فه‌لسه‌فه و كۆرۆنا -1- … ئازاد حه‌مه
به‌شی یه‌كه‌م
((ئەم کارەم بە ماندووبونی هەردوو هاوڕێیانی پزیشکم د.کامەران قەرەداغی و د.وەسفی تاڵەبانی پێشکەشە))
دەروازە: لەدایکبوونی پرسیار
هەندێک نووسین بەگشتی و فەلسەفیش بەتایبەت نازانرێت کە چۆن لەدایکدەبن، وەک ئەم نووسینە بۆنموونە. ئەم نووسینە، ناونیشانەکەی و بەشێک لە تێۆریزەکانی زادەی دادوەرییەکی پێش وەخت و تێڕامانێکی ئامادە نین بەقەد ئەوەی کە دەرکەوتنی کۆرۆنا خستیانیە هزری نووسەرەکەیەوە. بەڵێ نووسینەکە نیگای کارتێکەری بزووتنەوە و شەپۆلی فەلسەفیی جیاجیا و ئەندێشەی هەندێک هزرەڤانانی تێکەوتووە بەس هەرگیز ئەمە ئەوە ناگەیێنێت کە پێمانوابووبێت کە ڕۆژێک دێت و لەژێر ناونیشانی “فەلسەفە و کۆرۆنا ” نووسینێک دەخەینە بەردەست خوێنەرانمان.
هاتنی کۆرۆناڤایرۆس Coronavirusهاتنی چاخ و سەردەمێکی فەلسەفیی نوێ نییە هەروەک ئەوەی لە فەلسەفەدا باوە کە چاخەکان یان سەردەمەکان بە واتا و ڕووداو(بۆنموونە تازەگەری،ڕێنیسانس،ڕۆشنگەریی) یاخود بە بزووتنەوە و ڕێبازە فەلسەفییەکانەوە ناوزەددەکرێن یاخودیش گرێدەدرێنەوە، تەنانەت لە بواری پزیشکیشدا کۆرۆنا سەردەمێکی پزیشکی نییە بەقەد ئەوەی کە بەشێکە لە مێژووی ڤایرۆس یان زانستی ڤایرۆس Virology(ڤایرۆسناسی)، کە ئەوەش دەچێتە خانەی مایکرۆبایۆلۆژی Microbiologyیەوە(ئەو زانستەی لە زیندەبچووکەکان دەکۆڵێتەوە).لێرەوە دەڵێین ، بەو مەرجە هاتنی کۆرۆنا دەرکەوتنی دیاردەیەکە شایانی تێڕامانی مەزنە کە مرۆڤەکان ئامادەبن فێربوون لە کۆرۆناوە بەدەستبهێنن و تێگەیشتنە جوانکاری، ڕەوشتیی و کۆمەڵایەتییەکانیان بەرەو ئاستێکی باڵاتر بەرن.
بەدڵنیاییەوە لە قۆناغی پۆست -کۆرۆناڤایرۆس Post-Coronavirus پرسیاری نوێ لەدایکدەبن و مرۆڤەکانی کۆمەڵگە جیاکانیش سەبارەت بە داهاتوو، بەو شتەی بەڕێگاوەیە و هیچی لەبارەوە نازانین،ڕووبەڕووی لێخوردبوونەوەی جیا دەبنەوە: هەنگاوەکانی پۆست کۆرۆنا چیدەبن؟ چۆن مامەڵە لەتەک سێستەمی خواردن و سێکس و حەوانەوەمان بکەین؟ ئابووری پێش بە سیاسەت دەداتەوە یان بەپێچەوانەوە؟ئەی شوێنی تەندروستی (ئاگایی تەندروستی، پەروەردەی تەندروستی) لە هاوکێشە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکاندا چ ڕەوتێک وەردەگرێت؟ مەرگ،جەستە،ساغی/ناساغی ئەمانە چییان بەسەردێت؟ ئەدی دژەجوولەگەرایی Antisemitism، ڕەگەزپەرستیRacism ، ڕق لە ژن، ئیسلامۆفۆبیا، پیسکردنی سروشت، چۆن دەکەونەوە؟ ڕۆژێک دێت بڵێین سوپاس بۆ کۆرۆناڤایرۆس کە پەردەی لەسەر یەک دونیا درۆ و ناڕوونی Obscurantism(تاریکیپەرستی) مرۆڤی هاوچەرخ هەڵدا یان ئێژین نەخێر هەرگیز کۆرۆنا بە شادمانی Ecstasy خۆی نەگەیشت و هیچی فێرنەکردین. ئەوە بۆچوونێکی فاشیستانەیە کە سوپاسگوزاری کۆرۆناڤایرۆس بین، هەر ئەوە تێۆری مالتۆسمان Thomas Malthus بیردەخاتەوە کە پێیوایە بۆ چارەسەرکردنی کێشەی زۆری دانیشتوان و ترسی کەمی خواردن ڕژێمەکان پێویستە ناساغی و نەزۆکی بڵاکەنەوە، لێ ئەوانە لەولاوە بوەستێت خۆ کۆرۆنا دروستکەری بیرکردنەوە بوو لەسەر داهاتوو، ڕۆشتن بوو لە بیرکردنەوەی خودی خۆوە بۆ بیرکردنەوەی خودی ئەویتر. هاتنەدەرەوە بوو لە “من” و چوونیش بۆ لای “تۆ” ،بێسڵەمینەوە ئەمەش وایکرد بیربکەینەوە لەوەی کە””من و تۆ””پێکەوە چۆن ڕووبەڕووی کۆرۆنا ببینەوە کە پێشتر بەیەک ئاشنانەبووین.کۆرۆنا ڕێزمانی گفتوگۆی جێندەری گۆڕی بەرەو ئاقارێکی ڕەوانبێژی سەرسامکەر. کۆرۆنا جارێکی تر وتاری ڕۆشنگەری Enlightment ڕۆژئاوایی خستەوە ژێرپرسیار و چارەنووسی دروشمەکانی شۆڕشی فەرەنسی(ئازادی، یەکسانی، برایەتی)سەرلەبەر هەڵتەکاندووە. کەواتە کۆرۆنا سەرلەنوێ ئەو تێگەیشتنە فەلسەفیی، زانستیی ،هونەریی و ئابوورییەی تەڵخکرد کە بنەمای بۆ ئەو وتارە دانابوو کە فەلسەفە ناوی لێنابوو وتاری مۆدێرنە، ئەمەش بەهۆکاری ئەوەی کە لەگەڵ تەوژمی باس لە کۆرۆنا بەها هاوبەشەکان کە پێشتر وتاری ڕۆشنگەریی خەمی بوو بیپارێزێت و جیهانگیریش دەمامکی ئابووری بۆ زیادکردبوو کۆرۆنا وێنەکانی گۆڕی. شار کە بەرهەمی گەشەی مۆدێرنەیە چارەنووسی وا بەدەست کۆرۆناوە.
کۆرۆنا شاری خامۆش و هێمنکرد، بەجۆرێک بێدەنگیکرد کە شارە پۆست مۆدێرنەکان جارێکیتر بە شەرمەوە دەرکەونەوە. کۆرۆنا وایکرد شار ترسناک و نەخۆشئامێز بێت. لە سەردەمی کۆرۆنا دا ژیانی”من” و ژیانی “تۆ”لە شاردا وەک یەک کپکرا. کپبوون بوو بە تایبەتمەندی مۆزەخانە و باڵاخانە و یاریگا مەزنەکان و لەگەڵ کۆرۆناشاپاتریۆتیزم(نیشتیمانچیەتی) کە سەرلەنوێ سەریهەڵدایەوە شانبەشانی تەوژمی جیهانگیریی،کە سێ دەیەی بە فەرمی پڕکردەوە،لە شارە جیهانیگیرییەکانا خەمی زاڵبون بەسەر کۆرۆنا دەخۆن. کۆرۆنا وایکرد جیهانگیری تەندروستی سەرنجی بخرێتەسەر و ئابووری ببێتە پرسیار لەسەر ئەو جۆرە لە جیهانگیرییە. هەر جیهانگیری تەندروستیشە کە وایکرد وڵاتانی نیولیبرالیزم تادەگاتە ئەو وڵاتانەی مافی نەخۆش و کارمەندی تەندروستی تیا پارێزراو نییە هەموو چاویان لەسەر ئەمەریکا بێت کە بۆ لە بەر تەوژمی کۆرۆنا وای بەسەرهات؟بەشێک لە وڵاتان بەتایبەت عەرەبی-ئیسلامی کە هەمیشە لە سیاسەتە دەرەکییە ڕەشەکانی ئەمەریکا زەرەرمەندبوونە بەتاسەوە دەڕواننە دوا هەواڵەکانی کۆرۆنا لە ئەمەریکا.بەشێک لەوە هەر پەیوەندی بە جۆری سیاسەتەکەی ئەمەریکاوە نییە بگرە پەیوەندی بەو بانگەشانەشەوە هەیە کە ئەمەریکایەکان لە بواری زانست و زانینی پزیشکیدا کردویانە.
