…به‌های جیاوازییه‌كان و باجی جیاوازییه‌كان سه‌دیق سه‌عید ڕواندزی
بێگومان هه‌موو جیاوازنووسینێك، به‌هایه‌كی مه‌عریفی هه‌یه، به‌ڵام باجیشی هه‌یه.چونكه هه‌موو جیاوازكه‌وتنه‌وه‌یه‌ك، ئاماژه‌یه‌كه بۆ ده‌رچوون له بازنه‌ی سواو و ده‌ركه‌وتنێكی نوێ. هه‌موو نوێیه‌كیش، له هه‌ر ڕووێكه‌وه و له سه‌ر هه‌ر ئاستێكه‌وه بێت، به توندی له‌لایه‌ن ئه‌ویتری كۆنه‌وه ڕه‌تده‌كرێته‌وه و دژایه‌تی ده‌كرێت. ڕه‌نگه ئه‌و دژایه‌تییه، زه‌مه‌نێكی درێژ بخایه‌نێت، وه‌لێ ئه‌وه سروشتی دینامیكییانه‌ی ژیانه، كه دواجار هه‌موو كۆنێك به سه‌ر ده‌چێ و ده‌چێته په‌راوێزی مێژوو. بۆیه جیاوازییه‌كان چه‌ند به‌هایان هه‌بێت، هێنده‌ش باجی ده‌ركه‌وتن و سه‌رهه‌ڵدانییان هه‌یه. مه‌گه‌ر گۆران له سه‌ره‌تاوه به به‌راورد له‌گه‌ڵ شێخ نوری و ڕه‌شید نه‌جیب، به ناداهێنه‌رو لاواز نابینرا؟كه‌چی دواتر كامه‌یان بوونه ناو و ده‌نگ؟به‌های جیاوازییه‌كان، ناونیشانی كورته وتارێكی سه‌باح ڕه‌نجده‌ری شاعیره و له ماڵپه‌ڕی سه‌نگینی (ده‌نگه‌كان) بڵاوكراوه‌ته‌وه. شاعیر له‌م كورته وتاره‌یدا، به چه‌ند بۆچوونێكی پوخت و چڕ، له باره‌ی به‌های جیاوازیی و ئه‌زموونی نالی و گۆران، كه دووشاعیری دیارو جیاوازی نێو ئه‌زموونی شیعری كوردین، دواوه.بێگومان نالی، له ئه‌زموونی شیعری كوردی، شاعیرێكی بێ هاوتایه.ئه‌زموونی شیعری نالی ئه‌زموونێكی ده‌وڵه‌مه‌نده له بابه‌ته جیاوازه‌كانی شیعر له ڕووی ئایینی و فه‌لسه‌فی و سۆفیگه‌ریی وغه‌ریبی وزۆر بواری دیكه. به پێچه‌وانه‌ی شاعیره كلاسیكه‌كانی دیكه، كه ده‌كرێ بڵێین ئه‌زموونی شیعرییان له ئۆبژێكتێكدا چڕ كردۆته‌وه. بۆنموونه: شێخ ڕه‌زا به شیعری هه‌جوو، حاجی قادر به شیعری نه‌ته‌وه‌یی،مه‌حویی به شیعریی سۆفیگه‌ریی وبوون، مه‌وله‌وی به ناتورالیزم، وه‌فایی به ڕه‌گه‌زی لیریك، كه‌چی نالی زۆرتر له شوناسێكی شیعری هه‌یه، كه پێی ده‌ناسرێته‌وه. وه‌لێ هه‌مان ئه‌و نالییه داهێنه‌ره، شیعری مه‌ستووره‌ی ئه‌رده‌لانیشی نووسیوه. به بڕوای سه‌باح ڕه‌نجده‌ری شاعیر، ئه‌و شیعره له ژێر كاریگه‌رییه‌تی ململانێكانی بابان و ئه‌رده‌لانه‌كان نووسراوه و نالی مه‌ستووره ده‌كاته فاكتێك بۆ لێدان له ئه‌رده‌لانییه‌كان، به تایبه‌تی كه خۆی له ژێر قه‌ڵه‌مڕه‌وی بابانه‌كاندا ژیاوه.
