ئەمەریکا لە زەلکاوی عێراقدا … نووسینی: ستیڤان شەمزینی
(ئێمە دەبێت مامەڵە لەگەڵ ئەو عێراقەدا بکەین کە هەمانە، نەک عێراقێک ئارەزوومان دەکرد هەمانبوایە. عێراقى هەنووکەیى: عێراقێکى وێران، پڕ لە شەڕ و پێکدادانە، ئەگەر نەڵێین تووشى شەڕى ناوخۆیى بووە، لە راستیدا بەرەو ئەو ئاقارە دەڕوات).
هیلاری کلینتۆن
لە کاتى ئامادەکاریى و خۆسازدان بۆ ئەنجامدانى ئۆپەراسیۆنى سەربازیى بۆ سەر عێراق، کاربەدەستانى باڵاى دەوڵەتى ئەمەریکا لەسەرووى هەموویانەوە جۆرج بوش باسیان لە بونیادنانى عێراقێکى نوێى دیموکراتى و لیبرال دەکرد، عێراقێک ببێتە نموونەیەک بۆ رۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە پیادەکردنى دیموکراسى و پاراستنى مافەکانى مرۆڤ و پێکەوە ژیانى ئاشتییانە. زۆربەى میدیاکانى سەر بەدەوڵەتى ئەمەریکا و گرێدراو بە هاوپەیمانەکانى لە تەواوى دنیادا مژدەى عێراقێکى نوێیان بە گوێدا دەداین، عێراقێک سەد و هەشتا پلە جیاواز لە عێراقى سەردەمى حکوومەتى دیکتاتۆریى و دەسەڵاتى ملهوڕانەى سەدام حسێن. لە بارى عەمەلیشەوە زۆربەى عێراقییەکان چاویان لە پاشەڕۆژ و ئاسۆیەکى روون بڕیبوو، ئایندەیەک پەردە لەسەر شانۆى گۆڕى بە کۆمەڵ و کاسەسەر و تاوان و هاڕین دابداتەوە. عێراقێک هەموو هاووڵاتییەکانى هەست بە ئارامى و دڵنیایى بکەن و تیایدا بحەسێنەوە، بەڵام لە دواى سێ ساڵى و نیو تێپەڕین بەسەر ئەنجامدانى پرۆسەى ئازادکردنى عێراق، کاتى ئەوە هاتووە بارودۆخى عێراق هەڵبسەنگێنین و پرسیار بکەین، ئایا ئەمەریکا و ئەجینداى کۆشکى سپى لە عێراق سەرکەوتوو بووە؟. پرسیارێکى ئاسانە، بەڵام وەڵامدانەوەى کارێکى قورس و فرە زەحمەتە، بۆیە پێویستمان بە شرۆڤەکارییەکى ورد و بەدیقەتانە هەیە تاکوو بتوانین وەڵامێکى واقیعى و دروست و زانستى و دوور لە روانگەی ئایدلۆجیی و هەستەکی و سۆزدارییانە بەو پرسیارە بدەینەوە.
ئەگەر بڕێک واقیعیبینانە سەیرى ئەو رووداوانە بکەین لە عێراقدا روو دەدەن، ئەوەى ئەمڕۆ لەم وڵاتەدا بەڕێوە دەچێت لە خۆیدا جەنگێکى رانەگەیەندراوى تائیفى و نێوخۆییە. ئەو جەنگەى ریشەیەکى قووڵترى هەیە لە دیرۆکى عێراقدا، ئەویش جەنگى نێوان هەردوو ئاینزای شیعە و سووننەیە. لە ماوەى هەشتا ساڵى رابردووى دەسەڵاتى سووننەدا لە رێى سەرکوت و توندوتیژییەوە هەموو جیاوازییەکان لە عێراقدا کپ کرابوونەوە و لە چوارچێوەى یەک ئیدۆلۆژیدا لە قاڵب درابوون. ساتێک دواى هەرەسى بەعس، دەرگا بە رووى جیاوازییەکانى ناو عێراقدا دەکرێتەوە لە یەکەمین بەریەککەوتن و کاردانەوەدا جیاوازییەکان بە رووى یەکتردا دەتەقنەوە، هەر بۆیە ململانێَ و ناکۆکییە تەقیوەکەى ئەمڕۆی نێوان شیعە و سووننە دەرئەنجامێکى نەخواستراو و گەلێک خوێناویى لێکەوتۆتەوە. هەر ئەمڕۆ لە عێراقدا دەیان کەس بگرە زیاتریش دەبنە قوربانى ئەم ناکۆکى و جەنگە مەزهەبییە. هەزارانى تریش بێ ماڵ و حاڵ و سەرگەردان و ئاوارە و دەربەدەر دەبن. لە راستیشدا ئەو سەقامگیرییەى پێشتر لە سەردەمى بەعسدا هەبوو ئەمڕۆ ئەویش لە کیس چووە!!، لێ سەقامگیرییەکەى بەعس لە ژێر قامچى و دارکوتەکدا بوو، بەڵام هێشتا لە رووى چەندایەتییەوە ژمارەى زیان لێکەوتووان و قوربانیان تا راددەیەک کەمتر بوو. ئەوەى هەنووکە لە گۆڕەپانى عێراقدا لە تیرۆر تەقاندنەوە و لاشەى کوژراو و شێوێنراو دەبینرێ زۆربەى هەرە زۆریان قوربانیانى ناکۆکى مەزهەبین نەک بەرئەنجامى کردەوە بێ بەزەییەکانى جەمسەرى تیرۆرى جیهانى لە عێراقدا. پێم باشە بۆ پاڵپشتی دەربڕینەکانی سەرەوە لێرەدا سەرنجتان بۆ هەندێک داتا و ئاماری بایەخدار و راپۆرتى رۆژنامەنووسان و گۆشەنیگاى سیاسەتمەداران لەمەڕ جەنگى نێوخۆیى راکێشم.
نووسەرى لیبرالی عەرەب (عەدنان حسەین) دەنووسێت (بەپێى سەرژمێرییەکانى سەرچاوە فەرمییە عێراقییەکان و سەرچاوەکانى هێزى هاوپەیمانان، رۆژانە 100 عێراقى دەبنە قوربانى ئەو جەنگە ناوخۆییە تایفییەى لە بەشە عەرەبییەکەى عێراقدا بەڕێوە دەچێت، ئەم قوربانیانەش هەروەک هەمان ئەو سەرژمێرییانە دووپاتی دەکەنەوە، زۆرینەى زۆریان خەڵکى سڤیلن و ژمارەیەکى زۆریشیان منداڵ و ئافرەت و بە تەمەنەکانن). ئەمە جگە لەوەى رۆژانە چوار تا پێنج سەربازى مارێنزى ئەمەریکى دەکوژرێن و تێکڕاى کوژراوەکانى سوپاى ئەمەریکاش لە سەرەتاى پرۆسەکەوە گەیشتۆتە نزیکەى سێ هەزار سەرباز!، بۆیە بەلاى بەشێکى زۆرى چاودێرانى سیاسییەوە خەریکە عێراق بۆ ئەمەریکا دەبێتە چاڵێکی هاوشێوەی ڤێتنام، چوونکە ئەمەریکاییەکان لەو قەناعەتەدا نەبوون رووبەڕووى ئەم سەختگیرییە ببنەوە لە عێراقدا و بەو جۆرە گیر بخۆن بە دەست وڵاتێکى پڕ ئاشووب و گێچەڵى وەک عێراقەوە. بەشێکى تر لە سەرچاوەکانى ئاگادار لە رەوشى عێراق ژمارە قوربانییە عێراقییەکانى ئەم سێ ساڵ و نیوە بە نزیکى سێ چارەگە ملیۆن دەخەمڵێنن. (سابرینا تاڤێرنیس) لە رۆژنامەى “نیۆیۆرک تایمز”دا دەنوسێت (تیمێک لە تۆژەرانى تەندروستى عێراقى و ئەمەریکى، ژمارەى کوژراوە عێراقییەکان بە 600 هەزار هاووڵاتی دەخەمڵێنن!، لە دەرەنجامى بارگرژیى بارودۆخى عێراق لە میانەى داگیرکردنى لەلایەن ئەمەریکاوە لە ساڵى 2003. بەپێى راپۆرتى نەخۆشخانەکانى حکوومەتى عێراقى تەنیا لە ماوەى مانگى تەمموزى ئەمساڵدا 15 هەزار کەس بوونەتە قوربانى کە زۆرترین رێژەى قوربانییە، جۆن هۆپ کینز لە خوێندنگاى تەندروستى گشتیى بەم لێکۆڵینەوەیە هەڵساوە، ئەویش لەبەر لە نزیکەوە سەرنجدانى بارودۆخەکە و تۆمارکردنى کوژراوەکان، چوونکە رۆژانە چەندین توندوتیژیى روودەدات و ژمارەیەکى بەرفرە هاووڵاتی دەبنە قوربانى). ئەمەش وایکردووە دیمەنی مەرگئامێزی عێراقییەکان ببێتە هەواڵی یەکەم تێکڕای میدیا جیهانییەکان.
هەر لەمبارەیەوە و دەربارەى قەبارەى رووداوە خوێناوییەکانى عێراق، ماڵپەڕى (ئەلعەرەب ئۆنلاین) لەسەر تۆڕى ئینتەرنێت، دەنووسێت (سەرچاوە نێودەوڵەتییەکان لە دواهەمین سەرژمێریدا رایانگەیاندووە کە زیاتر لە 6500 عێراقى تەنیا لە دوو مانگى تەمموز و ئابى رابردوودا کوژراون!!!. بەمەش بناغەى جەنگێکى نێوخۆیى درێژخایەنى داناوە کە مەودا تایفییەکە رۆڵێکى گەورەى تێدا دەبینێ). (ئەلوەتەنى سعودى) لەسەر هەمان پرس و ئاستى چۆنایەتى و چەندایەتى بارگرژییەکانى عێراق بڵاویکردەوە (هەر یەک کەس لەنێوان چل عێراقیدا، لە دەستپێکردنى داگیرکاریى ئەمەریکیى لە ئازارى 2003ەوە گیانى لە دەستداوە، واتە نزیکەى لە سەدا دوو و نیوى سەرجەمى دانیشتوانى وڵات. ئەمەش واتاى ئەوەیە مەرگ لە دەرگاى ماڵى گشت عێراقییەکى داوە، بە ماڵى ئەو گەورە بەرپرسانەشەوە کە حوکمى عێراقى ئەمڕۆ دەکەن. ئەوە هەمووى بە پێى تازەترین توێژینەوەیە کە پزیشکەکانى جۆن هۆبکینز و کۆلێژى پزیشکى زانکۆى موستەنسرییەى عێراق بە هاوکاریى پەیمانگاى ماساشوسیش، ئەنجامیان داوە). ئەو ئامار و ژمارانەی لە ناوەندە جیهانییەکانی لێکۆڵینەوە و شیکاریی ستراتیژیی بڵاو دەکرێنەوە دەربارەی کوشتار و لەناوچوونی هاووڵاتیانی عێراقی، بە راددەیەکی وەها تۆقێنەر و خەیاڵییە، بووەتە جێگەی شۆکێکی گەورە لەسەر ئاستی جیهان و سیاسەتی نێودەوڵەتی، بەو پێیەی ئەوەی ئەمڕۆ لە عێراقدا دەگوزەرێ لە خوێنڕێژیی و کوشتن لە دەرەوەی هەموو پێشبینی و چاوەڕوانییەکاندا بوو.
رۆژنامەنووسانى بیانیى و چاودێرانى بوارى ئەمنیى عێراق رۆژانە هەواڵى دۆزینەوەى ئەو تەرمە کوژراوە نەناسراوانە رادەگەیەنن کە دواى دەستبەسەرکردنیان بە دەست و قاچى بەستراوەوە گوللەباران کراون و لە کەنارى شارەکان بە کۆمەڵ و تاک تاک فڕێدراون. ئەم حاڵەتە نەک حاڵەتێکى شازە بەڵکو دیاردەیەکى هەمەرۆژەى شارەکانى بەغداد و دیالە و موسڵ و رومادى و کەرکوکن. رۆژنامەنووسی پسپۆر لە کاروبارى رۆژهەڵاتى نێوین (ریچارد ئینگل) زۆرترین ماوە لە عێراقدا ماوەتەوە دەربارەى ئەو دیمەنە سامناکانەى کوشتن و سەربڕین کە بەچاوی خۆی دیوێتى بە تایبەت لە شارى بەغداد، دەنووسێت (شتێکى قێزەون بوو، سەدان تەرمم بینى، تەرمى بۆگەنکردوو، تەرمگەلێک لە گۆڕى قووڵایى کەمدا نێژرابوون، جارێک سەگێکم بینى کەللەسەرى مرۆڤێکى بە دەمەوە بوو، بۆنى تەرم دەکەیت، خەڵک دەبینیت هەست بە تووڕەیى دەکەن، ئەو کەسانەشی دەکوژرێن کەسە زۆر بە تەمەنەکانن، یان زۆر هەژارەکان یاخۆ منداڵ و زۆر لاوازن، بە جۆرێک ناتوانن وڵات بەجێبهێڵن).
زۆر بەڵگەش هەن تێوەگلانى وەزیر و کاربەدەستانى حکوومى لە جەنگى نێوخۆیدا دەسەلمێنن، تەنانەت دیکۆمێنت لەبەردەستدایە لەسەر تێوەگلانى خودی وەزیرى تەندروستى عێراق لە جەنگى تایفى!، لەمبارەیەوە رۆژنامەنووس (لارا لۆگان) هەواڵنێرى کەناڵى (CBS) راپۆرتێکى سەیر و سەمەرەى لەسەر وەزیرى تەندروستى ئامادە کردووە کە ئەو وەزیرە بە پشتیوانى مەلاى بونیادگەر (موقتەدا سەدر) شیعەگەرێتى دەکات، راپۆرتەکە دەڵێت (دکتۆرى نەخۆشخانەکان لە بەغداد و کەربەلا بە بەرنامەیەکى داڕێژراو، نەخۆشە سووننەکان دەکوژن و لاشەکانیان دەخەنە ناو گۆڕى بە کۆمەڵەوە). جا ئەگەر ئەمە مامەڵەى وەزیرى تەندروستى بێت وەک کار هەڵسوڕێنەرى وەزارەتێکى خزمەتگوزاریى و کاروبارى مرۆیى، ئەوە لەوە مەپرسە وەزیرى ناوخۆ و بەرگریى و سەرۆکى دەزگا سوپاییەکان و هەواڵگریى و نیزامییەکان چۆن مامەڵە دەکەن؟ ئەى دەبێت کۆنە ژەنەراڵ و تازە ئەفسەرى راهاتوو لەسەر توندوتیژیى چۆن بەرپەرچى نەیارەکانیان بدەنەوە؟. دەبینین ئەمڕۆ عێراق لە قەیرانێکى قووڵدا دەژى، جەنگى تایفى هەموو سنوور و پێوەرێکى جەنگ و ململانێى بەزاندووە، لەوەش عەنتیکەتر ئەوەیە ئەمڕۆ لە شارەکانى بەغداد و رومادى و دیالە خەڵکان لەسەر ناسنامە و ناو دەکوژرێن گوایە ناوەکانیان تەعبیر لە مەزهەبێکى دیاریکراو دەکات. دەیان بەڵگەى سەلمێنراو و راپۆرتى رۆژنامەنووسى لە بەردەستدان هێما بۆ ئەو جۆرە لە کوشتن و تیرۆر دەکەن لەسەر ناسنامە و ناو.
