کورتەیەک لە مێژوی سەرهەڵدانی یەکی ئایار !… مستەفا باهر
یەکی ئایار ڕۆژی جیهانی چینی کرێکاران، رۆژی بیرهێنه‌ره‌وه‌ی مێژوی خه‌باتی چینی کرێکاره له‌سه‌رتاسه‌ری جیهاندا، لە په‌یوەند به خه‌باتی کرێکارانەوه بۆ کەم کردنەوەی کاتی کارکردن لە ڕۆژێکدا بۆ هه‌شت کاتژمێر.
هەمو ساڵێک لە یەکی ئایاردا لەبەشێکی زۆری جیهاندا کرێکاران بەو بۆنەیەوە مارشی یەکی ئایار بەڕێدەخەن و جەژندەگێڕن . ئەو ڕۆژە لە بەشێکی زۆری ئەو وڵاتانەدا بوە بە پشوی رەسمی. بەڵام لە بەشێکی تری ولاتەکان وەک ئەمەریاکاو کەندا و ئوسترالیا لەکاتێکی ترد دەکرێتە پشو کە لەمانگی ئەیلولدایە ڕۆژی یەکی ئایار بە رەسمی ناناسن. چەند وڵاتیش هەیە کە تاوەکو ئێستا ڕێگا نادرێت بە کرێکاران هیچ جۆرە چلاکیەک بکەن و ئەوڕۆژەش بە ڕەسمی ناناسن وەک،(سعودیەی عەرەبی،عومان و ئەفغانستان.). بزانین سەرتای سەرهەڵدانی ئەم رۆژە لە کوێوە سەرچاوەی گرتوە.
سەرەتای ئەم بیرۆکەیە لە لایەن کریکارنی ئوسترالیاوە دەستی پێکرد . لە رۆژی ٢١ نیسانی سالی ١٨٥٦ کریکارانی ئوسترالیا بڕیاری ڕاگرتنی یەک رۆژ کارکردنیان دا و ، لە کۆبونەوەیەکی فراواندا بڕیاریان دا کە خەبات بکەن بۆ کەم کردنەوەی کاتی کارکردن ، کە دەبیت کاتی کارکردن لە رۆژێکدا لە ٨ کاتژمێر زیاتر نەبێت.کە لەوکاتەدا کرێکارن لە ١٢ بۆ ١٤ کاتژمێر کاریان دەکرد.
بڕیاری ئەم کریکارنە هەر بە ووڵاتەوە نەوەستا ،بەرەو ئەمریکا ڕۆشت ،لەوێش لە سالی ١٨٦١ تێکۆشان بۆ کەم کردنەوەی کاتژمێرەکانی کارکردن دەستی پێکرد. له ساڵی ١٨٧٧ کرێکارانی هێلی ئاسن مانیان گرت و داوای کەم کردنەوەی سەعات کاریان دەکرد، بەڵام له‌لایه‌ن پۆلیس و سوپای ئه‌مریکاوه به شێوه‌یه‌کی توند‌وتیژ هێرشیان کرایه سه‌رو سەرکوتیان کردن.
له ساڵی ١٨٨٤دا فیدراسیۆنی سه‌ندیکا‌و یه‌کێتیه کرێکاریه ڕیکخراوه‌کان له ویلایەتە یه‌گرتووه‌کانی ئەمریکاو و که‌نه‌دا که له‌ساڵی ١٨٨١ ەوە پێکهات بوو، بڕیارێکی ده‌رکرد که له به‌شێکیدا ده‌ڵێت:” له یه‌کی ئایاری ١٨٨٦ به‌دوواوه ده‌بێ کرێکاران لە ڕۆژێکدا تەنها هه‌شت سه‌عات کاربکەن، بانگه‌وازی هه‌موو ڕێکخراوه کرێکاریه‌کان دەکەین که یاساکان به جۆرێک ئاراسته بکه‌ن له‌گه‌ڵ ئه‌م بڕیاره‌دا بێته‌وه”.
