ئایە زمان کردارە؟ … کامۆ ئاراز ئەحمەد
زمان تایبەتمەندیەکی گەلێ سەیری مرۆڤە، هەموو مرۆڤێکی ئاسایی ڕۆژانە بە لایەنی کەمەوە حەوت هەزار وشە دەردەبڕێت*، هەسارەکەشمان لە ئێستادا ماڵی حەوت بلیۆن و نیو مرۆڤە، ئەگەر هەر تاکێک (بێ جیاکردنەوەی ئەو منداڵانەی کە هێشتاکە توانای قسەکردنیان نییە) ڕۆژانە بە ئاسایی بدوێت ئەوا خۆت بیریکاریانە هەژماری بکە کە ڕۆژانە چەند وشە بە زمان دەردەبڕدرێن، وەلێ هێشتا دەسەوەسانین لەوەی بە تەواوی بزانین زمان چییە.
کاتێک لە مرۆڤیک دەپرسیت زمان چییە؟ ئەوا لە وەڵامدا دەبێژن ‘زمان ئامرازی پەیوەندییە’. بێگومان ئەوە ڕاستە بەڵام ئەمە ئەرکی سەرەکی زمان نییە. بەلای منیشەوە ئەوە گەلێ سەیر بوو کە وردە وردە لە چۆمسکی* ورد دەبوومەوە، هەرگیز کۆمیوکانیسیۆنم بەسەرەکی نەدەبینی. تەنانەت فێردیناند دێ سێسۆر دەڵێت ‘بە بێ زمان، هزر تەمەئەستێرەیەکی لێڵ و ناڕێکوپێکە’. ئاخر زمان تەنها بریتیی نییە لە کۆمەڵە دەربڕێنێک زانیاری دەدەن دەربارەی شتەکان یاخود وەسفیان دەکەن، بەڵکو لە هەمان کاتیشدا کردار بە ئەنجام دەگەینن وەک لەوەی پێمان بڵێن چی دەگوزەرێت لە چواردەورمان.
ئەم هزرەی زمان ئاکسیۆنە تیۆرێکە کە لقێکە لە مەبەستناسی پێی دەگوترێت ‘تیۆری کردارە گوفتارییەکان’ speech acts theory. کاتێک دادوەرێک لە دادگا بە تاوانبارێک دەڵێت ‘بەڕێز فڵان، سزای مەرگت بەسەردا دەسەپێنم’ ئەم ڕستەیە لە پێدانی زانیاری گەلێ زیاتری هەڵگرتووە، ئەم دەربڕینە بە جێگەیاندنی کارێکە کە دونیای دەوروبەر و سایکۆلۆژیمان دەگۆڕێت. هەروەکو چۆن ماسولکەکانمان دەجولێنین بۆ هەڵسان بە کردنی ئاکتێک، بەهەمان شێوەش دەربڕینێکی هاوشێوەی ‘بەڵێن بێت دەتکوژم’ کردارە.
ئەم تیۆرە دەگەڕێتەوە بۆ کارە فەلسەفییەکانی جۆن لانگشاو ئۆستن*، لە ساڵی ١٩٦٢ کتێبێکی کۆکراوەی وانەکانی زانکۆی بڵاوکرایەوە دوای مردنی لە ژێر ناویhow to do things with words. ئەم کتێبە زۆر گرنگ بوو بۆ بنیادنانی تیۆرەکە وە لە هەمان کاتتدا وای لە فەیلەسوفەکان و زمانەوانەکانی دوای خۆی کرد کە گرنگی بە لایەنەکانی دیکەی زمانیش بدەن نەک تەنها زمان وەکو ڕستەگەلێکی ڕاگەیاندنکاریانە ببینن. بە شێوەیەکی دیکە دەتوانین بڵێین، زمان تەنها کۆمەڵێک گفت نییە ڕاست یان هەڵە بن، بەڵکو کۆمەڵێک ڕستە ئەرک بە ئەنجام دەگەیەنن وەک لەوەی تەنها ڕاست بن یان هەڵە. کاتێک دادوەرەکە بە تۆو خۆشەویستەکەت دەڵیت ‘ئێستا ڕایدەگەیەنم ئێوە هاوسەری یەکترین’ دونیای سایکۆلۆژی و فیزیکی تۆ بەم کردارە دەگۆڕدرێت. یانیش کاتێ وڵاتێک لە بەیاننامەیەکدا دەڵێت ‘ ئێمە جەنگ بەرامبەر بە وڵاتی x ڕادەگەیەنین’ ئەمە تەنها وەسفکردنی ڕووداوەکە نییە، بەڵکو کردارێکە کە دەرئەنجامێکی خوێناوی لێدەکەوێتەوە.
ئەکتە گوتەییەکان دەکرێت لە سێ ئاستدا شیکارییان بۆ بکرێت:
١.ئاکتی دەربڕین locutionary act ئەم ئاستە بریتییە لە کرداری دەربڕینی ڕستەکە لە پاڵ مانا و دەربڕین و پڕۆنانسیاسیۆنەکەی.
٢.ئاکتی نا-دەربڕین illlocutioanry act ئەم ئاستەش بریتییە لە هێزی دەربڕینەکە، بە واتایەکی دیکە لەم ئاستەدا ڕستەکە کردارە و هاوشانی بە ئەنجامگەیاندنی شتێکە وەکو بەڵێندان، بڕیاردان، داخوازیکردن، هتد.
٣.ئاکتی پەیبردن pre-locutionary act ئەم ئاستە کاریگەرییەکانی ئاستی دووەم و یەکەم لەسەر قسە لەگەڵ کراودا دەردەخات کە وای لێدەکەیت پەی بەشتێک بەرێت یاخود وای لێدەکەیت ئەرکێک بە ئەنجام بگەیەنێت.
بەهەرحاڵ، مابەستناسی و لقەکەی تیۆری ئاکتە گوفتارییەکان بابەتێکی قووڵی فەلسەفەی زمانە، بۆیە لە وتارێکی پێناساندن کاریدا ناتوانرێت زۆر لێی قوڵببینەوە. هەرچۆنێک بێت، جیا لەوەی زمان خودی خۆی سەرنجڕاکێشە هەمیشەش سەرنجڕاکێشترە کاتێک لە گۆشەی جیاوازەوە لێی دەڕوانین. ئیتر کاتێک بەڕێوبەرەکەت خۆی مۆن دەکات و بە تۆنێکی دەنگی زیاد لە پێویست پێت دەڵێت ‘تۆ دەرکرایت!’ خەم لەوە مەخۆ دەرکراویت، خەمبخۆ ئەگەر نەزانی ئەوە نموونەیەکە بۆ ئاکتی گوفتاری speech act.
پاشکۆ:
*مرۆڤ ڕۆژانە بە لایەنی کەمەوە ٧٠٠٠ وشە دەردەبڕێت: https://learning.linkedin.com/blog/advancing-your-career/you-speak–at-least–7-000-words-a-day–here-s-how-to-make-them-
*نۆوام چۆمسکی، باوکی زمانەوانی مۆدێرنە و فەیلەسوفێک و زمانەوانێکی بەناوبانگە.
*فێردینان دێسێسور توێژەر و زانایەکی سویسری بوو کە بە باوکی زمانەوانی ناسراوە.
*جۆن لانگشاو ئۆستن John L. Austin فەیلەسوفێکی بەڕیتانییە، کارەکانی گرنگ بوون بۆ مەبەستناسی.