رۆژنامەنووسێکى بیانیى راپۆرتێکى لەسەر کوشتن لەسەر ناو ئامادەکردووە، راپۆرتەکە لە ماڵپەڕى ئینتەرنێتى (ئیلاف) بڵاوکراوەتەوە و دەڵێت (لە رێى وتووێژەکانەوە بۆم دەرکەوت هەندێ ناو و نازناوى دیاریکراو هەیە خاوەنەکانیان رووبەڕووى مەترسى دەکاتەوە، ئەمەش لە هیچەوە نەهاتووە. بەڵکو چەندین حاڵەتى کوشتن و فڕاندن لەسەر ناسنامە یان ناو لە زۆربەى ناوچە بارگرژەکاندا روویداوە، بۆ نموونە هەڵگرى ناوەکانى وەک: حسەین، عەلى، عەبدولزەهرە، عەبدولحسەین و نازناوەکانى وەک: ئەلموسەوى، ئەلدەڕاجى، ئەلئەسەدى، شیعە مەزهەبن بە پێچەوانەشەوە هەڵگرى ناوەکانى وەک: عوسمان عەلی، ئەبوبەکر، نازناوەکانى وەک: ئەلمەشهەدانى، ئەلکعێدى، ئەلزەبەعى. نازناوى سووننە مەزهەبن و لە هەندێک شوێن داواکراون). هەر ئەو سەرچاوەیە باسى ئەوە دەکات زۆربەى عێراقییەکان ناچاربوون دوو ناسنامە هەڵبگرن، بۆیە دەڵێت، (ژمارەیەک لە عێراقییەکان ناچارى بەکارهێنانى دوو پێناسن، تا لە ناوچە بارگرژەکاندا هەریەکەیان بە پێى ئەو تایەفەى لەو ناوچەیەدا دەژى بەکاریبهێنێت). ئەمەش دەرخەری تاڵترین واقعییەت و چڵەپۆپەی توندوتیژیی مەزهەبییە لە عێراقدا.
هەر لەبارەى کێشەى ناو نازناوەوە، نووسەرى عەرەبى عێراقى (محەمەد بەغدادى) دەنووسێت (چوینەتەوە ناو دەردێکى دیکەوە کە لە مێژووى عێراقدا بەم قەبارەیە نەبینراوە، ئەویش بریتییە لە تایفەگەریى، گەنجەکانمان گشت رۆژێک لەسەر ناسنامە دەکوژرێن، لە هەواڵەکاندا جگە لە هەواڵى دۆزینەوەى دەیان تەرمى بێ ناسنامە لە شەقامەکانى بەغداد لەلایەن پۆلیسى نێوخۆییەوە. گوێبیستى هیچى دیکە نابین، یاخۆ فڵان کەس لە فڵان پارت یان مەزهەب، یان لە فڵان هۆز لەلایەن، کەسانێکى نەناسراوەوە تیرۆر کراوە!!، ئێستا دیاردەى ناو گۆڕین لە ناوچە عێراقییەکاندا بڵاوبۆتەوە، ناوەکانى وەک عەلی و حسێن لە ناوچە سووننەکاندا گۆڕدراوە، عومەر و عوسمانیش لە ناوچە شیعەکاندا). رۆژنامەى (ریاز)ى سعودى لە ژێر سەردێڕى (سەربڕین بە پێى ناسنامە) بڵاویکردۆتەوە (سەربڕین بەپێى ناسنامە دواترین ناونیشانى ئەو جەنگەیە کە ئێستا لە عێراقدا بەرپا بووە، هەر کەسێک ناوى عەلی، حەسەن، حسەین، زەین لعابدین بێت لەلایەن سووننەکانەوە دەکوژرێت. شیعەکانیش عومەر، عوسمان، موعاویە، یەزید، سەردەبڕن، کارەساتەکە ترسێکى واى ناوەتەوە کە خەڵکى ناچار دەکات ناو و ناسنامەى خۆیان بگۆڕن و مەزهەب و تەنانەت ئاینى خۆشییان –بۆ ئەو کەسانەى لە دەرەوەى ئەو دوو تایفە ئیسلامییەدان– بسڕنەوە، ئەم پێشکەوتنەش لە لوبنان و لە سەردەمى جەنگە ناوخۆییەکەدا، وەرگیراوە).
هەنووکە بازاڕى (مریدى) کە بازاڕى ساختە و تەزویرچییەکانى شارى بەغدادە و دەکەوێتە ناوچەى (سەدر) و چەندان ساڵە ناوبانگى بەوە دەرکردووە، پاسپۆرت و ناسنامە و بڕوانامەى ساختەى تێدا دروست دەکرێت، جمەى دێت و لە تازەترین جۆرى داهێنانى ساختە و تەزویرى ئەم بازاڕەدا ناسنامە دروستکردنە بۆ خەڵکان و پەیڕەوانى هەردوو مەزهەبى شیعە و سووننە، تا بەهۆى گۆڕینى ناوەکانیانەوە لە مەترسی تیرۆر بە دوور بن!!، هەر بۆیە ئەمڕۆ سەرجەم دانیشتوانى شارى بەغداد دوو ناسنامەیان لە باخەڵدایە، لە یەکێکیاندا شیعەى دوانزە ئیمامین و لەویتریاندا سووننەى سەلەفى!!. ئەم چەند مانگەى دوایش مەیدانى عێراقى توندترین و خوێناویترین حاڵەتى بەخۆوە بینى و تاوان و ستەمکاریى مەزهەبیى و سیاسیى تیایدا گەیشتە دوا لوتکە، رەنگە بڵێم دواى تەقینەوەکانى سامەڕا و کاولکردنى مەرقەدى ئیمام عەباس شەپۆلێکى توندوتیژیى و تیرۆرى مەزهەبیى دەستیپێکردووە و عێراقى گەیاندۆتە سەر لێوارى ترسناکترین کارەساتى مرۆیى، ئەم نموونەیەى عێراق رەنگە لە مێژوودا بەرجەستە نەبووبێ، مەگەر لە دارفۆر و روانداى پێشتردا کارەساتى وا خوێناویى روویاندابێت، چوونکە ئەوەی ئەوڕۆ لە عێراق دەگوزەرێ زۆر لە تراژیدیای کاتی شەڕی ناوخۆی لوبنانی تێپەڕاندووە.
رۆژنامەنووسی چاودێر (سابرینا تاڤێرنیس) دەربارەى ئەو شەپۆلە لە توندوتیژیى و تیرۆر، دەنووسێت (بەپێى خەمڵاندنى پسپۆڕانى نەتەوە یەکگرتووەکان لە مانگى ئۆگەستدا عێراق بەرەو رووى توندترین کارى خۆکوژیى بۆتەوە بە تایبەت لە بەغداد و شارەکانى دەوروبەریدا، تەنیا لە رۆژێکدا 97 هاووڵاتی کوژراون و نەخۆشخانەى یەرموک راستیى ئەم قسەیەى سەلماندووە و رایگەیاند رێژەکە لەوە زیاتریشە). نووسەر و پسپۆرى ئەمەریکى بە رەگەز هیندیى (فەرید زەکەریا) سەرنووسەرى گۆڤارى (نیوس ویک ئینتەرناشیۆناڵ) نووسیوویەتى (رێکخراوى نێودەوڵەتى بۆ کۆچکردن هەڵیسەنگاندووە هەفتانە “9” نۆ هەزار کەس لە عێراقدا خانەبەدەر دەکرێن، یەکێتى قوربانیانى عێراقى کە ژمارەى قوربانییەکان لە عێراقدا دەژمێرن و پشت بە رۆژنامە ناوخۆییەکان دەبەستن دەڵێت: مانگى ئۆگەست و ئەیلوول بە خوێناویترین و پڕ مەرگترین مانگ تۆمارکراون بۆ عێراق، هەروەها ئۆکتۆبەریش بە زیادبوونى ئاستى ئەم توندوتیژییانە دادەنرێت). ئەم بارودۆخە ناهەموار و ناسەقامگیرەى عێراق، بە جۆرێک نائومێدیى خوڵقاندووە نەک سیاسەتمەدار و خەڵکانى ئەکادیمى عێراق بەجێدەهێڵن بەڵکو کار گەیشتۆتە ئەوەى یاریزان و وەرزشکارانیش لەدەست ئەم دۆخە هەڵبێن. بە پێى راپۆرتى (میدڵ ئیست ئۆنلاین) پرۆسەى کۆچى یاریزانانى یانە سەرەکییەکانى عێراق، بە ئامانجى گەڕانە بە دواى رەوشى ئاسایشى جێگیر لە تیپەکانى تردا لەلایەک و هەوڵى زاڵبوون بەسەر گرفتە داراییەکاندا لەلایەکى تر، هەر بەپێى هەمان راپۆرت تەنیا لە یانەى (ئەلزەورا) هەشت یاریزان تیپەکەیان بەجێهێشتووە، لە کاتێکدا یانەکەیان بەهێزترین یانەى عێراقە و هەڵگرى چەندین نازناوە و لە مێژووی نوێی عێراقیشدا ئەو یانەیە سەرکەوتووانە بەشداریی چەندان پاڵەوانێتی وەرزشی کردووە چ لەسەر ئاستی ئاسیا، چ لەسەر ئاستی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی.
بە کورتى عێراق شوێنێکى پڕ مەترسییە بۆ هەموو هاووڵاتیان نەک تەنیا سیاسیى و کەسانى دیاریکراو و ناسراو. بارودۆخى ئەمنیى و تەنگژەى ئێستاى عێراق جۆرە شڵەژانێکى لاى ناوەندى سیاسیى ئەمەریکى دروستکردووە، لە هەمان کاتدا عێراقییەکانیشى تووشى نائومێدیى و بێ هیوایى کردووە، تەنانەت زۆرێک لە پسپۆڕان و کارناسانى واقیعى عێراقى لەو قەناعەتەدان، پڕۆژەى ئەمەریکیى هەر لە بنەڕەتەوە هەرەسى هێناوە و نەیتوانیوە ئامانجەکانی بپێکێت، بگرە دەستکورت بووە تەنانەت لە راگرتنى بارودۆخ و بەرقەرارکردنى سەقامگیریى. جاکسۆن دیڵ دەڵێت (سەرۆک بوش رایدەگەیەنێت بارودۆخى عێراق دەگۆڕێت و ئاسایشى نەتەوەیى دەپارێزێت، بەڵام سیاسەت بە پێچەوانەوە هەنگاو دەنێت، ستراتیژیى سێ ساڵى پێشوو هاوکاریى ئەوتۆى عێراقییەکانى نەکرد و هەڵبژاردن نەیتوانى ببێتە فاکتۆرێکى سەرەکى بۆ چارەسەرکردنى بارودۆخى ئاسایش). بارودۆخى عێراق بۆتە مایەى واق وڕمانى ئەندامانى کۆنگرێس و سیاسەتمەدارانى سەر بە کۆماریى و بگرە دیموکراتەکانیش، تەنانەت دۆخى عێراق بەهەمان دۆخى دارفۆر و کۆنگۆ بەراورد دەکەن بگرە زیاتریش. دیسان رۆژنامەنووس (سابرینا تاڤێرنیس) دەنووسێت (ئەندامانى کۆنگرێسى ئەمەریکى کوژرانى عێراقییەکان بەم ژمارە زۆرە بە بارودۆخێکى مەترسیدار لە قەڵەم دەدەن و بەردەوام لە هەوڵى ئەوەدان ئاسایشى وڵات چارەسەر بکەن و سەقامگیریى بگێڕننەوە بۆ هاووڵاتیان، هەروەها ئەم بارودۆخەى عێراق بەراوورد دەکەن لەگەڵ دارفۆر و کۆنگۆ لە رووى ژمارەى کوژراوە و تەنگژەى سیاسییەوە).
لاى عێراقییەکانیش هەموو گەشبینى و خەونێکى جوان بە ئایندەیەکى رووناکەوە گۆڕاوە بۆ رەشبینى و بێ هیواییەکى ترسناک، ئارەزوومە ئەم چەند پەرەگرافەى نووسەرى سیاسیى عێراقى (عەقیل ئەلقەفەتان) لەگەڵ مندا بخوێنینەوە: (هەموو ئەو بەڵگانەى ئێستا بەدەستمانەوەیە، گشت ئەوەى دەیزانین و دەیبیستین و دەیبینین و ئەوەى کەسوکارى لە ناوەوەى نیشتمانەوە بۆمان دەگێڕننەوە، بەشێوەیەکى تەواوەتى دەیچەسپێنن ئەو عێراقەى خەونمان پێوە دەبینى و بیرمان لێدەکردەوە ئەم عێراقە نییە!!). ئەوجا دەڵێت (خەونەکانمان زیاتر لە خەونى منداڵى پێنەگەیشتوو دەچێت، ئێمە خەونمان بەهەموو شتێکەوە دەبینی، نەخشەمان بۆ هەموو شتێک بەشێوەیەکى هەڕەمەکى و بێگوناهییەوە دەکێشا). هەموو ئەوانەى لە عێراقدا روودەدەن پێچەوانەى ئەوەن ئەمەریکا بانگەشەى بۆ دەکات، شەمەندەفەرى عێراق بۆ دۆزەخ ملى رێگاى گرتۆتەبەر نەک بۆ باخچەکانى عەدەن، عێراق لە ژێر سێبەری شمشێر و تیرۆر و فەتوادا راگیراوە نەک لە ژێر ساباتى دیموکراسى و پێکەوە ژیانى ئاشتییانە. شەقامى ئەمەریکیش هەستی بەمە کردووە و دەیەوێ لەمە زیاتر نیزامى و هاووڵاتییەکانیان لە بەرداشى خوێناویترین جەنگى دنیادا نەبنە سووتەمەنى و قوربانى، هەر بەم هۆکارەوە کۆمارییەکان لە هەڵبژاردنى کۆنگرێسدا دۆڕان، چوونکە خەڵکى ئەمەریکاش نایانەوێ جارێکى تر سوژنى ڤێتنام لە دڵیان بچەقێنرێتەوە، ئەمەش داواى کشانەوەى هێزەکان لە عێراق دەکاتە داواکارییەکى جەماوەریى و میللى، بەڵام ئیدارە و دەستە راستڕەو و توندڕەوەکەى چواردەورى بوش سوورن لەسەر مانەوەى هێزەکانیان لە عێراق تا کۆتایى هاتنى پرۆسەى سیاسیى لە عێراق و سەرکەوتنى ئەمەریکا و بەدیهێنانى ئامانجەکانیان. بگرە هەندێ قسەى پێکەنینهێنەر دەکەن، گوایە ئامانجی خۆیان پێکاوە لە دروستکردنەوەی عێراقدا و توانیویانە سەرکەوتن بەسەر تیرۆریستەکاندا بەدەست بهێنن.