ساڵێک دوای ئه‌وه هه‌مان فیدراسیۆن به‌یانێکی تری بڵاوکرده‌وه و تیایدا دووپاتی دەکردەوە که سیسته‌می هه‌شت سه‌عات کار ده‌بێ له ١ی ئایاری ١٨٨٦ەوە کاری پێبکرێت، لە ئەمەریکاش کرێکاران رۆژانە ١٠ بۆ ١٢ و ته‌نانه‌ت ١٤ کاتژمێر کایان دەکرد.
له چه‌ند مانگ به‌ر له ڕۆژی دیاریکراوەوە واتە ١ی ئایاری ١٨٨٦بە سەدان هه‌زاران کرێکار، ڕێکخراو و ناڕێکخراو هاتنه مه‌یدانی خه‌باته‌وه، شاری شیکاگۆ له ویلایه‌تی ئیلینۆی ناوه‌ندی خه‌بات و ڕوبه‌ڕوبوونه‌وه بوو له پێناوی کەم کردنەوەی سەعاتی کارکردن، یه‌کێتی ناوه‌ندیی کار له شیکاگۆ ڕابه‌رایه‌تی ئه‌م جووڵانه‌وه‌یه‌ی ده‌کرد که پێکهاتبوو له 22 یه‌کێتی و ریکخراوی کرێکاری.لە یەکی ئایاردا بە ١٠٠ سەدان هەزار کرێکار راژانە سەرشەقامەکان و بە دروشمی ٨ کاتژمێر بۆ کارکردن ٨ کاتژمێر بۆ پشوو ،هەشت کاتژمێریش بۆ خەو،. دروشمێکی تریش هەشت کاتژمێر کارکردن بەبێ بڕینی هەقدەست لەوکاتەدا کریکاران رۆژانە بە ٣ دۆلار کاریان دەکرد، ڕژانە سەر شەقامەکان.
له رۆژی ٣ ئایاری ١٨٨٦ که هێشتا له هه‌ندیک شوێن مانگرتن به‌رده‌وام بوو بۆ به‌دیهێنانی خواستی هه‌شت سه‌عات کار، له کۆمپانیایه‌ک به ناوی ماکۆرمیک پۆلیس ته‌قه‌ی له مانگرتنی کرێکاران کرد و ژمارەیەک کوژاراو برینداری لێکەوتەوە. بۆ ڕۆژی دوایی به مه‌به‌ستی ناڕه‌زایی ده‌ربڕین به‌رانبه‌ر بەو په‌لاماره دڕندانه‌یهی پۆلیس. بانگه‌وازی گردبونەوەی کرێکاریی له مه‌یدانی هه‌یمارکێت له شاری شیکاگۆ ده‌کرێت.
گردبونەوەکە به شێوه‌یه‌کی ئارام بەڕێوەدەچێت، کاتێک دوا قسه‌که‌ر له‌سه‌ر مینبه‌ر ده‌بێت کۆبوونه‌وه‌که به هۆی باران بارینی زۆرەوە. ژمارەی بەشداربوان زۆر که‌م ده‌بێته‌وه‌‌و ته‌نها ٢٠٠ که‌س له مه‌یدانه‌که‌دا ده‌مێنن، له‌و کاته‌دا هێزێکی پۆلیس که بریتی ده‌بێت له ١٨٠ پۆلیس ده‌ڕژێنه مه‌یدانه‌که و فه‌رمان ده‌ده‌ن که بڵاوه بە گردبونەوەکە بکرێت، له کۆتاییدا بۆمبێک له‌لایه‌ن نه‌ناسراوێکه‌وه کە تا ئێستاش ناسنامەی ئاشکرا نەکراوە فڕێ ده‌درێته ناو پۆلیسه‌کانه‌وه و پۆلیسێک ده‌کوژرێت و شه‌ش پۆلیسی تر بریندارده‌بن.