له ڕوانگه‌ی نووسه‌ره‌وه، ئه‌و شیعره‌ی نالی،تیرێكه و له كه‌وان ده‌رچووه، نالی ئه‌وه‌نده‌ی مه‌به‌ستێكی سیاسی هه‌بووه، ئه‌وه‌نده مه‌به‌ستی ئیرۆتیك و جه‌سته‌ی مه‌ستووره نییه، به تایبه‌تی كه ئه‌و هه‌موو شیعره ڕۆمانسییه‌كانی خۆی، له‌سه‌ر حه‌بیبه چڕكردۆته‌وه. پرسیار لێره‌دا ئه‌وه‌یه، نالی بۆچی شیعرێكی له‌و شێوه‌یه ده‌نووسێت كه ئێستاشی له‌گه‌ڵدابێت، وه‌ك پنتێكی ڕه‌ش له نێو پانتاییه‌كی سپی گه‌وره له ئه‌زموونی نالی ده‌بینرێت؟ ڕه‌نگه هه‌ر له خودی ئه‌و كورته وتاره‌وه به‌و وه‌ڵامه بگه‌ین، ئه‌ویش ده‌رباربوونه. ده‌رباربوون ڕیگه‌یه‌كه وه‌ك ڕه‌نجده‌ر وته‌نی فریوت ده‌دا، تیرت پێ له كه‌وان ده‌هاوێت، كه تیریش له‌كه‌وان ده‌رچوو، گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ نییه. ده‌سه‌ڵاتێكی ئاراسته‌كه‌ر، له پشت ئه‌و بیركردنه‌وه و ڕوانینی نالییه‌وه هه‌یه.
ئه‌م شیعره، كه هونه‌رێكی جوانی له ده‌ربڕینی شیعری تێدایه، وه‌لێ یه‌كێكیشه له‌و شیعرانه‌ی ده‌كرێته بابه‌تی لێدان له نالی. ئه‌و كه شاعیرێكی دیارو داهێنه‌ر بووه، چ پێویست به‌وه ده‌كات، ئه‌زموونی جیاوازی خۆی، له ژێر كاریگه‌ریه‌تی میرانی بابانه‌وه، به‌و شیعره‌وه خه‌وشدار بكات؟كاتێ شاعیر ده‌كه‌وێته ژێر هه‌ژموونی ئایدیاو ده‌سه‌ڵاتێكی دیاریكراو،ئه‌وا ئه‌وه‌ی به پله‌ی یه‌كه‌م باجی ئه‌و كه‌وتنه ژێر كاریگه‌ریه‌تییه ده‌دات، ئه‌وا خۆی و ئه‌زموونه‌كه‌یه‌تی. مه‌گه‌ر ئێستاش له په‌راوێزی ئه‌و شیعره‌وه نالی به چاوێكی دیكه سه‌یر ناكرێت؟یه‌كێكی دیكه له‌و شاعیره داهێنه‌رانه‌ی كه نووسه‌ر باسی ده‌كات، گۆرانه.
سه‌باح ڕه‌نجده‌ر ده‌نووسێت:(گۆران به وردی بیری نه‌كردۆته‌وه، گه‌وهه‌ری بابه‌تی نه‌ناسیوه و كه‌وتۆته ژێر كاریگه‌ری ئایدۆلۆژییا). بێگومان، ئه‌و ڕاستییه‌كه كه نا هونه‌رترین و لاوازترین شیعره‌كانی گۆران به‌بۆچوونی لێكۆڵه‌رانی ئه‌ده‌بی، ئه‌و شیعرانه‌ن كه له ژێر كاریگه‌رییه‌تی ئایدۆلۆژییا و بیری چه‌پ و چه‌پخوزای نووسیونی. كاتێ به‌راوردی ئه‌و گۆڕانكارییه فیكرییه ده‌كه‌ین له ژیانی گۆران، ده‌بینین ئه‌و شیعرانه‌ی بۆ سروشت و ئافره‌ت و جوانی نووسیوه، زۆر هونه‌ریانه‌ترن له‌و شیعرانه‌ی بۆ ئایدۆلۆژییایه‌كی دیاریكراو نووسینی. هه‌ڵبه‌ته قسه لێره له سه‌ر بیروڕای سیاسی نییه، كه مرۆڤ ئازاده له هه‌ڵبژاردنی، به‌ڵكو قسه له سه‌ر داهێنان و ده‌قی نه‌مره كه له ده‌ره‌وه‌ی ئایدۆلۆژییاوه ده‌مێنێته‌وه و نابێته به‌شێك له مێژوو.هیچ شتێك هێنده‌ی ئایدۆلۆژییا،سیاسه‌ت و ده‌رباربوون، له به‌های شیعرو پیرۆزی شیعرو ئه‌ده‌بییات نادا.
