پێڵاوی شنگالییەکان … مەولود ئیبراهیم حەسەن
پێشکەشە بە پێڵاوە مێژووییەکانی کورد
پێڵاو..
لە تەک زمان وقسەکردندا ،پێڵاویش تایبەتمەندییەکە مرۆڤ لە ئاژەڵ لیک جیا دەکاتەوە .
پێڵاو هۆی پێشکەوتنی مرۆڤ و دروستبوونی نەتەوەو گەشە کردنی شارستانییەتە .
مرۆڤ بە گشتی و کورد بە تایبەت مێژووێکی دوورو درێژیان هه یە لەگەڵ پێڵاودا .
قانیعی شاعیردەفەرمووێ : خودا ئەو پێیانەی بۆ یە داوەتە من ، بۆ ئەوەی بەو پێیانە بە دوای ناندا غاربدەم و لە دەست دوژمن هه ڵبێم !
بەڵێ ؛ زۆر پێڵاوی کورد لە ڕێگای نان پەیداکردن و لە دەست دوژمن هه ڵاتندا دڕاوە .
پێڵاو ئەو کەرەستە پیرۆزەیە کە مرۆڤ بە خاک دەبە ستێتەوە .
لە کارەساتی ئەم دواییە ی برا کوردە ئیزەدییەکان، پێڵاو یەکەمین قوربانی وبەرچاوترین زیان بوولە یەکە یەکەی ئیزەدییەکان دەکەوت…منداڵ ، گەنج ،ژن ، پیاو ، پیر ، نە خۆش ..ساغ پێڵاوەکانیان ، پێڵاوە قایش ولاستیک وکڵاشە دەزووەکانیان بە نرخترین و پێویسترین کەرەستەکانیان بوون ، کە لەم ڕۆژەڕەشەدا تا ڕادەیەک لە مەرگیان دوور دەخستنەوەو ژیانیان بۆ مسۆگەر دەکردن .
ئازاری ئەم دواییەی پێڵاوی خوشک و برا ئیزەدییەکان ..بەشێک بوولە ئازاری بەردەوامی میللەتی کورد . برینی پێڵاوەکان برینێکی قووڵی مێژوویی بوو..برینی هه موو پێڵاوەکانی مێژووی کوردی کولاندمەوە وبەم شێعری ( پێڵاوی شنگالییەکان )گەرم ..گەرم ئەو برینەم پێچایەوە .
کۆتایی ئابی /٢٠١٤- هه ولێر
پێشەکیەکی تایبەت بۆ چاپکردنی ئەم دیوانە :-
نووسینی : دکتۆر مایکل لێزەنبێرگ
١٧/٨/٢٠١٥
دوای یەک ساڵ لە هێرشی ڕێکخراویتیرۆرستی داعش( ) بۆ سەر شنگال هیچ وشەیەک ناتوانێت تراژیدییای ئیزەدیەکان پێناسە بکات ، نواندنی ئەو وێنەیەی کە ئاوارەکانی شنگال لە سەر چیایە سەخت و ترسناکەکانی شنگال بە دوای پەناگەیەک دا دەگەڕان بۆدوورکەوتنەوە لە هێرشەکانی (داعش ) هه میشە لە یادەوەریەکانمان دەمینێتەوە . دوای یەک ساڵ بە سەر تێپەڕبوونی ئەو کارەساتە پرسیارەکە ئەوەیە ، کە چۆن وشەکان دەتوانن بڕیار لە سەر گەورەیی ئەو کارەساتە بدەن ، هه روەها بە شێوەیەکی ڕێشەیی چۆن دە توانرێت ئەو زنجیرە ڕووداوە ترسناکە بگوازێتەوە بۆ ناو ئەدەب ؟ شاعیری کورد ( د.