له پاش ئه‌وه پۆلیس ته‌قه له کرێکاران ده‌که‌ن و ژماره‌یه‌کیان لێ ده‌کوژن و بریندار ده‌که‌ن تا ئێستاش به شێوه‌یه‌کی دیاریکراو ڕانه‌گه‌ینراوه که چه‌ند سیڤیل به ده‌ستی پۆلیس کوژراون، پاشان پۆلیس په‌لاماری ماڵی کرێکاران و ئۆفیسی یه‌کێتیه کرێکاریه‌کانی ده‌ده‌ن و سه‌دان کرێکار ده‌ستگیر ده‌که‌ن.
سه‌ره‌نجام به‌بێ هیچ به‌ڵگه‌یه‌کی سه‌لمێندراو له دادگایه‌کی بێسه‌ره‌وبه‌ردا، حه‌وت که‌س له ڕابه‌رانی کرێکاریی به تۆمه‌تی پیلانگێڕان بۆ کوشتنی پۆلیس به سێدارە و که‌سێکیان به ناوی ئۆسکار نیب به ١٥ ساڵ زیندان سزا دەدرێن، له ١١ی نۆڤه‌مبه‌ری ١٨٨٧دا چوار له‌و ڕابه‌رانه به ناوی )ئه‌لبێرت پارسۆنس، ئه‌دۆلف فیشه‌ر، ئۆگۆست سپایس و جۆرج ئینجل) لەسێدارە دەدرێن و لویس لینگ له زینداندا خۆی ده‌کوژێت.یەکێک لە سیدارە دراوەکان بەناوی (ئەو گەست سبایس) سەرنوسەری رۆژنامەیەکی کرێکاری بوو دەڵێت
( ئەوکاتە دێت کە بێدەنگیمان لە گۆڕەکانماندا بەهێزتردەبێت لە وتارەکانمان).هەروەها نامەیەک بۆ هاژینەکەی و منداڵە بچوکەکەی بەناوی جیم دەنوسێت کە پاشان هاوژینەکەی لە کۆبونەیەکی جەماوەریدا دەیخوێنیتە کە تیادا دەڵێت.( کوڕە بچوکەکەم کاتێک کە گەورە دەبیت و دەبیت بە لاو کە هیواکانی من جێبەجێ دەکەیت ،ئەوکاتە دەزانیت من بۆچی کوژراوم،هیچ شتێکم نیە پێت بڵێم تەنها ئەوەندە دەڵێم کە من بێتاوانم.لەپێناو ئامانجێکی پیرۆزدا دەمرم بۆیە ناترسم،کاتێک کە گەورەدەبیت شانازیم پێوەدەکەیت و چیرۆکی من بۆ هاوڕێکانت دەگێڕیتەوە.
دوای لێکۆلینەوەیەکی زۆر ورد کە چەند ساڵی خایاند گومان لەوە دەکرێت کە پۆلیسەکان خۆیان بۆمبەکەیان هاویشبیت .ئەم کرێکارانە هەمویان بێتاوان دەرچون. لەساڵی ١٩٩٢ لەسە بڕیاری عومدەی شیگاگۆ ئەوپارکە کرا بە شوێنێکی گرنگی ئەو شارە. لەسالی ٢٠٠٤ مۆنیمینتێک بۆ هەمو قوربانیانی ئەو کارەساتە لەو پارکە دانرا.
ڕەنگدانەوەی ڕوداوەکەی شیگاگۆ لە ئەوروپا !
لە ساڵی ١٨٨٩ له یه‌که‌مین کۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نته‌رناسیۆنالی دووه‌م (دووەم ڕێکخراوی جیهانی کرێکاران) که له پاریس به‌بۆنه‌ی سه‌دساڵه‌ی شۆڕشی فه‌ره‌نساوه به‌سترا، به پیشنیاری رایمۆند لاڤیان، بە بۆنه‌ی ساڵیادی ناڕه‌زاییه‌کانی شیکاگۆوە، بانگه‌وازی خۆپیشاندانی سه‌رتاسه‌ری و جیهانی له یه‌کی ئایاری ساڵی ١٨٩٠دا کرد، خۆپیشاندانەکان به ڕادده‌یه‌ک سه‌رکه‌وتوو بوون که ساڵی دواتر واتە ١٨٩١ یه‌کی ئایار به ڕه‌سمی له لایه‌ن کۆنگره‌ی دووه‌می ئه‌نته‌رناسیۆنالی دووەم وه‌ک چالاکیه‌کی ساڵانه ناسرا. لەم مێژوە بە دواوە لە ئەوروپاش هەمو ساڵێک یادی یەکی ئایار بەرز ڕاگیراوە،زۆر چاریش شەڕوپێکدادان لەبەینی کریکاران و پۆلیسدا دروست دەبوو، کوژراو برینداری زۆری لێدەکەتەوە.لەسالی ١٨٩١ لە رۆژی یەکی ئایاردا تێک هەڵچون لەبەینی پۆلیس و کرێکارانی هەریەک لە فەرنسا، ئیتالیا، هەنگاریا دروست بوو ژمارەیەک کوژارو برینداری لێکەوتەوە.
