ئەو کڕۆنایەی کەدامێنی ئافرەتانیشی گرتووە … شوانە حەسەن ئەبوبەکر
بەگوێرەی توێژینەوەکانی ئەمڕۆی بەشێک کۆمەڵناسان ودەروونناسان دەردەکەوێت کە ئاڵۆدەبوون بە مادەهۆشبەرەکان بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ دژكردەوە و وڵامێكە ڕووخێنەر لە ئاست ئەو ئاكارە چاوەڕوانەكراوە دەروونی و دەرەكیەكان كە بەم شێوەیە كەسەكە هەوڵ دەدات ئازار و كێشە دەروونییەكانی خۆی وەكوو: پەشۆكاوی، خەمۆكی، دڵەڕاوكێ، بێچارەیی و بێبەشیەكانی خۆی كە لە كۆمەڵگادا تووشی هاتووە كەمكاتەوە یان ئەوەی كە بەشێوەی كاتی چارەسەریان بكات، كە ئەمە شێوازێكی نادرووستە بە مەبەستی هەڵاتن لەو راستیانەی كە بوونیان هەیە.
لەڕاستیدا كەسی گیرۆدەبوو وەكوو كەسانی تر مرۆڤێكن كە پێویستیان هەیە بەوەی كە خۆشەویستی بكەن و خۆشیان بوێن ئەویش دەیهەوێت موحبەت بكات و موحیبەتی پێبكەن؛ دەیهەویت بوونی بۆ كەسانی دیكە بەسوود و كاریگەر بێت و هەروەها بوونی كەسانی دیكەش بۆ ئەو بەسوود و كاریگەر بێت. لەئاكامدا هەستی دەروونی داوای لێدەكات كە دەبێت ئاڵوگۆڕێك بەسەر خۆیدا بێنێت، گۆڕانێك كە ڕزگاری بكات لەهەموو ئەو كێشە و نەهامەتیانە و لەپێوەند لەگەڵ خۆی و ئەو كۆمەڵگایەی ژیانی تێدا دەكات ئەرك و ئەستۆی خۆی بگرێت. ئەگەر چی بەداخەوە بەهۆی كێشە و لادانی بنەماڵەیی و كۆمەڵایەتی و هەروەها نەبوونی سیستەمێكی بارهێنانی رێك و پێك كەسكە بەربەبەرە لەڕێگەی راستەقینەی خۆی دووردەكەوێتەوە و بە هەڵبژاردنی شێوە و پێوەری نادرووست و رووخێنەر لەگەل خۆی و كۆمەڵگاكەی بێگانە دەبێت و ئەو هەڵاتن و دووركەوتنەوە لەخۆی هانیدەدات لە سووچی ماڵدا خۆی قەتیس بكات و چاوی خۆی بەڕووی راستێكاندا ببەستێت.
جێگای باسە كە ئاڵۆدەبوو وڵامێكی فیزۆلۆژیكی جەستەیە بۆ بەكارهێنانی بەردەوامی مادەهۆشبەرەکان ئەم هۆگربوونە لەلایەك دەبێتە هۆی ئاسوودەی و ئارامی كاتیی و جارجارێكیش هاندەر و شادی هێنەرە بۆ كەسی ئاڵۆدەبو و لەلایەكی دیكەوە دوای تەواوبوونی ئەم كاریگەریانە دەبێتە هۆی بەدواداچوونی سەرلەنوێی كەسەكە بۆ دۆزینەوەی مادەی هۆشبەرو بە بەردەوامی هۆگردەبێت بەمادەهۆشبەرەکان.
لەوەها حاڵەتێكدا كەسەكە هەم لە بواری جەستەیی و هەم لە بواری رەوانیەوە دەبێتە هۆگری مادەهۆشبەرەکان و ناچارە كە بەرەبەبەرە رێژەی ئەو مادەهۆشبەرەکەی كە پێویستێتی رێژەكەی زیاد بكات، بەڵام بێخەبەر لەوەی كە ژنانیش وەكوو زۆربەی چێن وتوێژە جواوجۆرەكانی كۆمەڵگا بەهۆكاری جواوجۆر تووشی ئەم دیاردە دەبن.
لەساڵانی زۆر پێشووتردا بازاری مادەهۆشبەرەکان تەنیا دەیتوانی گرووپێكی بچووك لە ژنان لەخۆبگرێت لەكاتێكدا ئەمرۆ ئەم بازارە بەهۆی بوونی مادەی هۆشبەری نوێ توانیوێتی ژنانێكی زۆرتر بخاتە بازنەی خۆیەوە. لەڕابردوودا بۆ قاچاخچیەكان دەستڕاگەیشتن بە ژنان دژوارتر لەمرۆ بوو لەبەر ئەوەی ئەوان زۆرتر لە ماڵەوە بوون، هەروەها مادەی هۆشبەرنەبوو كە ژنان بتوانن بەئاسانی كەڵكی لێوەربگرن. بۆ وێنە ئەگەر ژنێك دەیویست تریاك بەكاربێنێت تەمبەڵ رادەهات و لەكاری ماڵەوە دوادەكەوت و دەوروبەریەكانی زووبە ئاكارەكەیان دەزانی بەڵام ئێستا مادەی هۆشبەری نوێ بوونی هەیە كە دەتوانێت ئەو ژنانەی كە لە كۆمەڵگادا چالاكن گیرۆدە بكات و بە رووكەش چالاك و هەڵسوور نیشانیان بدات.