مەولود ئیبراهیم حەسەن ) هه وڵدەدات کە ئەم تراژیدیایە بگوازێتەوە بۆ ناو شێعر ، بیرۆکەو ناوە ڕۆکی شیعرەکە پێڵاوە ! هه ڵبژاردنی ئەو بیرۆکەیە خوێنەر توشێ سەر سوڕمان دەکات . بەڵام ، ( د. مەولود )هه وڵدەدات شێعرەکە ی بە شێوەیەکی ئەدەبی بێت ، بەڵام ، لە هه مان کاتدا ئەدەبی نەبێت ! لە لای خوێنەر کە لێی تێنەگات ، پێشنیار دەکات وشەی پێڵاو ئەو وشەیە کە ئێمە پەیوەست دەکات بە نیشتمان و شوێنێکی ئارام بۆ ژیان ، بە پێچەوانەوە لە دەستدانی تاکێک پێڵاو ( میتافۆرێکلی)- یەکسانە بە لە دەست دانی ژیان ، (د.مەولود) سورە لە سەر شاردنەوەی ئەو مانا سمبۆلیە چاوەڕوان نەکراوە و زرینگەی پارچە هۆنراوەکە کە دراوەتە پاڵ ئەو وشەیە ( پێڵاو )شێعری کوردی بەدەگمان ئەو بەها جەوهه ریەی هه یە بۆ ئیلهامکردنی هۆنراوەیەکی بێگەرد . زیاتر توندوتیژی وناخۆشی تێدا بەرجەستە بووە ، هه روەکو ئەو شێعرانەی لە بارەی ئەنفالی ١٩٨٨ وە هێرشی داعش ٢٠١٤ کە تەنها بۆ بەدەست هێنانی ڕێژەی جینۆسایدە و لە ئێستاوە بە ڵگەیە کە بۆ دەربڕێنی ئێش وئازاری خۆی و بەڵگەیەکە لە نێوان ئەزموونی تاک وداوای یارمەتی کردنە لە جیهاندا .شێوازی دەربڕێنەکە زیاتر سیاسییە ،نەک جوانی ، بە درێژی ئەم هۆنراوەیە شێعرەکانی (د.مەولود) وا لە خوێنەر دەکات کە خۆی بڕێاربدات ، بەڵام ، ئەم چەند پارچە هۆنراوانەی ( پێڵاوی شنگالییەکان ) تەنیا بۆ پێناسە کردن نیە . بەڵام ، بۆ زاڵبوون بە سەر کاری تیرۆرستییە لە سەر چیای شنگال . شێعرەکە لەوەدایە هێما لە تەنیایی مردن ناکات ، بەلکو هێمایەکە بۆ هیواو لە دایک بوون.
شنگال لە ڕۆژی ٣/٨/٢٠١٤ دا
ڕێکخراوی تیرۆرستی داعش( دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام ) پاش ئەوەی بەشێک لە خاکی سوریاو عێراقی داگیرکرد، لە ڕؤژی ٣/٨/٢٠١٤ دا هێرشی کردە سەر شارۆچکەی ( شنگال ) لە کوردستان ، دانیشتوانی شنگال هه ڵگری ئایینی (ئیزەدی ) ین وبە هۆی دەسبەردار نەبوونیان لەم ئایینە کۆنەی خۆیان زۆرجار لە مێژوودا ( فەرمان) یان بۆ دەرچووە ، فەرمانی کوشتنی بەکۆمەڵ !! هه ربۆیە ئێستاش گۆرانی لاوک و چیرۆک وپەندو گۆتەیان ، بەشێکی گرنگی باسی ڕەشەکوژی ئەو فەرمانە زۆرانەیە .کە ئیزەدییەکان دەڵێن : ژمارەی فەرمانەکان بەمەی داعشەوە دەکاتە (٧٤) فەرمان .