کۆرۆنا لەڕێگای مێژووی ڤایرۆس و ڤایرۆسناسییەوە پێماندەڵێت گەردوون و مرۆڤ ،چاترە بڵێیین، گەردوون و بوونەوەرەکانی ناو بوون لە دێرزەمانەوە بە ڤایرۆس و بەکتریا ئاشنان و کارلێکیشیان لەسەر یەک داناوە و فەلسەفەش لەم بارەیەوە لە مامەڵە لەتەک زانستە سروشتییەکان دیرۆکێکی دەوڵەمەندی هەیە.وێرای ئەوە،فەلسەفە و کۆرۆنا واتە لەیەک نزیکبوونەوەی بیرکردنەوەی فەلسەفی و بیرکردنەوەی پزیشکی. لە سەردەمی کۆرۆنا فەلسەفە پتر لە پزیشکی نزیکبوەوە ئەوەش بە حوکمی قسەکردنەکانی فەلسەفە لەسەر چەمکگەلێکی وەک جەستە،مەرگ،تەندروستی،چارەسەر،دووچاربوون و پێوەبوون ئەمەو تادەگاتە نێوان(دیستانس)ی تەندروستی کۆمەڵاتی، کەرەنتینەکردن وپاقژی و.. .
سەرنج:
ئەوەی لە دووتۆیی ئەم نووسینەدا دەوترێت دەبایە هەر بوترایە و زۆر لەمە باڵاتریش پێویستیدەکرد بێینەگۆ، لێ وتنەکانمان پووخت و چڕدەکەینەوە و دواتر کاردانەوەکانی کۆرۆنا درێژەی وتنەکانمان و ئاقارەکانیشی دیاریدەکات. ئەم “دوژمنە نادیارە” هۆکاری شێوازی چۆنیەتی وتنەکانمانە و تازەگەریەکانیشی ئاڕاستەی نەوتراوەکانمان دەستنیشاندەکات، کە پاشان دەبن بە وتن یان لەڕێگای ئەوەن ببن بە وتن. هاوکات ئەوەی لێرە گۆدەگرێت لەلایەک و ، ئەوەش کارمەندانی تەندروستی و هێزەکانی ناوخۆ و پێشمەرگە ڕۆژانە ئەنجامیدەدەن تا تووشبوانمان ڕوو لە کەمی و کەمی بنێن شایانی ڕێزە. ئەوەی لێرەدا دەوترێت پێویستی بەزۆرتر بەدواچون و قووڵبونەوەیە،کە ئەوەش کاری دواترمانە. ڕاڤەکردنەکە لایخوارەوە لە چەند پەڕەگرافێکدا جەمسەرگیردەکەین و ناسنامەی پەڕەگرافەکانیش دەخەینە خزمەتی سەرەکی باسەکەوە کە “فەلسەفە و کۆرۆنا”یە.
وتنی فەلسەفە و کۆرۆنا
کۆرۆنا شایانی وتنە؟ وتن لەمەڕ کۆرۆنا بۆ کوێمان دەبات؟ فەلسەفە مافی وتنی لەسەر کۆرۆنا هەیە؟ کێ ئەم مافە بە فەلسەفە دەبەخشێت؟ مافی ئەوەی کە فەلسەفە وتن سەبارەت بە کۆرۆنا قۆرخبکات؟ گومانیناوێت بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانە لەوێوە وەسەرەتادێین کە، فەلسەفە لەم کاتانە وتنی خۆی هەیە. وتنێک کە نادوبارە و وروژێنەرە. ئەو کاتانە فەلسەفە پێویستە بێتەگۆ کە شیاوی بۆ وتن لە ئارادایە. شیاویش پێویستییە بۆ ئەو وتنە. وتنی پێویست دەگمەن و وتنئامێزە. ئەم جۆرە وتنە وتنێکە کە نەوترا و بیرلێنەکراو پێکەوە گرێدەداتەوە. وتنی وتراوئامێز چییە؟ ئەو وتنەیە شایانی وتنە، واتە وتن شایانی گۆکردنە. وتنێک کە ئیدی کاتی وتنی هاتووە. وتنەکەش وتنێکە کە بێدەنگی تێدەپەڕێنێت و زۆنێک بۆ وتن بۆخۆی دێنێتەسازاندن. لەو شوێنەی شتێک هەیە بۆ وتن بێدەنگی، نەوتن، لەسەرە مەرگ دا دەبێت. ئەمە بۆ لێدانی ئەو تێزەیە کە بەم جۆرەیە: “ئەو دەمەی شتێک نییە بۆ وتن ،چاترە بێدەنگبین”.ئەو بێدەنگییەی پەیوەندی بە وتنێکەوە هەیە کە شایانی وتن نییە ئەو وتنەیە کە هیچمان بۆ قسەکردن پێنییە، کە هیچمان بۆ وتن پێنەبوو چاترە نەوتن هەڵببژێرین. بەدڵنیاییەوە ئەو نەوتنەش بێدەنگی لێبەرهەمدێت، بێدەنگیەک کە بەرهەمی شایانی نەوتن بووە، لێ بێدەنگی ،بەردەوام، بێ لایەنی نییە، بەڵکو زۆرجار ئەندێشەیەک لە پشتەوەی خۆیڕاحەشارداوە.