کارناس و پسپۆڕى ناسراوى ئەمەریکى (دەنیس رۆس) دەنووسێت (..بەڵام ئیدارەى سەرۆک بوش چى دەوێت؟ ئایا توانیوویەتى لەگەڵ ئەو هەڵکەوتە بگونجێت؟ هێشتا بانگەشەى ئەوە دەکات پێشکەوتنى بەرچاوى بە خۆیەوە بینیووە، بەڵام خەریکە عێراق لە ژێر بەرداشى شەڕێکى ناوخۆییدا دەهاڕدرێت. هەروەک پلانەکانى ئاسایش سەرنەکەوتووە لە وەستاندنى توندوتیژیى، هەرچى جارێک رادەگەیەندرێت هێزەکانى لە عێراق کەم دەکاتەوە بەهۆى بەرزبوونەوەى شەڕ و کوشتارەوە پەشیمان دەبێتەوە؟ بۆیە وای لێهاتووە پارێزگاریکردن لەسەر ئەو پەیڕەوەى لە عێراق گرتویەتییە بەر بمێنێتەوە و زیاتر لە واقیع هەڵاتووە لە جیاتى ئەوەى رووبەڕووى بێتەوە). بەم حاڵەشەوە دۆناڵد رامسفێڵد (تا کاتى وازهێنانى لە پۆستەکەى لە وەزارەتی بەرگریی) چارەسەرى لە رەوانەکردنى زیاترى سەربازەکاندا دەبینییەوە، ئەمە لە کاتێکدایە سەد و پەنجا هەزار سەربازى ئەمەریکى تا ئێستا نەیتوانیوە لە قورسایى جەنگى نێوخۆى عێراق کەمبکاتەوە، ئیتر چۆن دەتوانن بەهێزى زیاتر عێراق کۆنترۆڵ بکەن؟، پێموایە نەک دوو سەد هەزار سەرباز بەڵکو دوو ملیۆنیش ناتوانێ عێراقییەکان بخاتە سەربارى ئاشتى ئەگەر خۆیان بە ئاوەز بڕیارى لەسەر نەدەن و هەوڵنەدرێ بە فۆرمی ئاشتیانە ئەو دۆخە شڵەژاوە چارەسەر بکرێت.
(فەرید زەکەریا) رەخنە لە پێشنیارى رەوانەکردنى زیاترى هێزە نیزامییەکان دەگرێ و پێیوایە رۆڵى نابێت لە چارەسەرکردنى تەنگژەى عێراقدا، ئەو دەنووسێت (چاوەڕوانکردنى زیاد لە ئەندازە و ناردنى هێزى سەربازیى زیاتر، دوورە لەوەى کە بتوانێت هەلومەرجى ناوچەکە بگۆڕێت. من لە هەڵەشەیى و سەرەڕۆیى ئەو کەسانە تێگەیشتووم دەیانەوێ هێزێکى سەربازیى زۆر رەوانەى عێراق بکەن بۆ پاراستنى ئاسایشى وڵات، من لە یەکەم هەفتەى هێرشى هاوپەیمانان بۆ سەر عێراق هەوڵى جێبەجێکردنى سیاسەتێکى بەمشێوەم دا، بەڵام ئەمڕۆ ئێمە لەو شوێنەین کە دەستمان پێکرد، بە تێپەڕبوونى سێ ساڵ بەسەر ئەم جەنگەدا توندوتیژیى زیاتر تەشەنەى سەندووە و رێگەى بۆ وڵاتانى دراوسێش خۆشکردووە خۆیان لەو هەلومەرجە هەڵقورتێنن. لە زۆربەى ناوچەکاندا میلیشیا ناوخۆییەکان لەلایەن بەرپرسەکانیان لە بەغدادەوە کۆنترۆڵ ناکرێن، بۆ ئەم جۆرە دابڕانە لە دەسەڵات لە کاتى جەنگ لە شەقامەکاندا زیاتر لە سەد یان دوو سەد هەزار هێزى سەربازیى لە بەغداد جگە لە کاریگەرییەکى کاتى هیچ رۆڵێکى ترى نابێت). هەرچەندە ئەمەریکا لە زۆر رووەوە شکستى هێناوە لە مەیدانى عێراقدا، بەڵام بوش لە کاتى لێدوانەکانیدا زۆر بە دڵنیاییەوە قسە لەسەر سەرکەوتن دەکات و لایوایە پێشڕەویى زۆریان کردووە لە هەلومەرجى عێراقدا و بەردەوامیش لە هەموو دەرکەوتن و پرێس کۆنفرانسەکانیدا پێداگریى لەسەر ئەو پێشکەوتنانە دەکات کە لە عێراقدا کردوویانە، بەڵام کام پێشکەوتن و سەرکەوتن؟ ئەو سەرکەوتنەى هەموو رۆژێ تەرمى سەربازەکانیان لە کیسەدا بۆ دەچێتەوە؟ یان ئەو سەرکەوتنەى عێراقى غەرقى خوێن و کابووس و گریان کردووە؟!!. یان ئەو سەرکەوتنەی عێراق بۆتە گۆڕەپانێکی خوێناویی تەسفیە حساباتی ئەمەریکا و نەیارەکانی؟؟.
بوش، سەرکەوتنەکانى خۆى لەوەدا دەبینێتەوە لە عێراقدا بمێنێتەوە تاکوو کۆتایى، هەروەک (دان فرومکین) لە رۆژنامەى (واشنتۆن پۆست)دا نووسیوویەتى (یەکێک لە خاڵە سەرنجڕاکێشەکانى سەرۆک بوش لەمەڕ جەنگى عێراق سووربوونییەتى لەسەر بردنەوەى ئێمە کە لە زۆربەى کۆنگرە رۆژنامەنووسییەکاندا جەختى لێدەکاتەوە، بوش دەڵێت: بە دڵنیاییەوە ئێمە سەرکەوتوو دەبین، ئەمەش راستییە!. بە پێى بۆچوونى من کاتێک لە عێراق شکست دەهێنین گەر لەو وڵاتە بکشێینەوە و کارەکانمان بە تەواوەتى جێبەجێ نەکەین. هاوکات لەگەڵ ئەم لێدوانانەدا بارودۆخ ئاڵۆزتر دەبێت و عێراق بەرەو جەنگى ناوخۆ هەنگاو دەنێت، تەنانەت حکوومەتى ناوەندیى ناتوانێت کۆنترۆڵى ئەو بارگرژییە بکات، بوش چۆن دەڵێت لەم جەنگەدا ئێمە براوەین؟!). بە کورتى سەرەڕاى گەرموگوڕیى ئەمەریکا لەمەڕ دروستکردنەوەى عێراقى نوێ کەچى زەمینە و تابلۆ ریالیستییەکەی ناو عێراق پێچەوانەى ئەمەمان پێدەڵێت!. ئایا دەتوانین لەم زەمینە پڕ هەڵبەز و دابەزەدا و لەم زریانى خوێنەدا بانگەشە بۆ دیموکراسیبوون بکەین؟ بێگومان نەخێر، رەنگە گرنگترین کار لە دیموکراسییەتیش راگرتنى ئەم لافاوى کوشتارە بێ بەزەییانە بێ کە ئەمڕۆ عێراقى گرتۆتەوە! گرنگترین کار بەرگرتنە بە رەشەباى تیرۆر و باهۆزى فەتوا و مەیلی مەزهەبگەرایى و وەستاندنی ئەو نەزیفەی خوێن و ئەنفالکردنى ئەوانیتر. بە بۆچوونى من ئەو نەخشەیەى ئەمەریکا هەیەتى بۆ عێراق و تەواوى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست، ئەجیندایەکى کامڵ نییە و تژیەتى لە کەموکورتى و ناواقیعبینى، چوونکە پێش هەرشت ئەمەریکا رەچاوى دۆخى دواکەوتووى رۆژهەڵاتى نەکردووە و خوێندنەوەیەکى قووڵى نەبووە بۆ مێژووى پڕ لە کارەسات و کەللەسەر و کوشتوبڕى رۆژهەڵات، چوونکە دۆخى رۆژهەڵات، دۆخێکى ئاوارتە و تایبەتە، میکانیزم و رێگاکانى چارەسەرکردنى کێشەکانى ئەم ناوچەیە گەلێک هەستیارن.
لە راستیدا نهۆ رۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە هەموو روویەکەوە پاشەکشەى بە خۆیەوە بینیووە، لە ماوەیەکى زۆر نزیکدا سەرکەوتنى (حەماس)مان لە فەلەستین بینى، دەتوانم بڵێم سەرکەوتنى حەماس بەشێوەیەک لەشێوەکان گوزارشت لە کەوتنى مەدى دیموکراسى دەکات لەهەموو رۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا. تراژیدیاکە لەوەدایە ئیسلامییە توندڕەوەکان سوودمەندترین خەڵکانێکن لە پرۆسەى دیموکراسى و هەڵبژاردن لە ناوچەکەدا، وەک تێبینیش کرا هەر ئەمە میکانیزمە بوو حەماسى هێنایە سەر تەختى دەسەڵاتداریی. محەمەد ئەبو رمان جوانى بۆچووە کاتێک دەنووسێ (لە کۆتاییدا سەرکەوتنى حەماس لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکاندا و دروستکردنى کابینەى حکوومەت لە فەلەستین، دووپاتى ئەو راستییەى کردەوە ئیسلامییەکان لە رێى سندوقەکانى دەنگدانەوە دەبنە یەکەم میراتگرى ئەو رژێمانەى ئەمەریکا دەیەوێ بیانگۆڕێت). کارەساتى رۆژهەڵات لەوەدایە تاکە ئەڵتەرناتیڤ و جێگرەوەى رژێمە تۆتالیتارییەکانى ئەم دەڤەرە بە تەنێ گروپە ئیسلامییەکانن، تەیارى عەلمانى و لیبرال و پرۆ رۆژئاوایی و دیموکراتیک نەک لاواز و بێ پێگەن بەڵکو هەر لە سترۆکتۆرەوە ئەم رەوتانە گەشەیان نەکردووە و لە هەبووندا نین. تەنانەت دۆخى نوێى رۆژهەڵات بە تایبەت دواى سەرکەوتنەکانى حەماس هەمووانى گەیاندە ئەو بڕوایەى گۆدۆى دیموکراسى و پلۆرالیزم روو لە سەرزەمینى رۆژهەڵاتى ناڤین ناکات، تا ئەو سنوورەى لە راددەى گەشبینى ئەمەریکاشى کەم کردۆتەوە. لافرانشى دەڵێت (ئەوەى لەم ماوەیەى دوایدا رۆژهەڵاتى ناوەڕاست بە خۆیەوە بینى، بە تایبەت گەشتنە دەسەڵاتى حەماس لە چوارچێوەى هەڵبژاردنێکدا لەلایەن ئەمەریکاوە پشتگیریى لێدەکرا، هەروەک دەرککردن بە سەختیى و دژواریى چاندنى تۆوى دیموکراسییەت لە عێراقدا، هانى جۆرج بوش-یان داوە تاوەکو چاو بگێڕێتەوە بە گووتارى دیموکراسییەتدا، لە هەمان کاتدا لە راددەى ئەو دڵگەرمییەش بێنێتە خوارێ کە بە هەڵوێستە یەکەمییەکانەوە دیار بوو). ئەمەریکا و خودی بوش تاکو ئێستاش شۆکی دۆڕاندنی فەتح و هاتنە سەر دەسەڵاتی حەماسی دۆستی ئێران بەرینەداون.
فەرید زەکەریا بە وردبوونەوەى قووڵى لە هەلومەرجى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و پسپۆرییەکەى، گەیشتۆتە ئەو بڕوایەى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست بۆتە گۆڕەپانێکى سەرەکیى بۆ نەشونماکردنى ئیسلامى سیاسیى ئەویش لە ئەنجامى پاشەکشەى هزرى سیاسیى عەلمانى و دیموکراسیخوازیى. زەکەریا لە وتارێکدا نوسیویەتى (خۆرهەڵاتى ناوەڕاست یەک لەو بەشانەى جیهانە لە ماوەى سى ساڵى رابردوودا پاشەکشەى بەخۆیەوە بینیوە، خۆرهەڵاتى ناوەڕاست بۆتە شوێنێک بۆ فراوانى دیکتاتۆرییەت و ستەمکاریى و هەڵاوسانى ئابوورى و داخران لە هەموو لایەنێکەوە. ئیسلامى سیاسیی زمانێکى ئامادەکراوى بۆ ناڕەزایى خوڵقاندووە، ئەمەش خەڵکانى دواکەوتوو و رابردووخوازى پێ فریو دەدەن هەروەک چۆن فاشیزم و کۆمۆنیزمى رادیکاڵ توانیان لە رابردوودا بە هەمان شێوە ترس بەرهەم بهێنن). عێراق وەک خانەیەکى دانەبڕاو لە جسمى هەمان ئەو رۆژهەڵاتە نغرۆى ستەمکاریى و کولتوور و دەسەڵاتى دیکتاتۆریى بووە، دیکتاتۆرییەتیش بەرلەوەى سیستمێکى سیاسیى یان کارگێڕیى بێت، عەقڵییەت و تیگەیشتن و بیرکردنەوەیە. چاندنى تۆوى دیموکراسى لە عێراقێکى وا پڕ لە تەنگ و چەڵەمە و کێشمەکێشدا کارێکى ئەستەم و دژوارە، تا ئاستێک هەندێک لە شارەزایان بە موستەحیل لە قەڵەمى دەدەن. دەنیس رۆس کۆنە رێکخەرى کاروبارى ئەمەریکا بۆ رۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە نووسینێکدا کە لە رۆژنامەى (واشنتۆن پۆست)دا بڵاوکراوەتەوە دەنووسێ (پێویستە هەموو لایەنەکان بزانن عێراق ناتوانێ ببێتە وڵاتێکى مۆدیل دیموکراتیک و یەکگرتوو بۆ وڵاتانى هەرێمى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست). لە راستیدا عێراق دەتوانێ هەنگاو هەڵگرێ رووەو دیموکراسى و کرانەوە بەڵام بەپێى پرۆسە و چەند قۆناغێک، لەگەڵیدا پێویستى بە ماندووبوونى زۆر و پڕۆژەى جیددى و درێژخایەن هەیە. چوونکە مێژووى کۆن و نوێى عێراق مێژوویەکى پڕ تراژیدیا و رووداوى خوێناویى و توندوتیژانە بووە، لە بەرەبەیانى دەسەڵاتى سۆمەرەوە بیگرە تا ئەمڕۆى عەهدى مالیکى، مێژوو و دیرۆکێک بووە لێوانلێو لە کارەسات و خوێن، ماوەیەک نییە عێراق لە جەنگ و کاولکاریى و کوشت و کوشتار پشووى دابێت. رۆنانی دیموکراسیی لەسەر ئەو باکگراوندە تاریک و تاڵە کارێکی هەرزان نییە بگرە زۆر ماندووکەرە.