لەم هێڕشە داعشی تیرۆرست شنگال و گوندەکانی دەوروبەری بە تەواوی داگیرکراو خەڵکەکەی بەشێکی زۆریان کەوتنەدەست داعش و زۆربەی پیاوو گەنج و ژن ومنداڵەکان کوژران و زیاتر لە ٣٠٠٠ کچ وژن کەوتنە دەست ئەم ڕێکخراوە تیرۆرشتە و وەک(سبایە) کەوتنە کڕێن و فرۆشتنیان و ئێستاش بەشێکی زۆریان ڕۆژانە لەم شارو ئەو شار بە هه رزانترین نرخ دەفرۆشرێن و دەفرۆشرێنەوە .
ئەوانەش کە ماڵ و حاڵی خۆیان بە جێهێشت و بە پێیان ژن ومنداڵ و پیر ڕوویان لە (چێای شنگال) کردوو لە ژێر هه ڕەشەی ترس و بە پێیان و بەبێ نان و ئاو ڕووەو ڕزگاری وئازادی کۆچ وڕەویانکردوو کەوتنە بەر زوومی کامیراو دەزگاکانی ڕاگەیاندن..دیمەنی زۆر دڵهاژێن ودڵتەزێنیان لێ بەدنیادا بڵاو بووەو . ئێستا ئەو ئیزەدیە کوردە هه ڵاتوانە لە کەمپەکانی سەرچیای شنگال وشارەکانی ڕؤژئاوای کوردستان و هه رێمی کوردستان و شارەکانی ترکیا بە برینداری وبە لێکدابڕاوی دوور لە ماڵ و شاری خۆیان لە نێو خەم و ئازار شەووڕۆژلێک گرێ دەدەن و هه ندێکیشیان بە ڕێگای مەرگ ڕووەو هه ندەران سەری خۆیان هه ڵگرتووە ، دەستەیەکیش لە کچ و کوڕە ئازاکانی ئیزەدییەکان لە ڕێزەکانی پێشمەرگەو شەڕڤانان چەکی بەرگرییان کردووتە شان وخەریکی ئازادکردنی خاک و پاراستنی پیرۆزییەکانی کوردستانن.
مەولود
دیوانی پێڵاوی شنگالییەکان
توڕەیی پیر
-هێ ی دنیا
تۆ ئاگاداری ،
لە هه موو جیهاندا
هیچ ژیانێک
لە ژیانی نێو(کوردستان)
پڕ (باج)تر نییە!؟
هێ ی جیهان
تۆ دەزانی ،
لە هه موو مێژوودا
تاجی سەری
هیچ پادشایەک
لە تتاجی پێی پەتی
منداڵە شنگالییەک
پڕ ( تاج )تر نییە ؟!
مۆر
پێڵاوێکی پیرۆز
لەگەڵ پیرێکی نوورانی
خۆیان نەدایە دەست ،
بەرەو چیای شنگال
بەڕێ کەوتن
هه ورازو لێژ .
لە پڕ بە جووتە
درانە بەر
ڕێژنەی دەسڕێژ .
نوورانی.. بریندار بوو
پێڵاو..کونی تێکەوت.
خوێن ڕێچکەی بەست
شنگال سوور بوو
شنگال ئاڵ بوو
بۆ یەکەمینجار
چیای شنگال
بەرەو سەردەمێکی تازە
مۆری خوێناویی
ژیانێکی نوێی پێکەوت .
داهێنان
لە هه ڵاتندا
هه ڵاتنی دەست تاریکی
لە پێناو ڕؤیشتن
لە پێناو ڕووناکی و
بەردەوامی ژیان .
منداڵە شنگالییەک
پێڵاوەکانی
گیان لەدەست دەدەن.
منداڵ..
لە پارچەی لبادو بەن
نوێترین پێڵاوی
داهێنا.
پێڵاوێکی
پڕ لە پەیامی ژیان .
بریندار
پیرەک..
لە چیای شنگال
تاکێکی پێڵاوەکەی
بریندار بوو.