كه‌م نین ئه‌و نووسه‌رو شاعیره به توانایانه‌ی، ئه‌زموونی دیاری نووسینییان هه‌یه، به‌ڵام وابه‌سته‌ییان بۆ ئایدۆلۆژییا بێزراوی كردوون. لێره‌دا، ئه‌و ده‌رباربوون و تێر پێ له كه‌وان هاویشتنه‌مان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت، كه ڕه‌نجده‌ر له نووسینه‌كه‌ی باسی ده‌كات.داهێنان، به‌ره‌نجامی هه‌وڵی تاكه‌كه‌سی و قووڵبوونه‌وه و ڕامانه. گۆران به ته‌نها، دابڕانێك له نێوان شیعری كلاسیك و ئازاد دروست ده‌كات. نوێكاری له زمان ده‌كات و شیعری سه‌روادار ده‌سڕێته‌وه. ئه‌زموونی گۆران، ئه‌زموونێكی تایبه‌ت و شوناسێكی دیاریكراوی هه‌یه.شاعیرێكی داهێنه‌ره،به‌ڵام ده‌رباربوونی بۆ ئایدۆلۆژییا، وای لێده‌كات، دیسانه‌وه تیری پێ له‌كه‌وان ده‌رچێت. دیاریكردنی نالی و گۆران و قسه له‌باره كردنییان له‌و وتاره كورته‌دا، جه‌خت كردنه‌وه‌یه له ناونیشانی وتاره‌كه‌ی كه به‌های جیاوازییه‌كانه. چونكه هه‌موو جیاوازبوونێك، ده‌رچوونه له بازنه‌ی باو كه دواجار به‌هایه‌كی تازه‌ی هه‌یه.هه‌میشه داهێنانیش، ده‌ره‌نجامی ڕوانینی جیاوازو بیر كردنه‌وه‌ی جیاوازه.زۆرجار ته‌مه‌ن و مێژووێكی ده‌وێت، تاده‌توانین ئه‌و جیاواز كه‌وتنه‌وه‌یه دروست بكه‌ین. نووسه‌ر له په‌راوێزی وتاره‌كه‌یدا ده‌نووسێت:(جیاوازیبوون شتێكه ته‌مه‌نم له پێناوی دانا،جه‌سته‌و ڕوحم بۆی ته‌رخان كرد، نه‌مویستووه له شاعیرانی ده‌وروبه‌رم جیاواز بم،هه‌وڵمداوه له ئه‌زموونی خۆم جیاوازبم).