تۆ بڕوانە لە سەردەمى غەزەواتی ئیسلامى و هێرشى موسڵمانە بەراییەکان بەهەمان شێوە هێرش و پەلامارەکانى ئەکەدى و بابلى و ئاشوورییەکان عێراق وەک دەربەندێکى پڕ خوێن و کێشە و ململانێکان و گۆڕەپانێکى ترسناکى رووبەڕووبوونەوە دەرکەوت، بەو جۆرەش بە درێژایى دەسەڵاتى ئیسلامى هەر لە راشیدین و ئەمەویى و عەباسییەوە بیگرە بۆ ساتێک چییە عێراق بێ جەنگ و کاولکاریى نەبووە تا دەگات بە هێرشى مەغۆل بۆ سەر بەغداد، هەروا ئەم سەرزەمین و جوگرافیایەى ئەمڕۆ بە عێراق نێو دەبرێ لە سەردەمى دەسەڵاتى عوسمانى و داگیرکاریى نوێ و حکومى پاشایەتى و کۆماریى و دەسەڵاتى بەعس توندترین و سەختترین جەنگ و ماڵوێرانى بە خۆوە بینینوە، بە ئەندازەیەک دڕندایەتى و کوشت و بڕەکان لە ئاستێکدان بە هۆشدا ناچن و لە چوارچێوەى ئەفسانە و حیکایەتى میللیشدا جێگایان نابێتەوە. سڕینەوەی ئەم مۆتیڤە پڕ ئاشووب و خوێناوییە هەروا کارێکی ئاسان نییە. مرۆڤ کاتێک کتێبەکەی “باقر یاسین” بەناوی “مێژووی خوێناویی عێراق” دەخوێنێتەوە، دەمارەکانی گرژ دەبن و تووشی شۆک دەبێت، چوونکە ئەوەی لە میتۆلۆجی و داستانە خەیاڵییەکاندا هەیە لە پیادەکردنی توندوتیژیی لەسەر ئەرزی واقیع لە عێراق پەیڕەو کراوە.
عێراقێک کە بە (کۆمارى ترس) وەسفکراوە و لە واقیعیشدا کۆمارى ترس و داپڵۆسینە، دیموکراتیزەکردنى کارێکى ئاسان نییە و بە بڕیارێکى سیاسیى لەلایەن بوش و بلێرەوە نابێتە کۆمەڵگەیەکى دیموکراسى. خۆ دیموکراسى جلێک نییە عێراقییەکان لەبەرى بکەن هەروەک چۆن دیکتاتۆرییەتیش پۆشاک نییە تاوەکو فڕێى بدەن و بیکەنە تەنەکەى خۆڵەوە. لەبەرئەوە پێویستە دیموکراسى لە نێو بیرکردنەوەى خودى عێراقییەکانەوە لە دایک بێت نەک بە زۆر بەسەریاندا بسەپێنرێ، چوونکە رەنگبێ دیموکراسى تاکە شتێک بێت نەسەپێنرێت و بەتۆپزی نەیەتە دی. د.بورهان گلیۆن دەڵێت (پێویستە دیموکراسى لەناو وەرچەرخانە قووڵەکانى هاوسەنگییە کۆمەڵایەتییە ناوخۆییەکانەوە سەرچاوە بگرێت و هەنگاو بنێت بەرەو پێداگرتن لەسەر سەروەریى جەماوەریى و بە فیعلى گەل بگۆڕێت بۆ سەرچاوەى دەسەڵاتەکان). (ئەدۆنیس)یش هەمان راى لەسەر هەمان مەسەلە هەیە و دەڵێت (گەر وڵاتانى عەرەبى زۆر لەوە بێهیواترن بتوانن خۆیان دیموکراسى قبوڵ بکەن، ئەوە ناتوانن دیموکراسى بن بە هۆى دەستێوەردانى دەرەکى ئەوانیترەوە، ئەگەر ئێمە بمانەوێت دیموکراسى بین بەر لە هەر شت پێویستە پشت بە خۆمان ببەستین، بەڵام سەربارى ئەوەش مەرجەکان بۆ دیموکراسى بوون لە کۆمەڵگەى عەرەبیدا بوونى نییە). بۆیە بیرکردنەوە لە پێشمەرجەکانی دیموکراسی ئەولەویترین کارە لە راستای بینای کۆمەڵگەیەکی دیموکرات و ئازاد. بۆ ئەوەی دیموکراسیی ببێتە سیستم، لە پێشنۆرەدا پێویستە لە تاکەوە دەست پێبکرێت، نەک لە دەسەڵاتەوە. دەبێت خەیاڵدانی تاک بگۆڕدرێت، چوونکە دواجار ئەو تاکانەن گشت پێکدەهێنن.
کەواتە دەبێت دیموکراسى چ وەک بیرۆکە و چ وەک سیستمێکى حوکمڕانى لە پێش هەر شتێکدا لەلایەن خودى عێراقییەکانەوە پەسەند بکرێت، بەبێ ئەوە ئیمکان نییە تۆ بتەوێ بە زەبرى هێز دیموکراسى تیا پراکتیزە بکەیت. لە کاتێکیشدا زۆربەرى خەڵک دەستیان لەوە شۆردووە عێراق ببێتە نموونەیەکى دیموکراسى و رۆژهەڵاتى ناوەڕاست وەرچەرخێ بۆ ئەو دوورگە یۆتۆپییەى ئەمەریکا لە خەیاڵ و ئایدیاڵی ئێمەدا رەنگى بۆ رشتووە، ئاخۆ ئاڕاستەى ئەمەریکا چۆن هەنگاو بە هەنگاو لەگەڵ ئەم کۆمەڵگە دواکەوتووانەدا دەچێتە پێشێ؟ لە وەختێکدا ئەم کۆمەڵانە بە درێژایى مێژوو لە ژێر جەبەڕوتى دیکتاتۆریى و ستەمکارییدا ناڵاندویانە و بێبەش بوون لە سادەترین حەقى دیموکراسى خۆیان. (فرێد هالیدى) دەنووسێت (دیموکراسى لە وڵاتێکدا بەدی نایەت خاوەنى مێژوویەکى درێژخایەن بێت لە دیکتاتۆریى، بۆ نموونە وڵاتێکى وەک ئێران 2500 ساڵ لە ژێر دەسەڵاتى پاشایەتیدا بووە چۆن ئەگەرى ئەوەى لێدەکرێت ببێتە وڵاتێکى دیموکراسى.!؟ عێراقیش هەروەها، بە تەواوى کولتوورەکەیەوە هەر لە حاموڕابییەوە تا دەگاتە دەسەڵاتى هاشمییەکان بە هەمان شێوە..). هەر ئەمەشە وا دەکات پرۆسەکە لە عێراقدا سەخت و نالەبار و قورستر بێت، بەڵام پرسیارەکەى ئێمە لەوێیە کوا پڕۆژە و هەنگاوە کردارییەکانى ئەمەریکا بۆ گۆڕینى عێراق بەرەو دیموکراسى؟ پێم بڵێن لەوەتەى ئەمەریکا لە عێراقە کام هەنگاوى جیددیمان بەو ئاقارەدا هەست پێکردووە؟ بە پێچەوانەوە زۆربەى جار ئەمەریکا لەسەر حیسابى دیموکراسى بەرژەوەندییەکانى خۆى پاراستووە. زۆربەى جار بۆ راستکردنەوەى مەوقیفى لاری ئەمەریکا دیموکراسییەت باجەکەى داوە، وەک ئەو تەوافوقاتە درۆینانەى لە نێوان پێکهاتە عێراقییەکاندا بە فشار و پاڵەپەستۆى ئەمەریکا هاتنە دى!، ئەوە راستە دیموکراسى لە عێراقدا دەبێ لەسەر بنەماى تەوافوق و کۆدەنگى بێت، بەڵام ئەمجۆرە لە تەوافوق، دیموکراسى و گەوهەریى سیستمێکى لەو چەشنە دەخاتە ژێر پرسیار و گومانى زۆرەوە و خاڵى دەکاتەوە لە بنەما و رۆحە راستەقینەکەى.
بەندە نموونەیەکى لەلایە، کاتێک بۆ ماوەى یەک تاکە مانگ (عەبدولعەزیز حەکیم) وەک مەلایەکى بونیادگەر لە کۆتایى ساڵى 2003 کرایە سەرۆکى ئەنجوومەنى حوکمى ئەوسا، یەکەم بڕیار و دوا بڕیارى دەرکردنى بڕیارى 137 بوو لە دژى مافەکانى ژنان، ئەمەریکا جوقەى لێوە نەهات، ئەوەى هاتە دەنگ هەندێک لایەنى عەرەبی و کوردیى بوون، ئەوانیش لە میانەى گەمەیەکى سیاسیى وشکدا. ئەمەریکایەک کە دەیەوێ دیموکراسى بەرقەرار بکات چۆن چاوپۆشى لەوە دەکات نیوەى کۆمەڵگەیەک دیل و پەڕاوێز بخرێت و کەنارگیر بکرێت لە رۆڵگێڕان لە وڵاتدا هێشتاش بانگەشە بۆ دیموکراسیەت بکەین؟ لە کاتێکدا رۆحى دیموکراسى ئەوەیە هەردوو رەگەزەکە شانبەشانى یەکتر رۆڵى چالاکانە و کارا بگێڕن لە وەرچەرخاندنى کۆمەڵگە رووەو ئایندەیەکى باشتر و پاشەکشەپێکردنى سیستمى نەریتیى کۆن و دیکتاتۆریى. کوا دیموکراسییەکەى ئەمەریکا کە چاو لەبێ مافى ژن دەپۆشێ؟ رەنگە منیش رام لەگەڵ هەندێک نووسەرى عەرەبدا بێت کاتێک دەڵێن دیموکراسى ئەمەریکا دیموکراسییەکى دووڕوو و تایبەتمەندە و لەسەر بنەماى بەرژەوەندیى بەندە.
رووناکبیری عەرەب د.عەبدولعەزیز مەقالیع لە وتارێکدا بەناوى (بوش و دیموکراسییەتى تاکڕەهەند) دەربارەى جۆرى دیموکراسیزمى ئەمەریکى دەنووسێت (باوەڕى بەجۆرە دیموکراسییەکى تایبەتى هەیە، دیموکراسییەک لەگەڵ ئارەزووەکانى خۆیدا بسازێت بۆ ئەوەى خۆى ئەوانە هەڵبژێرێت بە فەرمانڕەواى ئەو وڵاتانە وەکو موڵکى تایبەتى خۆى سەیریان دەکات، خۆ ئەگەر گەلان دژى ئیرادەى کۆشکى سپى دەنگیان دا و بەویستى خۆیان ئەوانەیان هەڵبژارد کە خۆیان دەیانەوێت فەرمانڕەواییان بکەن، ئەوکاتە دیموکراسى پەسەند نییە و لە ئەجینداى سیستمى نوێى جیهانیدا جێى نابێتەوە). تا ئەو جێیەى د.مەقالیع دەڵێت (گوومان لەوەدا نییە ئەو مەرج و پێوەرانەى ئیدارەى ئەمەریکا دایاندەنێت بۆ پیادەکردنى دیموکراسییە تایبەتییەکەى خۆى، گەلێک گیروگرفت بۆ ئیدارەکە و بۆ جیهانیش و بۆ ئەو گەلانەش دەنێتەوە کە دەمێکە بە پەرۆشەوە چاویان بڕیوەتە دیموکراسى دروست کە تەنیا ئیرادەى گەلان و سندوقەکانى هەڵبژاردن کۆنترۆڵى دەکەن. کەس واى بۆ نەچووە دیموکراسى وەک بەهایەکى سیاسیى و کۆمەڵایەتى رۆژێک لە رۆژان وای لێدێت ببێت بە ئامانجێک بۆ رازیکردنى ئەم یان ئەو هێزی نێودەوڵەتی، نەک بۆدابینکردنى دادپەروەریى و بەدیهێنانى خەونى گەلان و رزگاربوون لە کابووسى دیکتاتۆران و فەرمانڕەوایکردنى گەلان بە قامچییەکانى توندوتیژیى و هێز و ناچارکردن).
لەلایەکى ترەوە شێوازى مامەڵەى ئەمەریکییەکان لەگەڵ عێراقییەکان شێوازێکى هەڵە و رەق و نادروستانەیە، دیموکراسى بە گوللە و مارێنز و توندوتیژیى ناچەسپێ، دیموکراسى بە ئۆپەراسیۆنى سەربازیى و تەقەکردن لە هاووڵاتیانى سڤیل و هێرشى فڕۆکە و پەمالارى جیمس بۆندییانە پراکتیزە ناکرێ. دیموکراسى وەک کاڵایەک بە سوارى ئۆتۆمبیل و زرێپۆشى دەرعى سەربازیى ئەمەریکا ناهێنرێت بۆ عێراق و بە فشارى هێزە دەرەکییەکان ناسەپێنرێ، بەڵکو دەبێت لە ناوەوەڕا لە گەردە زۆر بچووکەکانەوە دەستپێدەکات نەک لە لوتکە و هەڕەمى دەسەڵاتەوە. گەلێک هێشتا باوەڕى بەوە هەبێ توندوتیژیى و زەبروزەنگ تاکە ئامڕازى راگرتنى دەسەڵات و حکومە و لەگەڵ ئەم فۆرمە لە دەوڵەتداریى راهاتووە، ناکرێت ئەمەریکا بە بڕیارێک سیحرى لێبکات و عەساکەى موسا بەسەریدا بدات و بیکاتە دیموکراسیخوازى عەیارە بیست و چوار. دیموکراسی بە سواری هەمەری سەربازیی ناهێندرێت، دیموکراسی پێش هەر فەرهەنگە. مامەڵەى ئەمەریکا لە شێوازى هەوڵدان بۆ جێخستنى دیموکراسى لە عێراقدا مامەڵەیەکى گونجاو نەبووە بە دەلیلى ئەوەى لەسەرەتاى پرۆسەى ئازادیى عێراقەوە بە بڕیارێکى نێودەوڵەتى شێوەى خۆى گۆڕى بۆ دەسەڵاتى داگیرکەر، هەر ئەمەشە وا دەکات تەواوى گەلى عەرەب لە بەشە عەرەبییەکەى عێراقدا مامەڵەى داگیرکەر لەگەڵ ئەمەریکا بکەن و بە ئیمپریالیزمى نوێ و نیو کۆلۆنیالیزم ناودێرى بکەن، لەواقیعیشدا ئەمەریکا لە تەواوى دنیادا سومعەى شکاوە بە حوکمى ئەوەى هەموو موراڵ و سنوورێکى نێودەوڵەتى بەزاندووە، تەنانەت فۆکۆمایا لە رۆژى 31-8-2006 لە میانەى وتووێژێکدا بە ئەکبەرى گەنجى وتووە (ئەمەریکا مەشروعییەتى خۆى لە دەستداوە، سەرلەنوێ بنیادنانەوەى ئەم ئیعتبارەش کاتێکى زۆرى دەوێت).