بە جێی نە هێشت
هه ردوو تاکی پێکەوە
خستە باخەلی
بە پای پەتی
بە پێڵاوی بریندارەوە
بەردەوام بوو
تا ڕزگار بوو.
بەرد
پێڵاوی قایش
دڕا
پێڵاوی لاستیک
پچڕا
- پێڵاوی بەرد
لە پێ دەکەم.
پێڵاوێک
هیچ پاڵەوانێک
بەدەستی نەهێنابێ
پێڵاوێک
هیچ پادشایەک
بۆی نەکڕابێ!
هاوڕێ
کچۆلەیەک
لە گەڵ تاکە پێڵاوەکەی
گەیشتە
کەمپی نەورۆز.
کچە پێڵاوەکەی
گرتبووە باوش
وەک خوشكێکی
دڵسۆز.
لەو ڕؤژەوە
خۆشی دەوێ
ماچی دەکا
لە ڕووی خۆی
هه ڵدەسوێ
شەو بەیەکەوە
دەخەون
بەیانیان
لەگەڵی دەدوێ.
پێڵاوێک لە گوڵ
پێڵاوکان
زۆر منداڵ بوون
بەرگەی کۆچ وڕەویان
نەگرت.
پێیەکان بچوک
بچوک
ناسک ناسک
ڕۆیشتن
یالەویال
باسکەو باسک
پێیەکان بەرە بەرە
غونچەیان کرد
غونچەی (گرێ)و(کوڵ)
غونچە پشکووتن
بوون بە
پێڵاوێک لە گوڵ.
میرات
منداڵێک
لە چێای شنگال
دایکە پیرو نەخۆشەکەی
بەرگەی کۆچ و ڕەوی
نەگرت..مرد.
منداڵەکەش
بۆ سەبووریو
هاودەنگیی
پێڵاوکانی دایکی
ماچ کردو
لەگەڵ خۆی برد.
نەوە
باوکێک
لە شنگال
کوڕەکانی هه مووی
کوژرابوون.
کچەکانی هه مووی
بردرابوون.
ئەوەئ بەدەستیەوە مابوو
وێنەی منداڵەکان و
جووتێک پێڵاوی
دڕابوون.
مارەیی
کچ و کوڕێکی شنگال
یەکتریان خۆشدەویشت
خۆشەویستیەکی
پیرۆزو حەلال
لە کۆچ و ڕەو
زۆر بەدڵ وداو
ڕێکەوتن و بڕێاریان دا
ببن بە یەک ماڵ .
مارەییان بۆ یەکتر
جووتێک پێڵاوبێت
پێڵاو.
هاوسەر
دوو تاکە پێڵاو
یەکێکیان
پێڵاوی ژن
ئەوەی تریان
هی پیاو
لە سەر (بیری بەهار)
لە چیای شنگال
گەیشتنە یەک و
ڕێککەوتن
سەر پێکەوەنێن
بۆ ڕۆیشتن
بۆ بەردەوامی ژیان
ببنەوە بە خاوەن ماڵ.
کارگە
کاتێ شنگالییەکان
هه موو پێکەوە
لە پێناو مانەوە
پێڵاوی خەباتیان دڕی
شنگال
بەردەکانی خۆی
هه ڵوەراند
وەک دایکێکی دڵسۆز
بۆ بەر پێی
پێخواسەکان
کردی بە خۆڵێکی
نەرم و پیرۆز
هه ربەدەستی خۆشی
شریتی شۆڕشێکی نوێی
پێڵاوی تازەی بڕی.
حەج
تا ئێستا ئیزەدییەکان
کە دەچوونە حەج
لە بەر دەرگای
لالشی نوورانی ،
پێڵاوەکانیان
دادەکەند.
لە مەودوا هه رلە شنگالەوە
پێتان خواس کەن
حەجتان قبوڵە
بێ چۆن وچەند.
فەرمان
لە کۆچ و ڕەوی
شنگالییەکان
پێڵاویکی
مێژوونووس
خەریک بوو
دڵی پێڵاوێکی
گەنجی دەدایەوە.