سه‌باح ڕه‌نجده‌ر، چونكه به ئه‌زموونێكی جیاوازی شیعرییه‌وه له ڕووی فۆڕم و ناوه‌ڕۆك ده‌نووسێت، پتر له هه‌موو كه‌س هه‌ست به به‌های جیاوازییه‌كان و باجی جیاوازییه‌كانیش ده‌كات.ئه‌و ده‌زانێت ده‌رچوون له هه‌مووه‌كی،چ نه‌فره‌تێكی لێ ده‌كه‌وێته‌وه، ده‌زانێت چه‌ند سه‌خته بتوانیت جیاوازبیت، وه‌لێ چه‌ندیش گرنگه. شاعیرێك كاتێ هه‌موو ته‌مه‌ن و ڕوحی خۆی بۆ جیاوازنووسین له‌وانیتر ته‌رخان ده‌كات، باش له‌و ڕاستییه گه‌یشتووه، كه جیاوازكه‌وتنه‌وه، به‌رهه‌می چ خه‌رمانه‌یه‌كی ڕۆشنبیریی گه‌وره و شه‌ونخوونییه‌كی دوورو درێژیی خوێندنه‌وه و كتێبه‌كانه.بۆ ئه‌وه‌ی جیاوازبنووسین، ده‌بێ ته‌مه‌نێك و ئه‌زموونێك ته‌رخان بكه‌ین.ده‌بێ سه‌ره‌تا، له‌بازنه‌ی باو ده‌رچیت، دواتر هه‌وڵی به‌رجه‌سته‌كردنی شوناسێكی تایبه‌تی بۆخۆت بده‌یت و پاشانیش ئه‌و شوناسه درێژه پێ بده‌یت تا له كۆتاییدا ئه‌زموونێكی تایبه‌تی ده‌ڕه‌خسێ. هه‌موو كه‌سێك ئه‌و سه‌لیقه و بوێرییه‌ی نییه ته‌مه‌ن و ڕوحی خۆی بۆ جیاواز كه‌وتنه‌وه ته‌رخان بكات، بۆیه‌شه ده‌بینین جیاوازنووسه‌كانمان كه‌من.به‌ڵام نابێ ئه‌وه‌مان بیربچێت جیاوازكه‌وتنه‌وه، ڕه‌نگدانه‌وه‌ی بیركردنه‌وه‌ی جیاوازو بیركردنه‌وه‌ی جیاوازیش، به‌رهه‌می مرۆڤی جیاوازه. بۆیه من له‌گه‌ڵً ئه‌و بۆچوونه نیم، كه شاعیرێك ته‌نها ده‌توانێت له ئه‌زموونی خۆی جیاوازبێت،به‌ڵام نه‌یه‌وێت له شاعیرانی ده‌وروبه‌ری جیاواز بێت!مه‌گه‌ر جیاوازكه‌وتنه‌وه، ڕه‌نگدانه‌وه‌ی جیاوازی بیرو بۆچوون و بیركردنه‌وه‌ی كه‌سه‌كان نییه؟.
من ده‌زانم شاعیر نایه‌وێت، بانگه‌شه‌ی ئه‌وه بكات كه له شاعیرانی تر جیاوازه، بۆ ئه‌وه‌ی كه‌سانێك ئه‌مه به خۆ گه‌وره‌یی نیشاندان و شانازیكردنی ئه‌و به ئه‌زموونی خۆیه‌وه نه‌بینن، به‌ڵام ئه‌زموونی شیعری ئه‌و،ئه‌زموونێكی هاوشێوه‌ی ئه‌وانیتر نییه. من وه‌ك خوێنه‌رێك، باوه‌ڕم وایه ئه‌و ئه‌زموونه ته‌نها ئه‌زموونی ئه‌وه، بۆیه نه (رزگار جه‌باری و نه‌ژیار ئه‌سوه‌د)یش ناتوانین وه‌ك ئه‌و بیر بكه‌ینه‌وه و دنیاببینین، وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌و نووسیویه‌تی. مرۆڤه‌كان ئه‌گه‌ر هاونزیكییان به ئه‌ندازه‌یه‌كی وه‌هاش بێت، كه له یه‌كتری جیانه‌كرێنه‌وه، هێشتا پۆینتێك بۆ جیاوازكه‌وتنه‌وه‌یان هه‌یه. بۆیه كه‌سمان ناتوانین، وه‌ك ئه‌وی تر بیر بكه‌ینه‌وه و واقیع ببینین.