‌كان و مامۆستاكان و كه‌سانی بواری په‌روه‌رده‌وه‌و بگره‌هه‌موو كه‌سێكیش بیخوێنێته‌وه.
چونكه ئێمه هه‌میشه پێویستیمان به‌په‌روه‌رده‌كردنێكی ڕاست و دروستی نه‌وه‌كانمان هه‌یه. به‌تایبه‌تی له ژێرسایه‌ی سیسته‌مێكی په‌روه‌رده‌یی له‌وشێوه‌یه‌ی كه‌ئێمه هه‌مانه.له‌كۆتاییدا ده‌ست خۆشانه له وه‌رگێڕی كتێبه‌كه كاك(جیهاد محمد)ده‌كه‌م.ئه‌م كتێبه گه‌رچی ده‌توانم بڵێم له یه‌ك كاتدا كتێبێكی په‌روه‌رده‌یی،ده‌روونناسی، فه‌لسه‌فییه،به‌ڵام به زمانێك وه‌رگێڕدراوه كه ئاسانه بۆخوێنه‌ران به گشتی بیخوێننه‌وه.ئه‌مه‌ش دووه‌م كتێبی په‌روه‌رده‌یی ئه‌م وه‌رگێڕه‌یه دوای كتێبی یه‌كه‌می(پێداگۆكی سته‌ملێكراوان)كه من به‌و زمانه جوانه و وه‌رگێڕانه بێ خه‌وشه ده‌یخوێنمه‌وه…
*په‌راوێز/ ناوی كتێب(ده‌رباره‌ی په‌روه‌رده‌كردن)/ نووسینی(بێرتڕاند ڕه‌سل)/وه‌رگێڕانی(جیهاد محمد) بڵاوكراوه‌ی سه‌رده‌م_2018.
*ئه‌م بابه‌ته له ڕۆژنامه‌ی(هاووڵاتی) ژماره(1809)ی ڕۆژی چوارشه‌ممه 29-5-2019بڵاوكراوه‌ته‌وه………
sadiqrwandze@yahoo.com
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