وردە وردە
پێ بە پێ
فەرمان بە فەرمان
ڕابردووی
دوور دووری
بۆ دەگێڕایەوە.
گەنجی پێڵاو
سەرسام بوو
توڕەو توندهه ڵسایەوە.
ئەوە چیە ؟باسی چێ دەکەی ،
پێڵاوی پیر؟
ئەوەی تۆ دەیڵێی،
هه رهه مان بەسەر هاتە
ڕوویانداوەو
ڕوویاندایەوە !
توێشە
منداڵێکی شنگال
تاکێکی نەعلە لاستیکەکەی
پێمابوو.
توند
توند
گرتبوویە مشت.
کە برسی دەبوو
پێڵاوەکەی دەجوی
کە تێنوو دەبوو
پێڵاوەکەی دەمشت.
سەرکەوتن
لە چیای شنگال
فڕۆکەیەک نیشتەوە
منداڵێک
منداڵێکی تەنیا باڵ
فرسەتی بەرکەوت
زوو سەرکەوت
لەوکاتەدا
تاکێکی پێڵاوەکەی
بە جێما!
منداڵ..بێ دوودڵی
زۆر بە سەربەرزی
بە دوای تاکە پێڵاوەکەی دا
دابەزی .
نەفرۆشتن
ڕۆژنامەنووسێک
ویستی
پێڵاوی دڕاوی
(پیر)ێ بکڕی!
پیرە..نایفرۆشم،
نایفرۆشم.
تۆزی نیشتانی پێوەیە.
ئەمە پێڵاو نیە!
ئەمە چیای شنگالە
لە سایەی ئەو پێڵاویە
میڵلەتێک
بەسەر پێوەیە
دیاری
ڕۆژنامەنووسێک
ویستی وێنەی
منداڵێکی شنگال بگرێ!
منداڵەکە زوو
پێڵاوەکانی داکەنی و
لە سەر سینەی خۆی دانا
دانانێکی زۆر پڕ لە مانا!
ڕۆژنامەنووس
وێنەی خۆی گرت
دواجار بەم وێنەیە
گەورەترین
خەڵاتی وەرگرت.
نوێنەر
چێ لە نەتەوە یەکگرتووەکان
دەخوازن،
چیتان بۆ بکەن؟
ئێستا ئامادەن
یارمەتیتان بدەن،
گوێتان لێ بگرن .
پیر: پێیان بڵێ
با لە مەودوا
ڕێز لە پێڵاوی بێ پێ بگرن .
کۆچێکی تر
لە ژێر پردەکەی دهۆک
منداڵێکی شنگال
سەری بە جووتە پێڵاوەکەی
کردبوو.
خەوی لێ کەوتبوو
خەوێکی خۆش
کە دەنگی هۆڕنی
ماشێنەکە
زیندووەکانی ڕاجلەکاند
ئەو کۆچێکی تری
کردبوو
دەمێک بوو مردبوو!
کومپ
پیڵاو
جێماوەکانی
چیای شنگال
پێڵاوی
پیرو
گەنج
ژن و منداڵ
کۆبوونەوە
توڕەو توند
بە هاوارو ناڵەناڵ
بۆ کەسێ
ئاگای لە ئێمە نیە؟
بۆ کەسێ
ئاوڕ لە ئێمە ناداتەوە؟
بۆ ڕێکخراوێ
شارێ
حکومەتێ
کەمپێکمان بۆ ناکاتەوە ؟
کەمپی نەورۆز
منداڵە شنگالییەکە
لە کەمپی نەورۆز
دەستێکی پیرۆز
پێڵاوە لاستیکە
نوێ کەی لە پێ کرد.
بەهه شت دەرگای
کرایەوە.
ژیان لە نوێوە
دەستی پێکرد.
ڕۆبۆسکی
دایکێک
لە شنگال
بێ منداڵ بوو
بێ پیاو بوو.