هەڵبەتە تۆ ناتوانى خوازیارى شتێک بیت کە دوژمنەکەت یان داگیرکەرەکەت خوازیاریەتى بەسەرتدا بیسەپێنێ، ئەمە جگە لەو هەموو توندوتیژیى و سکەنداڵ و ئابڕووچوونانەى ئاشکرابوون کە مامەڵەى ئەمەریکا لە بەرامبەر عێراقییەکان دەردەخات، ئەوەندەى تر پرۆسەکەى سەختتر کردووە بە تایبەتى دواى ئاشکرابوونى دەستدرێژیى سێکسى و فیزیکى بۆ سەر زیندانییەکان لەلایەن مارێنزەکانەوە ئەمە بە تایبەت لە ئەبوغرێب و هەندێ جێگەى دیکە. بێگومانیش پەرچەکردارى توندوتیژیى جگە لە خودى توندوتیژییەکى سەخت و قورستر چیدى نییە، (نۆم چۆمسکى) پێیوایە (بە مومارەسەکردنى توندوتیژیى، ئێمە یارمەتى تیرۆریستان دەدەین چوونکە کردەوەى توندوتیژیى کاردانەوەى وەهاى لێدەکەوێتەوە کە لەوانەیە کارەسات بخوڵقێنێت). جگە لەوەش هەلومەرجى عەینى و بابەتى نێوخۆى عێراق لەبار نییە بۆ تاقیکردنەوەى ئەزموونى دیموکراسى، لە هەمان کاتدا ئەم وڵاتە کەنداوێکى گەمارۆ دراوە بە دەوڵەتگەلی دیکتاتۆریى و تۆتالیتاریى. بەم هۆیەوە سەرزەمینی عێراق بێروونە بۆ رسکانی خونچەی دیموکراسییەت تێیدا.
لەلاى باشوور سعودیە و کوەیت و وڵاتانى ترى کەنداوى عەرەبى هەیە، ئەم وڵاتانە سەرەڕاى ئاوێتەبوونى دەسەڵاتەکانیان لەگەڵ ئاین، دەوڵەتگەلێکى دیکتاتۆریى و ئیستبدادیى رەهان و هەموو ئازادییەکى سیاسیى و بیروڕا تیایاندا سنووردار کراون. راستە لە رووى ئابوورییەوە ئەم دەوڵەتانە لە ئاستێکى باشدان کە تاک دەخل و بژێویى بەرزە و رەفاه دەژی، بەڵام لە رووى سیاسییەوە دیکتاتۆرییەت زاڵە. لەبەرى رۆژئاواوە هەردوو دەوڵەتى ئوردون و سوریا هەن، ئەوانیش دوو دەوڵەتى دیکتاتۆریى و شانشینین، لێ ئەوەى سوریا ئیدعای سیستمی کۆماریى دەکات بەڵام گوێزرانەوەى دەسەڵات لە حافز ئەسەدەوە بۆ بەشارى کوڕى بەشێوەى بۆماوەیى نیشانەى ئەوەیە هەمان نەریتی دەسەڵاتى پادشایى ناوچەکانى ترى دنیاى عەرەب لەوێش باڵادەستە. ئەو دوو دەوڵەتە تۆمارێکى رەشیان هەیە لە سەرکوتکردن و یاساغکردنى بیروڕاى جیاواز، بە تایبەتى سوریا کە نەزعە و مۆدیلێکى ترى شۆڤێنێزمى عەرەبی شیعەگەریی عەلەوی و دەستێکى تر لە بەعسیزم، رەوڕەوەى دەسەڵات دەباتە پێشەوە، پێویست بە بەڵگەهێنانەوە ناکات ئەگەر سوریا دیکتاتۆرترین دەوڵەتى ناوچەکە نەبێت بێگومان یەکێکە لە دەوڵەتە هەرە دیکتاتۆرەکان.
لە بەشى باکوورى عێراقیشەوە دەوڵەتى تورکیا هەیە، سەرەڕاى ئەوەى لەوێ دەستوورێکى سکۆلارى رادیکاڵ بوونى هەیە و دیموکراسى تێرمێکە هەموو رۆژێک بانگەشەى بۆ دەکرێت، بەڵام لە واقیعى حاڵدا تورکیا هەر ئەوەندە دیموکراسییە دەستەڵات تێیدا دەستاودەست دەکات، دەنا ئەم دیموکراسییە بچووکەش هەموو رۆژێک لە ژێر هەڕەشە و ئیهانەدایە بە تایبەت لەسەر دەستی ئاکپارتی کە حزبێکی پرۆ ئیخوانی خەلافەتخواز و لە نێو نوستالیژیای کۆنی تورکدا ناسنامەی خۆی دۆزیوەتەوە کە ئەویش مەستبوونە بە رۆژانی باڵاکردنی ئیمپراتۆریای عوسمانلییەوە. جیا لەمەش رۆژانە ژەنەراڵەکان سوکایەتى بە جەستە و شکۆی دیموکراسى دەکەن و بەپێى میزاجى عەسکەریى خۆیان ئاڕاستەى سیاسیى حکوومەت و دەسەڵات لەو وڵاتەدا دەگۆڕن. لەلایەکى تریشەوە دیموکراسییەتێک نکۆڵى لە مافى بیست ملیۆن کورد بکات سەرەڕاى ئەوەش قەیرانێکى مرۆیى لە ناوچە کوردنشینەکاندا دروست بکات هەرچییەک بێت دیموکراسى نییە. دەسەڵاتێک هاشا لە کوشتنى یەک ملیۆن ئەرمەن و پەنجا هەزار کورد بکات پێش 90 ساڵێک لەمەوبەر نیشانەى ئەوەیە هەرگیز نەبۆتە دیموکراسى، چوونکە دیموکراسى بە عەیار نییە یان ئەوەتا دیموکراسیت یان پێچەوانەکەى.
لەبەرى لاى رۆژهەڵاتیش دەوڵەتى ئێران هەیە، دەوڵەتێکە لەسەر بنەماى ئاین، بە پوختترین دەربڕین دەوڵەتێکى تیۆکراتییە، لەم دەوڵەتەدا نەک هەر موخالیفن و دژە ئاین و بێ بڕواکان مافیان پارێزراو نییە بەڵکو دەسەڵاتێکى چەوسێنەرى مەزهەبى لەسەر تەختى دەسەڵاتە. تەنانەت موسڵمانانى سووننەش لەژێر چەپۆکى ئەم حکوومەتە ئیسلامییەدا تووشى چەوساندنەوە بوون و بێبەش نەبوون لە شاڵاوى توندوتیژانەى مەزهەبى. ئەم دەوڵەتە سەرچاوەى هەموو نائارامییەکانى ناوچەیەکە و لە پاڵیدا ترسناکترین دەسەڵاتى ئیسلامییە لە واقیعى ئێستاماندا. لەبەرئەوە زەمینەیەکى ناوچەیى و هەرێمى لە ئارادا نییە تا یارمەتى پرۆسەى بنیادنانەوە و پێشخستنى دیموکراسى بدات لە عێراقدا، بەڵکو بەردەوام و رۆژانە ئەم دەوڵەتانە کێشە و نائارامى لە عێراقدا دەخوڵقێنن، دەیان دیکۆمێنت لەبەردەستدان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن هەریەک لەو وڵاتانە بە نۆرەى خۆیان و لەڕێى تۆڕ و گروپى جیاواز جیاواز و دەزگاکانى هەواڵگرییەوە پرۆسەى ئاشتەوایى و دیموکراسى لە عێراق پەکدەخەن، چوونکە دەزانن وەرچەرخانی عێراق بەرەو دیموکراسیی کۆتایی گەمەکە نییە بەڵکو هەموو چرکەیەک بۆی هەیە ئەم باهۆزە روو لە وڵاتەکانیان بکات و پەردە لەسەر شانۆی دەسەڵاتى رەشیان دابداتەوە و کۆتایى بە سیناریۆیەک بهێنێ ئەم جۆرە دەوڵەتە شمولییانەی ناوچەکە چەند دەیەیەکە دەرهێنەرین. ئەوان لە ئێستاوە زەمینەکانی ئەو هەلومەرجە لە رەحمی دایکیدا لەباردەبەن.
هەنووکە دواى سێ ساڵ و حەوت مانگ لە کۆتایى هاتنى پرۆسەى “ئازادکردن”ى عێراق، هێشتا دووکەڵى جەنگ ئاسمانى عێراقى بەرنەداوە و وڵاتەکە بۆتە کەلاوەیەکى وێران و ئەشکەوتى خوێن و کابووس. ئەمەریکاییەکان لە بەردەم دووڕیانێکدان یان ئەوەتا هێزەکانیان بکشێننەوە کە دڵنیام بە کشانەوەى ئەم هێزانە هەرچى زیاتر عێراق روو لە کاولکاریى و جەنگى نێوخۆیى دەکات. یان ئەوەتا هێزى زیاتر رەوانەى عێراق بکەن. رامسفێڵد تا دوا ساتى لە وەزارەتى بەرگریدا بە گەشبینى و متمانە بەخۆبوونەوە رایگەیاند هێزى زیاتر رەوانە دەکەن بۆ چاڵى عێراق، بەڵام لایەنى بەرامبەر (دیموکراتەکان) ئەم هەڵوێستانەیان بە چەواشەکردن و بەلادا رێبردنى راى گشتیى وەسفکرد. هیلاری کلینتۆن لەم رووەوە دەڵێت (ئێستا زیاتر لە سێ ساڵ و نیوێکە هێزە سەربازییەکان لە رێگەى هەوڵە نیزامییەکانەوە تەواوى وزەى خۆیان تەرخانکردووە بۆ جێگیرکردنى ئاشتى و بنبڕکردنى توندوتیژیى، ئەمە لە کاتێکدایە وەزیرى بەرگریى دەڵێت: هیچ کەسێک داواى لە ئێمە نەکردووە هێزى زیاتر رەوانە بکەین.. مەبەستم ئاشکراکردنى راستییەکانە، سێ ساڵە بەردەوام بیروڕاى گشتیى چەواشە دەکرێت). ئێستا دەبینین گووتارى کۆمارییەکان لەمەڕ عێراق بە جۆرێک گۆڕاوە، بوش دەڵێ عێراق مەیدانى جەنگى ئێمەیە تەنیا لەگەڵ تۆڕى تیرۆریستى ئەلقاعیدە و لەم جەنگەشدا سەرکەوتوو بووین، ئەوەتا لە وتەیەکیدا دەڵێت (بێگومان ئێمە شەڕى دژە تیرۆر دەبەینەوە، چوونکە هێزەکانمان زیانى گەورەیان بە ئەلقاعیدە و هێزە دەمارگیرەکان گەیاندووە، شەڕى یەکلاکەرەوەش لە عێراقدایە، بۆیە ناتوانین بەر لە کۆتایى هێنان بەم ئەرکە عێراق بەجێ بهێڵین).
بوش لە بیرى چووە خۆی و دەوڵەتەکەی نەیانتوانیوە رەوشى عێراق چاک بکەنەوە و سەرەتاکانى دیموکراسیبوون دابمەزرێنن و تەبەنى هزرى دیموکراسى بکەن، بەڵکو عێراق لە دۆخێکى تەواو ناڕەحەت و ناجێگیردایە، لە مێژوودا ماوەیەک نابینین هێندەى ئەمڕۆ عێراق ئاڵۆز و ناسەقامگیر بووبێ، وەلێ گومانیش لەوە دەکەین ئەمەریکییەکان توانیبیان سەرکەوتن بەسەر ئەلقاعیدە و گروپە توندڕەوەکانى تردا بەدەست بهێنن، چوونکە کوشتنى زەرقاوى نەک شەپۆلى توندوتیژیى رانەگرت بەڵکو رەوشەکەى تەواو تەقاندنەوە و مەوجەیەکى بێوێنەى توندوتیژیى عێراقى تەنییەوە. لەم سۆنگەوە ناوەندى رۆشنبیریى و سیاسیى ئەمەریکا بە روونى پێداگریى لە شکستهێنانى کابینەکەى بوشى دووەم دەکەن و پێیانوایە هەڵوێست و پێشڕەوییەکانى بوشی کوڕ ئاکامێکى خەتەرناکتریان لێکەوتۆتەوە، ئەمەش واى کردووە رۆژ لە دواى رۆژ نفوزى سیاسیى کۆمارییەکان روو لە کەمیى بکات. کە بێگومان باجەکەی بە شکستیان لە هەڵبژاردنی داهاتوودا دەدەن.
فۆکۆیاما دەڵێت (پێشوەخت کۆمەڵێک کتێب و وتار چاپکراون کە سەرزەنشتى ویلۆنیالیزمى خۆشباوەڕانى ئەمەریکا دەکەن و هێرش دەکەنە سەر بیرۆکەى هەوڵدان بۆ دیموکراتیزەکردنى جیهان. هەوڵەکانى ئیدارەى دووەمى بوش بۆ دیموکراسى لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاستى گەورە بە دروشمە زبر و توندەکانى دەستپێکى سەردەمى دووەمى دەسەڵاتەکەى دەستیپێکرد، ئاکامى پڕ کێشەیان لێکەوتۆتەوە). فەرید زەکەریاش وەک پسپۆرێکى بە توانا و شارەزایەکى ناسراو بۆچوونێکى هاوشێوەى رایەکى فۆکۆمایاى هەیە، پێیوایە ئەمەریکییەکان لە عێراق نەیانتوانیوە سەرکەوتنى بەرچاو بەدەستبهێنن. بەڵکوو هەوڵیانداوە تەنیا بۆ راگرتنى جۆرێک لە هاوسەنگى، ئەو لە News Weekدا نوسیوویەتى (سیاسەتى دەرەوەى ئەمەریکا لە عێراق لەماوەى سێ ساڵ و نیوى رابردوودا تێکەڵەیەک بووە لە بنیاتنانى نەتەوە و بەرەنگاربوونەوەى تیرۆریستەکان، نەک سەرکەوتنێکى بەهێز). بە پێچەوانەشەوە هەلومەرجى عێراق بە جێگەیەک گەیشتووە خەڵکی وڵاتەکە هەست بە جیاوازییەکى ئەوتۆ ناکەن لەگەڵ سەردەمى رژێمى پێشوو چوونکە لە دیتنى ئەواندا پیاوکوژ هەر پیاوکوژە، جا عەمر یان زەید بێت، سەدام حسێن یان موقتەدا سەدر بێت. بە جۆرێک ئەم دۆخە واى لە نووسەرێک کردووە لە رۆژنامەى “ریاز”ى سعودیدا ئەم چەند دێڕە بەوپەڕی نائومێدییەوە بنووسێت (سەدام پاسەوانى دۆزەخ بوو، چەندین جەنگى هەڵگیرساند و چەندین کەسایەتى ناودارى سیاسیى و ئاینیى و تەنانەت زاواکەى و چێشتلێنەرە کریستیانەکەى و مامۆستاکانیشى لە ناوبرد. ئەمانە هەمووى بە بیانووى چەند هۆکارێکەوە کە بە ئەمنیى ناودەبران، بەڵام بارودۆخى نوێى عێراق هیچى کەمتر نییە لە رابردوو، ئەوەندە نەبێت تاکە پیاکوژەکەى جاران ئێستا بووە بە سەدەها پیاوکوژ، میلیشیاکان بوون بە جێگرەوەى گاردى کۆماریى و دەزگاکانى ئاسایش و پاسەوانى تایبەت). دەکرێت رەوشەکە لە دێڕێکدا کورت بکەینەوە، ئەمەریکا لە 2003 دیکتاتۆرێکی مەترسیداری لە عێراق گۆڕی، بەڵام لە هەمان کاتدا دەرگای کردەوە بۆ دەیان دیکتاتۆری مەزهەبی و فاناتیستی عەرەبی شیعی و سوونی.