لە ساڵی ١٩٠٤ لە کۆنفرانسی ئەنتەر ناسیۆناڵی دووهەم لە ئەمیستەردام بانگەوازی هەمو پارتە سۆسیال-دیمکراتیەکانو یەکێتیە کرێکریەکانی کرد لە هەموو وولاتەکان بۆ خۆپیشاندان لە رۆژی یەکی ئایاردا بۆ بەدەست هێنانی خواستی هەشت کاتژمێر کار لە ڕۆژێکدا.لەو مێژوە بەدواوە ساڵانە خۆپیشاندان و مانگرتن لەسەرتا سەری جیهاندا دەکرا. بۆ نمونە
له یه‌کی ئایارسالێ ١٩١٩ له ویلایه‌تی ئۆهایۆ له ئه‌مریکا پۆلیس هێرش دەکاتە سەر خۆپیشاندەران و تیایدا ٤٢ کەس له کرێکاران کوژراون‌و بریندار بوون ته‌نها له‌به‌رئه‌وه‌ی ئاماده نه‌بوون ئاڵا سوره‌کانی ده‌ستیان داگرن (شایانی باسه پاش ئه‌و ڕووداوه ئاڵای سور له ئۆهایۆ به یاسا قه‌ده‌غه کراوه)
له ووڵاتی ئه‌لمانیا له یه‌کی ئایاری ساڵی ١٩١٢٩ کریکاران خۆپیشاندانیان سازکرد و پۆلیس هێرشی کردە سەریان و ٣٢ کرێکار کوژراون و ژمارەیەکیش بریندار بوون.
لە یەکی ئایاری ساڵی ١٩٧٧ لە تورکیا پۆلیس هێرشی کردە سه‌ر خۆپیشاندانی یه‌کی ئایار له مه‌یدانی ته‌قسیمی ئه‌سته‌مبوڵ ٤٢ کوژراو و ٢٢٠ برینداری لێ که‌وته‌وه.
عێراق .
لە ١٥ نیسانی ساڵی ١٩٤٥ کرێکارانی هێلی ئاسن دوای ئەوەی بۆ ماوەیەک لەگەل بەڕیوەبەری کۆمپانیاکە کەوتنە گفتوگۆ بۆ جێبەجێ کردنی داوا کاریەکانیان کەبریتی بوو لە زیادکردنی کرێ،جێبەجێ کردنی بریاری یاسای کاری ژمارە ٧٢ ی ساڵی ١٩٣٧ دوای ئەوەی داواکانیان بۆجێبەجێ نەکرا. کریکاران بۆ ماوەی ٢١ ڕۆژ دەستیان کرد بە مانگرتن.بەرێوەبەرایەتی کۆمپانیاکە بەهاوکاری پۆلیس کەوتنە گرتنی بەشێک لە کرێکاران بەتایبەتی سەرۆکی نەقابەکە .دوای ئەوش کرێکاران هەر بەردەوام بوون تا سوپای بەریتانا بەشداری کردو نەقابەکەی بەتەوایەتی داخست .