بەڵام دەبێ بیسەلمێنین كە ژنان لە سەرەكیترین قوربانیانی زۆرێك لە خەسار و لادانە كۆمەڵایەتێكانن و یەك لەوانەش ئاڵوەبووە. ئامارە نوێیەكان باس لەڕێژەی (نۆ بە یەك) دەكەن، واتە لەهەر دە گیرۆدەبوو یەكیان ژنە، بەڵام ئەم رێژەیە روولە زیادبوونە. هەرچەند كاتێكی زۆری ماوە كە رێژی ژنانی گیرۆدەبوو بە مادە هۆشبەرەکان لەگەڵ پیاوان هاوسەنگی بكات لەبەر ئەوی كە هێشتا دۆخی ئەم دوو رەگەزە لە كۆمەڵگادا جیاوازە، بەڵام چارەسەری بۆ ژنی گیرۆدەبوو زۆر دژوارە چونكوو ژنێك كە گیرۆدەی مادەهۆشبەرەکان دەبێت دەستبەجێ هەموو پردەكانی پشت سەری خۆی دەرووخێنێت؛ ئەو بۆ وەدەستخستنی نرخی كرینی مادەهۆشبەرەکە ئامادەیە دەستبداتە هەموو كارێك بەبێ لەبەرچاوگرتنی دۆخی بنەماڵە، یاسا و تەنانەت لایەنی ئەخلاقی خۆشی لەبەرچاوناگرێت لەحاڵێكدا ئەم بابەتە لەنێو پیاواندا كەمترە و بەشێوازی جیاوازتر دەبینرێت.
یەكێك لە هۆكارەكانی ئاڵودەبوون لە ژناندا پەرەنەسەندی شارەزایی و پسپۆری پێویست بۆ سەركەوتن لە ژیاندایە. نەبوونی توانایی تاكەكەسی پێویست بۆ وەدەستخستنی جێگە و پێگەی پیشەیش یەكێك لە هۆكارەكانە كە ژنان رووبكەنە مادەهۆشبەرەکان و تووشی ئاڵودەبون بن. هەست بەدۆراوبوون لە بەربەرەكانێ پیشەیەكان و بەدوای ئەودا هەستكردن بە بێتوانابوون لە گەیشتن بە سەركەوتن، هەست بە نائەمنیكردن، نایەكسان زانینیی سیستەمی كۆمەڵایەتی، هەستكردن بە توورەیی و بێمتمانەیی لەماڵ، شوێنی كار و قوتابخانە و… هەموو ئەمانە هەم هۆكارن و هەم كاریگەرن لە مەیلی ژنان بەرەو گیرۆدەبوون بە مادە هۆشبەرەکان
كێشە رۆحی و دەروونیش لە رووتێكردنی ژنان بە ئاڵودبو و مادە هۆشبەرەکان كاریگەرن. ژنانی مۆعتاد لە بەراورد لەگەڵ ژنانی دیكە بابەت و كێشەی دەروونی زۆرتریان هەیە. دیاریكراوە كە كێشەی خەمۆكی یان دڵەراوكێ بەربلاوترین نەخۆشییە لەلای ژنانی گیرۆدەبوو بە مادەهۆشبەرەکان. خۆێندنەوەكان نیشانیداوە كەهەڵسوكەوتەكانی وەكوو: خۆكوژی، باوەربەخۆنەبوون و لاوازبوون لەئاست كێشەكان لە ژنانی گیرۆدەبوودا زۆر زۆرترە لە كەسانیتر و تەنانەت زۆرێك لە ژنانی دیكەنتووشی كێشەی گەرانەوی خەمۆكی دەبن. توندووتیژی لەلایەن پیاوانی بنەماڵەوە بەشێوازی جۆراوجۆر لە هۆكارە زۆرەكانی دیكەی رووتێكردنی ژنانە لە بەكارهێنانی مادەهۆشبەرەکان و هەروەها نەبوونی سیستەمیكی رێك و پێكی دەسەڵاتدار لەهەرێمی کوردستان چونکە لەمرۆدا بەداخەوە بەشێک لە دەسەڵات داران و کەسانی عەسکەری فاکتەرێکی بەهێزن بۆ ئاسان دەست کەوتنی ئەو مادە هۆشبەرانە چونکە ئەو کەسانە هیچ دەسەڵاتێک و یاسایەک لەتوانای دانیە بیان وەستێنێت و ڕێگریان لێبکات بەهۆی بەرزی پلەی وەزیفی لەحیزبدا.
ڕۆژنامەنووس : شوانە حەسەن ئەبوبەکر