هەر ئێستا میلیشیاکانى سەدر و بەدر و گروپە جۆر بەجۆرەکانى ترى چەکداریى لە عێراقدا، لە نەگریسترین جەنگى تۆڵەسێنەرەوەدان لە بەرامبەر بە یەکتر، ئەم جەنگە لە ئاسایترین تاکى شیعە یان سووننەوە دەستى پێکردووە تا دەگات بە پێشەوایانى ئاینیى و کاربەدەستانى حکومى. خودى نورى مالیکى سەرۆک شالیارى عێراق بەردەوام ئەوە رەت دەکاتەوە پیاوى ئەمەریکا بێت، بەڵکو دەیەوێ سۆزى مەرجەعە ئاینییەکان و مەلا بونیادگەرەکان بۆ لاى خۆى رابکێشێت. هەرچەند لە واقیعدا مالیکی بە ئەجیندای ئێرانی عێراق بەڕێوە دەبات، بەڵام پێیوایە قۆناغى دووەمى یارى سیاسیى شیعى دەستیپێکردووە، ئەگەر لە قۆناغى یەکەمدا بە هەڵبژاردن و دیپلۆماتییەت و دەنگدان شیعە سەرکەوتنى زۆرى لە عێراقدا تۆمار کردبێت، ئیدى لەم قۆناغەدا کاتى ئەوەیە لەگەڵ باڵى عەسکەریى شیعى پێکبێت بۆ زیاتر سەقامگیرکردنى دەسەڵاتەکەى و کەمپینى پاکتاوکردنى سووننە و بژارکردنى دڕک و داڵى بەردەم خەونە مەزهەبی و شەخسییەکانی کە دڵنیام پریشکی ئەم ئاگرە پێش هەر کەس بەر کورد دەکەوێ. بە ئاشکرا بادانەوەى مالیکى بەلاى مەزهەبگەریى و مەلا توندڕەوەکان و هێزەکانى میلیشیا هەست پێدەکەین، ئەمەش بە هەموو شێوەیەک هەڕەشە لە ئایندەى ئەمنیى و سیاسیى عێراق دەکات، بەڵگەیەکیش دەدات بە دەستەوە لە بارەى ئەوەى پێکهاتەکانى عێراق ناتوانن پێکەوە هەڵبکەن، بەڵکو کۆى هێزەکان لە هەوڵى نەپساوەدان بۆ کۆنترۆڵکردن و لەنێوبردنى ئەویترى دەرەوەى خۆى. ئەوەش بە ریمۆند کۆنترۆڵ و ئیحاى ژێر بە ژێرى مالیکى و ستافە شیعەکەیەتى کە مەرجەعەکان جارێکى تر دەم لە دەسەڵات و حوکمداریى وەردەدەن و دەبنە بەشێک لە دروستکردنى بڕیارى سیاسیى لە وڵاتدا.
دەبینین موقتەدا سەدر کە لە سەرەتاى هاتنى ئەمەریکاوە بانگەشەى جیهادى راگەیاند و بە کرداریى جەنگى لە دژى هێزەکانى هاوپەیمان هەڵگیرساند دواى کەنارگیرییەکى درێژ ئەمڕۆ هاتۆتەوە سەر شانۆى سیاسیى و هەندێ لێدوانى عەنتیکە و سەیر و سەمەرە بۆ کەناڵەکانى راگەیاندن دەدات و بە شەفافى بەهەر چوار لاى خۆیدا هەڕەشە دەبەشێتەوە. ئیدى عێراقێک مەلا و ئاخوند و تیرۆریست و سەرکردەى عەقڵ بەجێماوى دەمارگیریى مەزهەبیى و ژەنەراڵى دەست و پەنجە خوێناویى و دزى بانک و سیاسیى قۆڵبڕ و دیکتاتۆر بەڕێوەی ببەن و ئەمەریکاش پاڵپشت و دۆست و هاوپەیمانیان بێت، ئاخۆ دەبێ چ ئومێدێک هەبێ بە پاشەڕۆژى دیموکراسى لەم وڵاتەدا؟ ئەم سیاسییە لۆمپن و گەندانە جگە لەوەى سەبەبکارى بارى نائەمنیى و تیرۆر و تەقاندنەوەن، هاوزەمان دەستیان لە بینەقاقاى خەڵک گیرکردووە و سەروەت و سامانى وڵات بە هەدەر و فیڕۆ دەدەن. گەندەڵى سەرى هەموو عێراقییەکانى خواردووە و کۆمەڵگەى شەل و ئیفلیج کردووە، دزینى پارەوپول و بە فیڕۆدانى سەروەتى نیشتمانى لە ئاستێکى جادوویى و سەرسوڕهێنەردایە! تەنانەت بە پێى راپۆرتێکى دەوڵەتى ئەمەریکا تەنیا لە ساڵى 2005دا چوار ملیار دۆلارى ئەمەریکى لە عێراقدا دزراوە و دیار نەماوە، ئەمەریکا لە چوارچێوەى داگیرکارییەکەیدا عێراقى یەک دیکتاتۆر و سەرکردەى پێویست (قائد الضرورە)ى گۆڕی بۆ عێراقى سەدان دیکتاتۆرى قەزەم و سەدان حزبى تیرۆریست و پاشڤەڕۆ و کۆنەپەرست. تەنانەت من لەو بروایەدام ئەمەریکا هێشتا لە سەرەتاى پرۆسەیەکدایە بە ناوى لە رەگوڕیشە هەڵکێشانى بەعس، ئەگەر لاشەى بەعس پارچە پارچە کرابێت، بەڵام هێشتا دڵی بەعسیزمی کولتووریی لە ترپەترپدایە. ئەمەریکا لە میانەى پرۆسە و ئۆپەراسیۆنێکى بیست رۆژەدا توانى رژێمى سەدام حسێن لەسەر کار لاببات، بەڵام ئایا بە کەوتنى بتەکەى سەدام لە چەقى شارى بەغداددا بە ماناى کۆتایى یەکجاری بەعسیزم دێت؟ بێگومان نەخێر، راستە ئەمەریکا توانى بەعس وەک دامودەزگاى سەرکوتکەر و تۆڕى هەواڵگریى و سوپا و دامەزراوە ئەمنییەکان هەڵبوەشێنێتەوە، بەڵام نەیتوانى کۆتایى بە سەرلەبەرى بەعسیزم بهێنێت. رەنگە ترسناکترین وەتەرى بەعسیزم لە هەبووندا مابێ کە بەدڵنیاییەوە مەبەستمان ژینگەکەیەتى.
بەعسیزمى کولتووریى جیددیترین ئامادەیى هەیە و لە بیرکردنەوەى زۆربەى عێراقییەکاندا هێشتا بەعسیزم گیانێکى زیندووە، هەرچەندە ئەم قورساییە زیاتر لەسەر ئەندێشەى خەڵکى سووننە مەزهەبە، لێرە نەک بەعسیزم کۆتایى پێنەهاتووە بەڵکو رۆژانە بەیعەتى خۆیان لەگەڵى نۆژەن دەکەنەوە. هەیئەى عولەماى موسلیمین کە من دڵنیام یەک زانایان تیا نییە و سەرجەمیان مەلاى وشکهەڵاتووى سەلەفى و دەمارگیرن مۆدیلێکى ترن لە بەعسیزم، تەنانەت ئەوان لە پەنا کتێبى قورئاندا پەرتووک و راسپاردەکانى سەدام دەبینین، ئەگەر مانیفێستى کۆمۆنیست کتێبى پیرۆزى کۆمۆنیستەکان بێت، ئەوا بێ دوو دڵى کتێبەکانى میشێل عەفلەقی تیۆریسۆن و مامۆستای عروبە و بەعسیزم مانیفێستى ئەو دەستە بەناو زانایەیە. ئەم دەستەیە جێگرەوەى بەعسن و نووکە درێژە بە روانگە نەتەوەپەرستییەکانى بەعس و سەدام دەدەن، رەنگبێ لەوەشدا لە بەعس کاریگەرتر بن ئەمانە دەستەیەک مەلا و پیاوی ئاینین و دەتوانن بەرگێکى پیرۆز و ئاینیى ببەخشن بە تێزە رەگەزپەرستییەکانیان (وەک لە وتەکانى حارس ئەلزاریدا هەستى پێدەکەین).
ئێمەش لە کوردستان وێڕاى ئەوەى پانزە ساڵ زیاترە بەعس وەک دەسەڵات و دامودەزگا لە نێوماندا نەماوە و هەڵکەندراوە، کەچى کولتوورى بەعسیزم هەژموونى خۆى بەسەرماندا سەپاندووە و بگرە بەعسیزم بەشێکى هەرە گرنگە لە مامەڵەى سیاسیى و کارگێڕیمان، لە پەروەردە و سیمای بیرکردنەوەمان. بەعسیزم جوزئێکە لە خەیاڵ و روانینمان، بەعسیزم رووناکى ئەو لایتەیە بەرپێى خۆمانى پێ دەبینین، جا ئەگەر بەعسیزم پاش ئەم هەموو ماوەیە هێشتا لە کوردستاندا گیانێکى زیندوو بێت، ئەوە هەر باسى ناوەڕاست و باشوور مەکە کە تا ئێستاش سەدام لە بەرگى فریشتە و پێغەمبەرێکدا دەبینن و لێى رادەمێنن. گرفتەکەش ئەوەیە پێمانوابێ بە سووتاندنى تانک و دەبابە و فڕۆکەکانى بەعس و کاولکردنى جبەخانەکانى بەعس کۆتایى هاتووە، کارەساتەکە لەوێیە پێمانوابێ خنکاندنى سەدام و یاریدەدەرە دڕندەکانى خنکاندنى رەگەزپەرستى و وشککردنى تۆوى دیکتاتۆرییەت بوو، نا، بەڵکو سەدام حسێن لە پێست و رەنگێکى تردا ئامادەیى هەیە، رەنگبێ تێفکرینى سەدام لە کەللەى زۆربەى عێراقییەکاندا بێت، دڵى بەعسیزم هێشتان دڵێکى زیندووە و لە بەشی چەپی سینگی زۆربەماندا ترپەترپیەتى. پەروەردەی سیاسیی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیی بەعس، هێشتا باڵادەستە!! بەعسیزم وەک مۆتیڤێکی هەراش و کارا لەپشت تێفکرینی تاک و گشتەوەیە.
بۆیە دووبارە دەڵێم دیموکراتیزەکردنى عێراق کارێکى سەختە، قورسى ئەم پرۆسەیە لەوە ناڕەحەتترە رژێمێک بڕوخێنی، هەموو ئاگادارین رووخانى رژێم وەک دەسەڵات و سوپا هەمووى بیست رۆژى پێ چوو، بەڵام لەوانەیە لە رەگەوە دەرهێنانى بەعسیزم لە کولتوور و دنیابینیماندا بیست ساڵ و رەنگە زیاتریشی پێویست بێت. لێرەدا پرسیارێک دێتە پێشێ: کەواتە رێگا چارەسەر چییە بۆ کۆنترۆڵکردنى ئاسایش و کۆتایهێنان بە تەنگژەى سیاسیى و ئاڵۆزیی و سەرلەنوێ بونیادنانەوەى عێراق؟. بە بڕواى من چارەسەر هەڵوەشاندنەوەى عێراقە وەک یەک دەوڵەتى ناوەندیى و یەکگرتوو، هەروەها دابەشکردنییەتى بۆ سێ دەوڵەت، لەبەرئەوەى عێراق نەک ئەوەى دەوڵەتێکى سروشتى و خۆڕسک نییە بەڵکو سنوورێکى دەستکردى ئیمپریالیزمە و بە زۆرى زۆرداریى خراوەتە ژێر چەپۆک و رکێفى عەرەبەوە. بەریتانیاى مەزن لە سەرەتاى سەدەى رابردووەوە بە گوێرەی ئەجیندا و بەرژەوەندییە کۆلۆنیالیستییەکانى خۆی وێنەى ئەم وڵاتەى کێشا، شیعە و کوردى کردە سووتەمەنى دروستکردنى عێراق، بەڵام عێراق چ وەک دەوڵەتێکى یەکگرتوو چ وەک ئەوەى ئینگلیز بیرى لێدەکردەوە دروست نەبوو. وینستۆن چەرچڵ، سەرۆک وەزیرانی پێشووتری بەریتانیا، لە یادداشتەکانیدا نوسیوویەتى (لە مارسى 1921 کۆنفرانسى قاهیرە بڕیاریدا میسۆپۆتامیا بکرێتە عێراق و دامەزراندنى شانشینێکى عەرەبى، کە سوپایەکى عەرەبى وەک شتێکى بنەڕەتى بپارێزێ و بە پەیماننامەیەکیش ببەسترێ بە بەریتانیاوە، هەروەها کاوربارى ناوخۆشى بخرێتە ژێر کۆنترۆڵى عەرەبەوە، هێزى ئاسمانى پاشایەتیش پارێزگارى بەرژەوەندییەکانى بەریتانیا بێت). تەنانەت دەوڵەت و سەڵتەنەتى عوسمانلى بەو دواکەوتوویى و کۆنەپەرستییەى خۆیەوە هۆشى بەوە دەشکا عێراق پارچەیەکە لە ململانێ و ناکۆکى قووڵ، بۆیە دابەشى کردبوو بەسەر سێ یەکەى ئیداریدا (سێ ویلایەت) کە پێکهاتبوون لە ویلایەتى کوفە و ویلایەتى بەسرە و ویلایەتى شارەزوور (دواتر بوو بە ویلایەتى موسڵ).