بێدەنگی لەم شێوەیە ناچارییە،بەڵام لاوازیی نییە.پێچەوانەی ئەو جۆرە بێدەنگییەش ، بێدەنگی ناچاریی، بێدەنگییەکە لێوان لێوە لە ترس و بێ هێزی و دژە جەمسەری ئەمەش وتنە، وتنێک کە دلاوەریی و توانایی تیا سەزبووە. بۆ؟ چونکە کە بێدەنگیی لەدایکدەبێت بوێری و دلاوەریی نامێنێت. هەموو بێدەنگییەکان داناییان تیانییە. بەشێکی زۆر لە بێدەنگییەکان بێئاگایی و ترسنۆکیان تیا مەڵاسدراوە. شکاندنی بێدەنگیش بە وتنێک پێویستە کۆتای بێت کە وتراوئامێز بێت، شایستەی گۆکردن بێت، قابلیبێت بە ئاخاتن. وتنی لەو جۆرە درەنگ دێتەدونیاوە. بەپێی ئەوەی دەگمەن و نادوبارەیە جوگرافیای خۆی دەبەزێنێت و بۆ هەمووان پێویست و شایانە. بۆیە وتنی بیرمەندەکان لە یەک شوێن ئۆقرەناگرن،پیرنابن و بێزارکەیش نیین. هەرچی ستێڤێن شرۆدێرە Steven Schroeder بەجۆرێکی تر وتنی نەوتن، “وتنی هیچ ” شرۆڤەدەکات:” تاکە ڕێگا بۆ وتن لەمەڕ هەموو وتنێک وتنی هیچە، نەک بۆ وەستان لە وتن ،بەڵکو بۆ هێنانە لەرزینی سێستەمی هێز و ڕەتکردنەوەی بەرهەمەکانی ئەو سێستەمە. سێستەمەکەش لە بێ توانایی بیرۆکراتەکان و دڕندەیی دیکتاتۆرەکان و خولانەوەی سیاسییەکان دەبینێت”. با هەنووکە هاوکێشەکە بە شێوەیەکی تر بخوێنینەوە. کاتێک کە ئێمەی مرۆڤ دەڵێین “هیچم بۆ وتن نییە” جیایە لە نەوتن. هیچم بۆ وتن نییە زۆرجار بەرهەمی پەشۆکاوی و دەستەوەستانە لە ئاست شتێک کە شایانی وتنە. لەوێ، واتە کە وتن بوونی نییە، بێدەنگ نەزان و نادانەیە، لێ گوزارەی هیچ ناڵێم هەڵوێستەیە لەسەر وتراو کە زۆر وتنی قێزەوەن و بێ ماناکردووە. بەواتایەکی تر. کۆرۆنا کە هات وتنی سەپاند. کۆرۆنا بەم هاتنەی خۆی سەپاند، سەپاندنێک کە درزی خستە تێگەیشتنەکامان لەمەڕ داهاتوو.
بەم جۆرە وتن لە بۆشاییەوە دروست نابێت. کۆرۆنا هەیە بۆیە وتنیش هەیە. وتن دۆزی هەیە. پێویستی بە شوێنە. کۆرۆنا کە شوێنی داگیرکردووە پێویستی بە وتنە. کۆرۆنا کە ڤایرۆسە و ئەویش نازیندووە بەوە زیندوو بوو کە هاتە ناو خانەخوێمانەوە. ئێستا ئەو دەژی و گەشەدەکات.لە کوێ؟ لەناو جەستەی ئێمە و لەناو شادەمارەکانمان، لەناو شادەماری کۆمەڵگە و زمان و ڕوناکبیریماندا دەخولێتەوە و کاری خۆی دەکات. فەلسەفەش کە لەسەرەتای دەرکەوتنیەوە وتنی لەسەر مرۆڤ و دەوروبەری ئەم مرۆڤە هەبووە هەنووکە بەپێویستی دەزانێت کە وتن لەسەر کۆرۆنا بهێنێتەگۆڕێ.هەموو وتنێک جێکایەک بۆ خۆی شایستەدەکات و لەو جێگایە ڕووبەرێک بۆ پیادەکردنی دەسەڵاتی خۆی دەدۆزێتەوە. کەوابوو وتن دەسەڵاتە، هاتنەکایەوەی هێزە.