هه‌ر ئه‌و بیركردنه‌وه جیاوازه‌شه ده‌بێته ده‌سپێكی جیاوازكه‌وتنه‌وه‌ی نووسه‌رێك له نووسه‌رێكی دیكه. له ڕاستیدا، سه‌باح ڕه‌نجده‌ر له‌و كورته وتاره‌ی خۆیدا، به شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ ده‌یه‌وێت ئه‌وپه‌یامه بگه‌یه‌نێته شاعیران كه ئایدۆلۆژییاو ده‌رباربوون، بكوژی شیعرن. چۆن ئایدۆلۆژییا، ده‌بێته سڕینه‌وه‌ی به‌های جیاوازیه‌كان و جوانییه‌كان. به نموونه وه‌رگرتنی هه‌ریه‌ك له نالی و گۆرانیش، كه دووشاعیرو جیاوازی داهێنه‌ری نێو ئه‌زموونی شیعری كوردین، جه‌خت كردنه‌وه‌یه له هه‌ژموونی ئایدۆلۆژییا به سه‌ر داهێنان و جیاوازییه‌كان وجوانییه‌كان. ئه‌مه به‌و مانایه نییه،كه شاعیران و ئه‌دیبان، له ده‌ره‌وه‌ی واقیعی گه‌له‌كه‌یان بژین، به‌ڵكو به‌و مانایه‌ی ئه‌ده‌ب له سیاسه‌ت و ئایدۆلۆژییاو حزبایه‌تی، به‌هادارترو گه‌وره‌تره، ئه‌مه‌شه مه‌به‌ستی ڕاسته‌قینه‌ی نووسه‌ر، له كڕۆكی وتاره‌كه‌ی. گریمان ئه‌گه‌ر بابانه‌كان نه‌بووانه، نالی هه‌مان ئه‌و نالییه نه‌ده‌بوو؟ گۆران ئه‌گه‌ر چه‌پ و كۆمۆنست نه‌بووایه، هه‌مان ئه‌و شاعیره جواننووس وجواندۆست و سرووشت دۆسته نه‌ده‌بوو؟ كه‌واته بۆچی ده‌رباربوون، تیرمان پێ له‌كه‌وان بهاوێت.
له‌ڕاستیشدا وایه، كه‌م نین ئه‌و نووسه‌روشاعیرانه‌ی له‌و په‌ڕی توانا و لێهاتووی نووسین دانه و كه‌سانی داهێنه‌رن، كه‌چی ته‌نها له په‌راوێزیی وابه‌سته‌یان بۆ حزبێكی دیاریكراو په‌راوێز ده‌خرێن. ئه‌ده‌بیات به‌گشتی و شیعریش به‌تایبه‌تی، نابێ بخرێنه تای ته‌رازووی سیاسه‌ت، وه‌ك ئه‌وه‌ی بزورگی عه‌له‌وی ده‌ڵێت:(به‌هه‌ڵه‌ی دابردووین).شاعیری ده‌ربارو شیعری ئایدۆلۆژییا، زوو ده‌كه‌ونه په‌راوێزی مێژوو،به‌های مه‌عریفی و زه‌مه‌نییان نامێنێت. یه‌كێك له خه‌سڵه‌ته دیاره‌كانی داقی داهێنه‌رانه ئه‌وه‌یه، كه نابێته به‌شێك له مێژوو، به‌ڵكو له‌هه‌ر كات و زه‌مه‌نێكدا خوێنه‌ر بگه‌ڕێته‌وه سه‌ری، ده‌توانێت به مانای تازه و نوێ بگات. ئه‌وه بۆیه نالی دوای سێ سه‌د ساڵیش هێشتا هه‌ر ده‌خوێنرێته‌وه، چونكه شیعره‌كانی له مانا نه‌كه‌وتوون.گۆران ئێستا یه‌كێكه له‌و شاعیرانه‌ی، له سێ به‌شی شاعیره گه‌نج و ساده نووسه‌كانی ئێستا،زۆرتر ده‌خوێنرێته‌وه.گۆران و نالی، جیاوازنووسن وه‌ك ئه‌وه‌ی ڕه‌نجده‌ر باسی كردووه، هه‌ر ئه‌و جیاوازنووسینه‌ش، هێزو وزه‌ی مانه‌وه‌ی مێژوویی و زه‌مه‌نی به‌و دووشاعیره داوه.جیاوازی، كردارێكه ڕه‌نگه دژایه‌تی بكرێت، ڕه‌تبكرێته‌وه، خۆی لێ ببواردرێت و نه‌بینرێت،هه‌وڵی بێ به‌هاكردنی بدرێت، وه‌لێ دواجار، وه‌ك ته‌وژمی ئاوێكی به خوڕ،ڕێڕه‌وی خۆی ده‌دۆزێته‌وه و به‌ربه‌سته‌كان تێك ده‌شكێنێ و ده‌ڕوا…
ڕواندز نه‌ورۆزی 2020
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