ئەم نەخشەیە بەمجۆرە مایەوە هەروەک وتم تاکوو بەریتانیا و براوەکانى جەنگى یەکەمى جیهانە عێراقیان بەمشێوەیەى ئەمڕۆ دامەزراند کە پارچەیەکە لە توندوتیژیى و جەنگى نێوخۆیى نێوان تایفە و نەتەوەکانى ناوى بە درێژایى زێتر لە هەشتا ساڵ. عێراق بە بەرینى ئەم مێژووە وڵاتێکى ساختە و نیشتمانێکى وەهمى بووە و قەت نەبووەتە دەوڵەتێک تیایدا هەمووان هەست بە یەکسانى و کامەرانى بکەن. پێموایە بێ دابەشکردنی عێراق بۆ سێ دەوڵەت، ئەم دەوڵەتە وەک بورکانێک هەمیشە لە تەقینەوەدا دەبێت، ئاگری ئەو گڕکانەش پێش هەر کەس کورد دەسووتێنێ. ئێستا تێدەگەین، دابەشکردنی عێراق کارێکی پێشنۆرەترە وەک لە دیموکراسی هەروەک پێشمەرجێکیشە بۆ چەسپاندنی دیموکراسییەت لە ناوچەکەدا. نموونەى ئەم دەوڵەتانەى وەک عێراق لە تەواوى دنیادا فاشیل بوون و هەڵوەشانەوە، ئەگەر بڕوانین بۆ کۆمارەکانى یەکێتى سۆڤێتى جاران، هەر لە یۆگسلاڤیاوە تا دەگاتە چیکۆسلۆڤاکیا و کوێ و کوێى تر، ئەم دەوڵەتە وەهمی و درۆینانە لە بەریەک هەڵوەشانەوە، سەرەڕاى ئەو هەموو خوێنڕێژیى و تراژیدییە مرۆییانەى لەم وڵاتانە روویاندا دواجار و دوا چارەسەر بریتى بوو لە بژاردەی جیابوونەوە و پێکهێنانى چەند دەوڵەتێکى نوێى سەربەخۆ، هەرێمى مۆنتینیگرۆ نموونەیەکى هەرە نزیکیانە لە رووى کاتەوە.
عێراق نیشتمانێکى رەسەن و واقیعى نییە، بۆیە دواى هەشت دەیە و پتریش لە سیاسەتى توندوتیژانەى دەوڵەتە یەک لە دواى یەکەکانی، ئەمڕۆ لە هەموو کات شەفافتر دیارە عێراق نەبۆتە یەک نیشتمان و هەرگیزیش نابێت، ئەگەر بوش بیەوێ پرۆسەکەى لە سەرکەوتن نزیک بکاتەوە دەبێت هەنگاو لە راستاى دابەشکردنى عێراقدا بنێ، بەڵام بە داخەوە ئیدارەى بوش مکوڕن لەسەر یەکپارچەیى خاکى عێراق، لە کاتێکدا گەلێک پسپۆر و کارناسى رۆژهەڵاتى ناڤین چارەسەرى ئەم دۆخە لە دابەشکردنى عێراقدا دەبیننەوە، بۆ وێنە سیاسەتمەداری ئەمەریکى (هێنرى کیسنجەر) وەک شارەزا و پسپۆڕ لە کاروبارى رۆژهەڵات و خاوەن ئاگاییەکى قووڵ و بێوێنە لە هاوکێشە سیاسییەکانى ناوچەکە لایەنگرى دابەشکردنى عێراقە بۆ سەر سێ کەنتۆنى خۆ بەڕێوەبەریى یان راستتر بڵێم سێ وڵاتى سەربەخۆ لەسەر بنەماى کۆنفیدراڵى. بەڵام بوش لە زۆر بۆنە و جێگەدا دژى ئەم پێشنیارە وەستاوەتەوە بە بیانووى ئەوەى بارودۆخەکە تەواو دەشڵەژێ و دەبێتە ناڕازیبوونى تورکیا و سوریا و ئێران. سوریا کە گرێدراوی ئێرانە لەوە بێهێزترە بتوانێ بەر بە ئەجیندای ئەمەریکی بگرێ بۆ دابەشکردنی عێراق، هەرچی وڵاتانی عەرەبیشە چەند کاردانەوەیان نواند لە پرۆسەی داگیرکردنی عێراق و لەسەر کارلابردنی سەدام و هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی حزبی بەعس، هەر ئەوەندەش کاردانەوەیان دەبێت لە ئاست دابەشکردنی عێراق، چوونکە ئەمەریکا دەتوانێ ئەو واقیعە بەسەریاندا بسەپێنێ! سەبارەت بە تورکیا، هیچ کات تورکیا ئەم بارودۆخە دیفاکتۆیەی باشووری کوردستانیشی پێ قبووڵ نییە، بەڵام ناشتوانێ هیچ بکات لەدەرەوەی خواستی ئەمەریکا جگە لە هاشوهوشی لەشکرکێشی و میدیایی، رەنگە کاردانەوەی هەر هێندەی کاردانەوەی سێ ساڵ و نیو بەر لە ئێستای بێت کاتێ رێگەی نەدا هێزەکانی ئەمەریکا ئاسمانی وڵاتەکەی بۆ هێرشکردنە سەر عێراق بەکاربهێنێت. لە کۆتایشدا ئەمەریکا دوژمنی سەرەکی ئێرانە، کەوابوو پێویستی بە رازیکردنی دڵی ئێران نییە. ئەی بۆچی بۆ هەنگاو بۆ دابەشبوونی عێراق نانێت؟ هێشتا بەرژەوەندییە کۆلۆنیالیستییەکانی ئەمەریکا لە مانەوەی عێراقدایە بە یەکگرتوویی. نابێ ئەوەش لە یاد بکەین ئەمەریکا نیوئیمپریالیزمە نەک دۆست و فریادڕەسی گەلان.
بوش لە رۆژى دووشەممە 16-10-2006 لە دیدارێکى تەلەفزیۆنیدا لەگەڵ چەناڵى (فۆکس نیوز)ى ئەمەریکى لەو بارەوە وتى (بەو شێوەیە ئاژاوەیەکى لەمە گەورەتر دەخوڵقێنین کە لە عێراقدا هەیە و دەمانەوێت چارەسەرى بۆ بدۆزینەوە). رۆژنامەى (عوممان) لەسەر هەڵوێستى جۆرج بوش راپۆرتێکى تێروتەسەلی ئامادە کردووە، لە راپۆرتەکەدا هاتووە (سەرۆک بوش دژایەتى دابەشکردنى عێراقى کرد، ئەوەتا لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵى فۆکس نیوزى ئەمەریکى ئاماژەى بۆ ئەوە کرد دابەشکردنى عێراق بۆ سێ ناوچەى خاوەن دەسەڵاتى خۆ بەڕێوەبەریى کارێکە نەک دەبێتە هۆی یەکترکوژیى سووننە و دەوڵەتە سووننەکان لەگەڵ شیعەدا، بەڵکو کوردەکانیش تووشى کێشە دەبن لەگەڵ تورکیا و سوریادا، ئەوکاتیش خۆمان لە بێ سەرەوبەرەییەکدا دەبینینەوە گەورەتر لەوەى ئێستا دەیبینین). بێجگە لە بوش زۆربەى هەرە زۆرى سیاسەتمەدارانى ترى سەر بە کۆمارییەکان و کاربەدەستانى کابینەکەى بوش لەسەر هەمان قەناعەت و بڕوان کە عێراق بە یەکپارچەیى بمێنێتەوە بەبیانووى ئەوەى کێشەى گەورەتر دەخولقێنێ، تەنانەت لە کاتى هەڵبژاردنەکانى کۆنگرێس و ئەنجوومەنى پیران، کۆمارییەکان بانگەشەى ئەوەیان دەکرد ئەگەر دیموکراتەکان زۆرینە بهێنن عێراق دابەش دەکەن (وەک ئەوەى کارێکى خراپ بکەن). بۆ نموونە رۆژنامەى (خەبات) لە ژمارە (2312) رۆژى دووى تشرینى دووەمى 2006 لە لاپەڕەى یەکەمدا لەو بارەوە ئەم هەواڵەى بڵاوکردۆتەوە (بەرنامەى دۆسێى ئەمڕۆى کەناڵى جەزیرەى قەتەرى تەرخانکرا بوو بۆ هەڵبژاردنە سەرەتاییەکانى کۆنگرێسى ئەمەریکا و بەپێى راپۆرتێکى ئەم کەناڵە کە لە ئەمەریکاوە ئامادەکرابوو ئاماژە بۆ ئەوە کرا کە جەماوەرى حزبى کۆماریى لە بەرامبەر دیموکراتەکاندا بەرەو لاوازبوون دەچێت).
“هۆکارى سەرەکى ئەم لاوازبوونەش بۆ سیاسەتى جۆرج دەبلیو بوش لە عێراقدا گەڕێنرایەوە، بۆ شرۆڤەکردنى ئەم دۆسێیە بەرنامەى ناوبراو میوانداریى لە خالید سەفورى داڕێژەرى ستراتیژیەتى حزبى کۆماریى و ئەندامى چالاکى ئەم حزبە لە کۆنگرێسى ئەمەریکا کرد، لە میانەى قسەکانیدا خالید سەفورى بە دووری زانى کە دیموکراتەکان بتوانن زۆرینەى کۆنگرێس و ئەنجوومەنى پیرانى ئەمەریکا بەدەستبێنن، بەڵام دووپاتى کردەوە کە تەنیا سەرکەوتنى کۆمارییەکان یەکجارەکى خاکى عێراق دەهێڵێتەوە، ئەگەر دیموکراتەکان سەرکەوتن بەدەست بهێنن ئەوە لە ماوەیەکى کەمدا دواى سەرکەوتنیان دەوڵەتى کوردیى لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا دروست دەبێت و زۆرشتى دیکەى چاوەڕوانکراویش دەبینرێت. لە درێژەى قسەکانیدا داڕێژەرى ستراتیژیەتى حزبى کۆماریى لە کۆنگرێسى ئەمەریکا وتى: کۆمارییەکان جەنگى عێراق بە بەشێک لە شەڕى دژە تیرۆر دەزانن و مەبەستیان نییە نەخشەى ناوچەکە بگۆڕن”. ئەگەر کەمێک بە دیقەتەوە لەو وتانە وردبینەوە، ئەوا لە قسەکانی (سەفورى)دا دووشت بە روونى دەبینرێت:
یەکەم: سەفورى دەیەوێ عەرەبەکان بوروژێنێت یان سوود لە دەنگى رەوەندى عەرەب لە ئەمەریکا وەربگرێ، بەڵام دواتر بینیمان سەرەڕاى ئەم بانگەشانەش کۆمارییەکان دۆڕاندیان.
دووەم: وەعد و بەڵێنەکانى ئەمەریکا بۆ دیموکراتیزەکردنى عێراق بوون بە بڵقى سەر ئاو. ئەوەتا عێراق بۆ ئەوان تەنیا مەیدانى بەرەنگاریى تیرۆرە نەک گۆڕینى نەخشەی ناوچەکە، ئەمەریکا مەیدانى رووبەڕووبوونەوەى لەگەڵ تیرۆریستان لە واشنتۆن و نیۆیۆرکەوە گۆڕیوە بۆ بەغداد و رومادى و سامەڕا و تکریت و قەندەهار و کابوڵ، بە کورتى ئەمەریکا تۆپەکەى لە ساحەى خۆى دوورخستەوە. بۆیە ئەجینداکەى ئەوان خاڵییە لە عێراقێکى دیموکرات و دامەزراندنى کوردستانێکى سەربەخۆ و پانکردنەوەى سەرى دیکتاتۆریەت و لە باربردنى بەستێنى کۆمەڵ بۆ دیکتاتۆرە سەرەمێکوتەکان. بە پێچەوانەوە ئەمەریکا وەک لوتکەی سیستمی سەرمایەداریی بە دوای بەرژەوەندییە نامەشروعەکانییەوەتی لەسەر خوێنی گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. کێ ئوسامەی دروستکرد؟ کێ دەستگیرۆیی ئەو کۆمەڵە خەڵکەی کرد کە پێیان دەوترێ “عەرەب ئەفغانەکان”؟ و ئێستاش هەموو دنیا گیرۆدەی دەستی تاوانکارییەکانیان بووە.
لە بەرامبەردا کیسنگەر و هاوبیرەکانى پێداگریى لەسەر ئەوە دەکەن ئەگەر عێراق دابەش نەکرێت رەنگە ئەزموونى ڤێتنام جارێکى دووبارە بێتەوە، لەولاشەوە باڵى توندڕەو لە کۆنگرێس و حکوومەتى ئەمەریکا چارەسەر لە رەوانەکردنى هێزى سەربازیى زیاتردا دەبینینەوە، ئەوەش مامەڵەیەکى ستالینى و تەسکبینانەیە لەگەڵ ئەم واقیعەى عێراقدا. لە سەروەختێکدا بە دیفاکتۆ ئەمڕۆ عێراق سێ دەوڵەت و سێ دەسەڵاتى جیایە، لە بەشى باشووردا کە لە رووى سوکانییەوە زۆربەى دانیشتوانەکەى شیعە مەزهەبن دەوڵەتێکى تیۆکراتیان لەسەر بنەماکانى مەزهەبى شیعە هەیە، دەوڵەتێک بە هەموو پێوەرێک دەسەڵاتێکى مەزهەبییە و وێنەیەکە لە چەشنى کۆمارى ئیسلامى ئێران، هەر لەم بەشدا حکومەکانى شیعەگەرێتى و ویلایەتى فەقیه بەڕێوە دەچێ و هەر ئەوەیە جەعفەرى سادق لە نێوانیاندا نییە، ئەم پارچەیە لە وڵاتى درۆینەى عێراق تەنێ ناوى باشوورى عێراقە ئەگەر نا بووە بە بەشێک لە کۆمارى ئیسلامى ئێران. لە ناوەڕاستى عێراق بەرەو سەرەوە یان راستتر بڵێم سێگۆشەى سووننەنشین سەربارى نائارامى و ناجێگیریى بارودۆخى ئەمنیى تیایدا، بەڵام دەسەڵاتی یەکەم و سەرەکی بە دەست تیرۆریستان و پاشماوەکانى حزبى بەعسى رووخاوەوەیە. هەروەک ئاشکرایە رێکخراوى ئەلقاعیدە لەم دەڤەرانە حکوومەتى ئیسلامى خۆى راگەیاندووە (ئەمارەتى ئیسلامى عێراق)، هەڵبەتە لە بارى عەمەلیشەوە تێکەڵەیەک لە پاشماوە سەدامییەکان و تیرۆرستەکانى ئەلقاعیدە و قوتابییە دڵسۆزەکانی ناسیۆنالیزمى پەڕگیرى عەرەب بە هاوبەشیى حوکمی ئەو ناوچەیە دەکەن. ئەم بەشەش لە عێراق لە ژێر چەتر و کۆنترۆڵى راستەوخۆى ئەم پێکهاتانەدایە و حکوومەتى عێراق کە زیاتر وەک حکوومەتی شیعە خۆی دەنوێنێ بچووکترین رۆڵى ئیداریى و سیاسیى نییە لەوێ.