ئەوەی لە دوا فەرمان
بۆی ڕزگارکراو
پێی مابوو
تاکێک پێڵاو بوو.
پێڵاولە باوەش
لە ڕۆبۆسکی
سەرەی نانی گرتبوو
نەفەرێکیان پێدا
گوتی:
بۆمان بکەن بەدوو.
پاکبوونەوە
دوو پاکیزە
لە دوای ( پیسکردن!)
لە دەست داعش
ڕزگاریان بوو.
گەیشتنە چێای شنگال
هاواریان کرد:
ئیزەدنۆ..
کوردنۆ..
وەرن مە بکوژن!
داعش مە پیس کرن!!
خەڵک و چیاکەوتنە گریان
پاکیزە
بە رێزەوە
پێڵاوەکانیان داکەند
گوتیان..پێڵاو
بۆیان بگێڕنەوە
ئێمە چیمان بەسەر هات!
ئەمەیان گوت و
بە جووتە
خۆیان هه ڵدێرا
بەرەو بەرزی
بەرەو(لوتکەی ئاوات)
پاکیزە
بوون بە کۆتر
جووتە کۆتری
ڕوو لە ڕؤژ هه ڵات .
هه میشەیی
خەریکم
پێڵاوی
جێماوی
شنگالییەکان
کۆ دەکەمەوە.
وێنەی
یەک بەیەکیاندەگرم
چیرۆکی
یەک بە یەکیان
دەنووسمەوە
لە پێشانگایەکی
هه میشەیی
زۆر بە پیشەیی
وێنەی
یەک بە یەکیان
پیشانی دنیا
دەدەم.
چیڕۆکی
یەک بە ئەکیان
بۆ هه موو جیهان
دەگێڕمەوە
تا ئەوڕۆژەی
پێم دەڵێن:هه ڤاڵ
دنیا
هه مووی تێتگەیی !
فەرهه نگی چەند وشەیەک.:
پیر:چین و پلەیەکی ئایینیە لە ئایینی ئیزەدیەکان .
کەمپی نەورۆز:کەمپێکی تایبەتە بە ئاوارە ئیزەدییەکان لە ڕۆژئاوای کوردستان
بیری بەهار:بیرە بە هارەیەکە، برهاران ئاودارە لە چیای شنگال.
یرکپ:ژن، ئافرەت ، شۆڕەژن.
توێشە: ئەو خواردنەی کە ڕێبوار بۆ ڕێگای دوور لە دەستبوخچەیەکدا هه لیدەگرێ .
رۆبۆسکی :گوندێکی سەرسنوورە لە کوردستانی باکوور، لەم ساڵانەی دوایی فرۆکەی ترک ٣٦ کۆلبەری سەرسنووری شەهیدکردن. ئەم ئاوییە هه موویان پێکەوە نانیان بۆ ئاوارە شنگالیەکان ئامادە دەکردو سێ ژەمە یەک بە یەک پێشکەشیان دەکردن .
تێبینی : ئەم دیوانە شێعرە وەرگێڕو ڕۆژنامە نووس ڕەحمەتی مامحستا خالید بەکرئەیوب کردوویە بە عەرەبی و ئوستاد جەلال زەنگابادی پێیدا هاتووتەوە ،دکتۆر حەمید عەبدوڵلا کردوویەتە ئینگلیزی ، بەڕێز عوسام حەسرەتی و مامۆستای ڕۆماننوس و وەرگێڕ ئەحمەد محەمەد ئیسماعیل کردوویانە بە ترکی ،دکتۆر ڕەحیمی سورخیش کردویەتیە فارسی ، برای هونەرمەند محەمەد فەتاح مۆتیڤەکانی بۆ کێشاوە و لە دەزگای بەدرخان ساڵی ٢٠١٥ چاپکراوە .
مەولود ئیبراهیم حەسەن – هه ولێر