لە یەکی ئایاری ساڵی ١٩٤٦ کرێکارانی کۆمپانیای نەوتی کەرکوک لە عیراق داوای زیادکردنی مووچەکاناین کرد.لەگەڵ کۆمەڵیک داوکاری تر.دوای ئەوەی کە ماوەیەکی زۆر چاوەڕوانیان کرد و جوابیان نەدرایەوە ،لە رۆژی ٣ی تەموزی ساڵی ١٩٤٦ کریکارانی شەریکەی نەوت دەستاین بەمانگرتن کرد.لە ٧ی تەموز وەیزری ئابوری (الاقتصاد) عێراق کە بابەعلی شێخ محمود بوو هات سەردانی کردن. چەند گفتو چەند هەڕەشەی لێکردن ،بەڵام کرێکااران هەر سوربون لەسەر مانگرتنی خۆیان. لە رۆژی ١٢ تەموز کرێکاران و خانەوادەکاناین لە پارکی گاورباغی کۆدەبنەوە، پۆلیس هێرش دەکاتە سەریان و ١٢ کەسیان لێدەکوژێت و٣٠ کەسیش بریندار دەبێت.پارێزگای کەرکوک بەرێوەبەری پۆلیسی کەرکوکی تاوان بار کرد ئەویش لەلای خۆیەوە فەرماندەی ئەو مەفرەزەیەی کە ناردبوی بۆ سەرکوت کردنی خۆپیشاندەران ئەفسەرێک بوو بەناوی سەعید عبدالغنی ئەوەی تاوانبار کرد، بەڵام لە دادگادا هەمویان بێتاوان دەرچون. تەنها وەزیری ناوخۆعبدللە قصاب نەبێت کە لە ڕۆژی ١٧ ی ئاب لەسەر ئەو کارەساتە دەستی لە کارکێشایەوە .
لە ٢٣ی نیسانی ساڵی ١٩٤٨ کرێکارانی شەریکەی نەوتی کەی ٣ لە نزیک شارۆچکەی حەدیسە، بۆ باشترکردنی ژیانیان و زیادکردنی کریکەیان و هەقی بەڕەسمیەت ناسینی ڕێکخراوەکەیان دەستیان بەمانگرتن کرد ،لە دوای ١٤ رۆژ مانگرتن دەسەڵاتداران، نانی کریکارەکانیان بڕی کە لە ریستۆرانتی شەریکەکە دەیان خوارد. لەگەڵ بڕینی ئاو کارەبا لە ماڵەکانیان لە هەمو لایەکەوە گەمارۆی ئابوریان خستنە سەریان. کرێکاران لە رۆژی یەکی ئایردا بە ڕێپێوان بەرەو بغدا ڕێکەوتن کە ٢٥٠ کم دورە، هەرچەدنە لەڕیگا بەشیکیان گیرانو گەراندنیانەوە بۆ سەر کارەکانیان و ئەونی تریشیان پێش ئەوەی بەگەنە بغداد بڵاوە پێکردن .ئەم خۆپیشاندانە لەوکاتەدا حزبی شوعی عێراقی سەرپرشتی دەکرد.
. رۆژی یەکی ئایار بوو بە رۆژی خەبات و تێکۆشان بۆچینی کرێکاران، لەو بەروارەوە تا ئێستا ساڵانە لەڕۆژی جیهانی کرێکاراندا ،کرێکاران لەسەرتاسەری جیهان چالاکی ڕێکدەخەن و لە زۆر وڵات هێرش دەکرێتە سەریان و دەرئەنجام قوربانی لێدەکەوێتەوە.ئەم کێشمە کێشە چینایەتە هەر بەردەوام دەبیت تا کریکارو سەرمایەدارمابیت، تا چوسینەرو چەوساوە مابیت ئەم نایەکسانیە دەمێنێت. تەنها هێزێکیش کە دەتوانێت کۆتایی بەم ململانیە چینایەتیە بێنێت شۆرشی کرێکاری وهاتنە مەیدانی چینی کرێکارە بۆ گرتنە دەستی دەسەڵات تەنها حکومەتی کریکاریە کە یەکسانی بەرقەر ردەکات.
بژی یەکی ئایار رۆژی هاوپشتی چینایەتی کرێکاران
مستەفا باهر
هڵسنکی
٢٥/٤/٢٠٢٠
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