لە بەشى باکوورەوە یان هەرێمى کوردستان دەسەڵاتى خۆماڵى کوردیى لە ژێر ناوى حکوومەتى هەرێمى کوردستان هەیە، ئەم پارچەیەش بەشێکى دابڕاوە لەو دوو بەشەى تر، دەسەڵات فۆرم و مۆدیلێکى جیاوازترە لە شێوە دەسەڵاتى ناوەڕاست و باشوور، بۆشایى و کەلێنێکى کولتووریى و عەقڵیى لەنێوان خەڵکى کوردستان و خەڵکانى ناوچەکانى تردا هەیە، لە باشوور زۆرینەی خەڵک خوازیارى دەوڵەتێکى ئیسلامى شیعین. لە ناوچەى ناوەڕاستیش بەشی زۆری خەڵک خەون بە دەوڵەتێکى عەرەبى ئیسلامی سووننەى دەمارگیرەوە دەبینین. بەڵام جەماوەرى کورد بە زۆرینەى دەنگ لەگەڵ دەوڵەتێکى دیموکراتى دادپەروەردان، بەڵام ئەم دەوڵەتە دەوڵەتى کوردستانى سەربەخۆ بێ. ئیتر کوانێ رۆڵ و ماناى حکوومەتى عێراق کە مام جەلال سەرکۆمار و مالیکى سەرۆک وەزیرانییەتى؟. ئایا جگە لە وێنەیەکى وەهمى و درۆیەکى شاخدار شتێک لە ئارادایە بە ناوى حکوومەت و نیشتمانى عێراق؟. سەرەڕاى ئەمانەش ئەم سێ پێکهاتە سەرەکییە ناتوانن بەیەکەوە هەڵبکەن، سووننە ئامادە نییە دەسەڵات و ئیمتیازانى هەشتا ساڵى رابردووى واز لێبێنێ و دەست لە کورسى دەسەڵات هەڵبگرێت، بۆ ئەوەش تاکە رێگەى بەدیهێنانى ئەم خەونە لە لە ناوبردنى کورد و شیعەدا دەبیننەوە، ئەزموونی هەشتا ساڵی رابردووشیان لە دەسەڵاتدا ئەم فاکتەی سەلماندووە، کوردیش حەزەر و گومانى هەیە لە نیەتەکانى عەرەب و ترسى هەیە لەوەى شۆڤڵەکانى ئەنفال جارێکى تر گۆڕ هەڵتەکێنن و خەونى ساڵەها ساڵى بە با بدەن. ئەگەر بەرژەوەندیی سەرانی کورد نەبوایە دەبوو لە 2003دا کورد بۆ ئەبەد عێراقی لە کۆڵ خۆی بکردایەتەوە و دەوڵەتی رابگەیاندایە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی دەوڵەتی عێراق لە سەرەتای دامەزراندییەوە هێندەی ئەوکات لاواز نەبووە و چوارچێوە جوگرافییەکەشی هیچ کات ئەوەندە پاشاگەردانی و ناجێگریی بەخۆوە نەبینیوە.
شیعەش هیچ کام لە کورد و سووننەى قبوڵ نییە، بەڵکو لەگەڵ عێراقێکى یەکگرتووى ئیسلامیدایە لەسەر بنەماى شیعەگەرێتى، تەنانەت ئەلحەکیم (محەمەد باقر ئەلحەکیم) وەک ئایەتوڵڵایەکى بەرهەڵستکارى رژێمى پێشووى عێراق، بەر لەپرۆسەى ئازادیى عێراق لە هەڤپەیڤێنێکدا وتبووى (لە کۆمارى ئیسلامى عێراقى پاش سەدامدا جێگەى کوردسانێک لەو خاکەدا نابێتەوە). ئەمڕۆش بە روونی ئەو دیمەنە دەبینین کە شیعە چۆن لە قوربانییەوە بووە بە جەلاد. ئەمە گرێیەکی سایکۆلۆجیی شیعەی عێراقە، کە بەدرێژایی هەشتا ساڵ لە سایەی سووننەی عەرەبدا چەوساونەتەوە، بەڵام چوونکە دیموکراسی لە عێراقدا فەرهەنگ نییە، بەڵکو مەزهەبگەریی و دیکتاتۆریی و خوێنڕشتن پەروەردەی باڵادەستە، بۆیە بە ئاسانی لە سێ ساڵێکدا شیعە وێنای خۆی لە قوربانییەوە گۆڕی بۆ جەلاد. کورد وتەنیش قسە هەزارە و یەکێکى بە کارە، ئەگەر چارەسەرى کێشەکانى عێراق و کۆتاییهێنان بە قەیرانە قووڵەکانى دەرگایەکى هەبێت، ئەوە یەکێک لە کلیلەکانى کردنەوەى ئەو دەرگایە دابەشکردنى عێراقە بۆ سێ هەرێمى خۆ بەڕێوەبەریى هەروەک ئاماژەم بۆ کرد بەشێوەى سێ دەوڵەتى کۆنفیدراڵ تا ماوەیەکی دیاریکراو لەگەڵ یەکتر بمێننەوە. یان ئەگەر دۆخەکە قبوڵی کرد هەر کەس لە ماڵی خۆی. پێموایە ئەمە بۆ ئەمەریکا و ناوچەکە و جیهانیش، تاکە رێگەچارەیە، بەدەر لەمە هەر رێگاچارەیەکی تر من لای خۆمەوە ناوی دەنێم “چارەسەری درۆزنانە”.
دواى ئەم هەموو شێر و رێوییە هەقە ئەوەش لە خۆمان بپرسین: ئایا بە راست ئەمەریکا بۆ نەوت هێرشى کردۆتە سەر عێراق یان بۆ دیموکراتیزەکردنى؟ ئەمەریکا بۆ پاراستنى بەرژەوەندییەکان و سیاسەتى پاوانخوازیى و فراوانکردنى دەسەڵاتى خۆى سەربازەکانى بە کوشتن دەدا یان لە بەر چاوى کاڵى عێراقییەکان؟. بە بڕواى من شەڕى ئەمەریکا شەڕى مسۆگەرکردنى بیرە نەوتەکان و پاراستنى بەرژەوەندییەکان و درێژەپێدانى پاوانخوازیى خۆیەتى. ئەمەریکا نە سڵ لە جەنگ دەکاتەوە نە لە کوشتار نە لە کاولکاریى، بەڵکو کاری گرنگ و ئەولەویترین شت بۆى بەرژەوەندییە، بەرژەوەندیى بە جۆرێک ئەمەریکای وڕ و گێژ کردووە لە پەیامى گوللەباران و گوڵباران تێناگات، ئەو بەناوی گوڵاوى دیموکراسییەوە سووتێنەرترین چەکى مۆدێرن بەکاردێنێ، ئەو باسى مافەکانى مرۆڤ دەکات و گوانتانامۆشى هەیە، ئەو نموونەی مارلین مۆنرۆ پێشکەش بە ژنی دنیا دەکات وەک نموونەی ژنی ئازادی ئەمەریکی، کەچی دۆستی گیانی بە گیانی سعودیەیە کە ماف بە ژن نادات تەنانەت ئۆتۆمبیلیش لێبخوڕێت.! ئەو بۆى گرنگە لە هەموو شوێنێک بێت و بەرژەوەندییەکانى لە پەڕاوێزترین سوچى دنیادا ئامادەیی هەبێ و پارێزراویش بێت.
مادلین ئۆلبرایت وەزیرى پێشووترى دەرەوەى ئەمەریکا لە وتارێکدا بەناوى (مەشقکردنى دەسەڵاتى دەرەوەى ئەمەریکا)دا نوسیوویەتى (بۆ پاراستنى بەرژەوەندییەکانمان، ئێمە پێویستە بە خۆ بکەوین، رێککەوتن ساز بکەین، دەستوور بێنینە رۆنان، نموونەى وا بێنینە پێشەوە لەسەر بنەماکانى دیموکراسى، بازاڕى کراوە، یاسا، ئاشتى بەرقەرارکردن، جیهان پتر لە یەکدى نزیک بخەینەوە). بوش لەهەڵپەى ئەوەدایە لە زووترین کاتدا دەست بەسەر چاڵە نەوتەکاندا بگرێ و مەترسى تیرۆریستەکانی ئەمڕۆ و دۆستەکانی دوێنێی کۆشکی سپی لەو رووەوە نەهێڵێ، بوش لە بیرى چووە دنیاى ئێمە دنیایەکە پتر گیرۆدەى دەیەها کێشەى ترە، هەڕەشەکانى سروشت، زۆربوونى ژمارەى دانیشتوانى سەر گۆى زەوى، نەخۆشى و درمى کوشندە، ئایدز، بەدڕەوشتى و برسێتى و جەنگ و کاولکاریى، ئەفەریکا تاریکترین بەشى سەر شانۆی جیهانە و کارەساتاویترین جوگرافییە، بوش هەموو ئەمانە پشتگوێ دەخات و دێت دنیا لە شەڕێکى خوێناوییەوە دەئاڵێنێت تەنیا و تەنیا بۆ دەستەبەرکردنى خەونى چەند بازرگانێکى پترۆڵى وەک خۆى، بە تێگەیشتنى من جەنگى عێراق جەنگى نەوت و یەدەگى پترۆڵى ئەم وڵاتەیە و هیچى تر. جەنگەکانی ئەمەریکا هەموو لە یەک خاڵی ستراتیژییدا کورت دەبنەوە، ئەویش فراوانکردنی هەژموون و دەستەبەرکردن و پارێزگارییکردن لە بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسییەکانی وڵاتە یەکگرتووەکان وەک سەرداری بێ رکاربەر و تاکە جەمسەری هێز لە جیهاندا.
جیفرى دى.ساش مامۆستاى زانستى ئابوورى و بەڕێوەبەرى پەیمانگاى زەوى لە زانکۆى کۆڵۆمبیا، دەنووسێت (بوش لەم دواییانەدا بۆ رۆژنامەنووسان دوا و داواى ئەوەى لێکردن کە جیهان پاش پەنجا ساڵى دیکە بهێننە بەر چاویان، ئەو کاتێک ئەم داوایە ئاڕاستە دەکات بیرى لە ئایندەى زانست و تەکنۆلۆژیا، یان ژمارەى دانیشتوانى جیهان نەکردۆتەوە کە ژمارەکەیان لە نۆ هەزار ملیۆن کەس تێدەپەڕێت.. یاخۆ بیرى لەو ململانێیە نەکردۆتەوە کە پەیوەستە بە گۆڕانى کەش و هەوا، بەڵکو لە جیاتى ئەوە دەیەوێت بزانێت ئاخۆ توندڕەوەکان لە جیهانى ئیسلامیدا دەستدەگرن بەسەر سەرچاوەکانى نەوتى جیهاندا، لە راستیدا ئەوەى کە پاش پەنجا ساڵى دیکە سەرقاڵمان دەکات و خەونمان لێ تێکدەدات، هەرچییەک بێت پێویستە ئەوە لە کۆتایى لیستەکەدا بێت). راستیش ئەوەیە ئەمەریکا زێرەڤانی بەرژەوەندییەکانى خۆیەتى، بێ سڵەمینەوەش دوژمنى بەرژەوەندییەکانى هەر کێ بێت و لە هەر کوێ بێت تەنانەت ئەگەر لە حەشارگەکانیشدا بێت لە ناویدەبات. ئەمەریکا هەر بۆ ئەو مەبەستە هێرشى کردە سەر عێراق و سەدام حسێنى کۆنە قوتابى و بەندەى گوێڕایەڵى زەمانێکى دوور و درێژى خۆى لەسەر کارلادا، بەڵام ئایا تۆ بڵێى لەم دۆخەدا بەرژەوەندییەکانى ئەمەریکاییەکان لەگەڵ بەرژەوەندیی گشتیى عێراقییەکاندا یەکانگیر بێتەوە؟ ئایا عێراق بە مانەوەى سوپاى ئەمەریکا قازانج دەکات یان نا؟ ئەگەر هێزەکان بۆماوەیەکى دیارینەکراو مانەوە تۆ بڵێى توندوتیژیى لە رادەبەدەر و زێدەتر بەرامبەریان نەکرێت و ناچار بە کشانەوە نەکرێت؟. یان ئەگەر هێزەکانى ئەمەریکا پاشەکشەیان کرد، تۆ بڵێى عێراق لەوە زیاتر نەبێتە مەیدانى تەراتێنى شانە جیهادیی و تیرۆرستییەکان و جەنگى ناوخۆیى درێژخایەن و نەبڕاوە چارەنووسى عێراقییەکان لەمە رەشتتر نەکات؟. من نازانم دەبێ هەمووان چاوەڕوانى سیناریۆ و پێنگاڤەکانى داهاتوو بین. هەرچەندە مرۆڤی هۆشمەند لە هەنووکەوە هیچ ئاسۆیەکی گەش لە ئاسمانی پڕ غوبار و تەمی ئەم وڵاتەدا بەدی ناکات.
کاتى خۆى بوش لە 26-2-2003 واتە تەنیا بیست رۆژ بەر لە هێرش و ئۆپەراسیۆنى سەربازیى بۆ سەر عێراق وتى (هەتا بزانین پێویستە لە عێراق دەمێنینەوە، بەڵام رۆژێک زیاترى لێ نابین). هەروەها وتیشى ئێمە عێراقێکى نوێ و دیموکراتیک دروست دەکەین، بەڵام (بیرژان لویزان)ى شارەزاى فەڕەنسى وتى (سەرلەنوێ بونیادنانەوەى عێراق کارێکە شکست دەهێنێ)! ئایا بوش و بیرژان کامیان راستیان کرد و رووداوەکانى داهاتوو قسەى کامیان دەسەلمێنێت؟. تۆ بڵێى دواى ئەم ماوە تاڵ و تاریکە بۆ سوپاکەى بوش لەسەر هەمان راى خۆی مابێت؟ تۆ بڵێى پێش ئەوەى کاتى پێویست کۆتایى پێبێت ناچار بە کشانەوە نەکرێن؟ کێ ناڵێ عێراق نابێتە ڤێَتنامى دووەم و ئەمەریکا لوتى تیایدا ناشکێ؟ نازانم با بزانین لە رۆژانى داهاتوودا چى روو دەدات؟!!. تاکە شتێک کە بیزانم ئەمەریکا لە دروستکردنەوەی عێراقدا سەرکەوتوو نەبوو. هیچ کاتێکیش مەرجی سەرکەوتن رەوانەکردنی هێزی زیاتر یان کشانەوە نییە، بەڵکو دابەشکردنی ئەم دەوڵەتە ساختەیەیە بە ناوی عێراق کە مایەی ئاشووبە بۆ هەموو دنیا.
*ئەم وتارە شیکارییە پێش چواردە ساڵ، بە چوار بەش لە ژمارەکانی (108) و (109) و (110) و (111)ی رۆژنامەی (کوردستان راپۆرت) لە رۆژەکانی 26-27-28-30ی نۆڤەمبەری ساڵی 2006 بڵاوبووەتەوە.
تێبینی: کۆی ئەم شیکارییە وەک بەشی چوارەمی کتێبی “گەمەی شەیتان” لە لاپەرە 130-170 چاپ و بڵاوکراوەتە. کە ئەو کتێبەش بە چاپی کاغەز لە سەرەتای ساڵی 2018 لە ناوەوە و دەرەوەی وڵات بڵاوکراوەتەوە