وتن ڕاڤەکردن دەسازێنێت ئەوەش توانایی لەخۆیدا پەنهاندەکات. وتنی لەخۆڕا وتنی بەتاڵ ئەوەش نەوتن یان بێمانای لە وتن دروستدەکات کە لە کۆتایدا تێنەگەیشتن پێکدێنێت. وتنی لەم شێوەیە،وتنی بۆش، فیزیای نییە، چونکە جێگا داگیرناکات و هێزیش هەرگیز پێکناهێنێت. وتنێکی توانایی تێدا نەبوو شیکاریش دروستناکات. ئەمەش لەبەر ئەوەی کە وتن، هەروەک نووسین، دەسەڵاتە. ویست بۆ وتن ویستە بۆ هێز. وتنی فەلسەفە وتنی دایکە( فەلسەفە لە زمانانی بێگانە مێیە)،هاوسەرگیری فەیلەسوفیش لەگەڵ فەلسەفە هاوسەرگیرییە لەگەڵ وتن، لەگەڵ بیرکردنەوە و پرسیارسازیدا.
کۆرۆنا فەلسەفەی هێنایە گۆ. فەلسەفە کە بیرکردنەوەیە وتن دەسازێنێت. بیرکردنەوەش کۆرۆنای کردە بابەت بۆ وتنەکانی، لێ شای وتنەکان،بەپێیئەوەی کە، وتنی فەلسەفییە وتنی فەلسەفیش لە ساتەوەختی کۆرۆنادا لە ئاستێکی تر ڤایرۆس دەخاتە نێو وتنەکانی خۆیەوە. بێماناش نییە بیرمەندە گەورەکانی ڕۆژئاوا لەو بارەیەوە هاتن گۆ: ئالان بادیۆ Badiou، جیۆرجیۆ ئاگامبێن Agamben، سڵاڤۆی ژیژێک Žižek، لۆک فێری Ferry، میشێل ئۆنفرێ Onfray ، ئێدگار مۆران Morin ، ژان -لۆک نانسی Nancy، ئەنتۆنیو نێگری Negri و..هتد.
کاتێک بیرکردنەوەی فەلسەفی لەگەڵ بیرکردنەوە لەمەڕ کۆرۆنا هاتەئاراوە بیرکردنەوەی فەلسەفی لەتەک بیرکردنەوەی پزیشکی یەکیگرتەوە کە ئەوەش یەکگرتنەوەی فەلسەفە بوو لەگەڵ پزیشکی یان تەندروستیدا، بەڵام فەلسەفە نایەت بە زمانی پزیشکی قسە لە کۆرۆنا، لە ڤایرۆس، لە کەرەنتینەکردن ، لە ئاسایشی تەندروستی تاک و کۆمەڵ،لە پانیک (شڵەژان)،لە ماڵەوە بوون، لە قەدەغەی هاتووچۆ ،لە مەودای تەندروستی بکات. وتنی فەلسەفە لەسەر کۆرۆناڤایرۆس هاوکات وتنیشیەتی لەسەر پرسیارە سیاسی، کۆمەڵایەتی و ڕەوشتییەکان، کە ئەوەش وەک هەمیشە پرسیاری باشە و خراپە، مەرگ و ژیان، بێدادی و دادپەروەری دێنێتەپێشەوە. جیاوازی نێوان فەلسەفە و کۆرۆنا هەر ئەوە نییە کە کۆرۆنا زیندوو نییە و بەهاتنەناو خانەخوێکەوە ،لە ڕێگای مشەخۆرییەوە، دەست بە ژیان دەکات و فەلسەفە زیندووە، بەڵکو ئەوەشە کە کۆرۆنا خانە نییە،بەڵکو پشت بە خانەخوێک دەبەستێت تا گەشەبکات، هەرچی فەلسەفەیە زیندووە و عەقڵێک بەرهەمیدێنێت و تایبەتمەندی مشەخۆرانەی نییە و ئەمەش وادەکات فەلسەفە وتنی هەبێت و هەڵوێستە لە ئاست شتەکانی ناو بوونمان وەربگرێت ئەو گرفتارییەش، کۆرۆنا، بهێنێتە گۆ کە هەموو دووچاریبووینە.
ماویەتی…..
