Skip to Content

ڕۆژی جیهانی فەلسەفە والە گەرووی پەتادا .. بەشی 21 .. ئازاد حەمە

ڕۆژی جیهانی فەلسەفە والە گەرووی پەتادا .. بەشی 21 .. ئازاد حەمە

Closed
by تشرینی دووه‌م 19, 2020 General, Opinion, Slider

“”چێژ بەختەوەری دەبەنگەكانە.بەختەوەری چێژی داناكانە””
ژول باربێ دۆرۆڤی Jules Barbey dAurevilly

دەروازە: بەپێی ئەو میراتە فەلسەفییە بێت ڕۆژئاوا بۆیبەجێهێشتووین ڕۆژی فەلسەفە ڕۆژێكی ڕۆژئاواییە، بەپێی ئەو خەسڵەتانەش بێت لە ناخی فەلسەفەدا پەنهانن فەلسەفە گەردووناوییە. لە هەردوو حاڵەتەكەدا ڕەوشی فەلسەفە لە جیهانی ئێستاماندا لە دۆخێكی فرە باش دا نییە، یان بابڵێین لە دۆخێكی زێڕینی خۆیدا نییە. هیچ نەبێت یەك لە هۆكارەكان مردن و ئاوابوونی بیرمەندە گەورەكانە كە جێكەیان بە ئاسانی پڕنابێتەوە. بیرمەندە گەورەكان لە ژیانا نیین تا بیریاریی بەسەر دۆزە جۆراوجۆرە گەردوناوییەكانمانەوە بكەن. بۆنموونە، بیرمەندەكانی سەردەمی سارتەر (كامۆ، مێرلۆ-پۆنتی، كۆریێ، كۆژێڤ، هیپۆلیت) و پاش سارتەر (باشلار، كۆنگلێم، بلانشۆ ، ئالتیسێر، بارت، فوكۆ، دولۆز، لیوتار و ….هتد) كارێكی زۆریان لەسەر دروستكردن و سڕینەوەی نیگا فەلسەفییەكان كرد و بە پێنوسە بە بڕشتەكانیشیان تخونی گەلێك بابەت كەوتن و زۆرێك بابەتیشیان لە خەوش و هەڵە دەربازكرد و تێكچرژان و بەیەكاچوونی تێڕوانینەكانیشیان یەكلا و دیاریكرد.
وێرای ئەوە، چرپەی فەلسەفە لە ڕۆژی خۆیدا مەشقێكی هزرییە بۆ گوزارشكردن لە دۆزی خۆی هاوكات لەو دۆزەش مرۆڤایەتی لە ئێستایدا پێوەیگلاوە(پەتا لە گشت شوێنێك دەخولێتەوە). فەلسەفە ئێستا پتر لە گشت كاتەكانی تر سەرمایەی هزریی هێندە بە پیتە وایلێكردوە بێ چەن و چۆن لەسەرپێیخۆی بوەستێت ئەمە بەدەر لەو كێشە ناوەكییانەی ئەم دیسیپلینە لەتەك خودی خۆی و لەتەك دیسیپلیەكانی تر دا هەیەتی. ئێمە مەستی فەلسەفەش نەبین خۆ لەوە حاڵین كە فەلسەفە خۆراكی ڕوناكبیری و تێگەیشتنمانە لە خودی خۆمان و دەوروبەرمان. دیدگا و شیكاریی و ڕوانینی فەلسەفیی هەوێنی دەرهاویشتە و ئاكامەكانن و لەو شوێنەش كە فەلسەفە ونە پاساو و بەهانە جێگرەوەن.
ئەمڕۆ (19/11/2020)، سێهەمین پێنجشەمەی نۆڤەمبەرە، ئەو ڕۆژەیە كە لە ساڵی 2002 ەوە لەلایەن یۆنسكۆوە وەك ڕۆژی جیهانی فەلسەفە World Philosophy Dayدەستنیشانكراوە. ئەم بڕیارەی یۆنسكۆ لە هەناوی ئەو گرنگییەوە سەرچاوەیگرتووە كە فەلسەفە لە ژیانی تاكەكانی گشت كۆمەڵگە و كولتوورێك ئامادەبوونی خۆی هەیە. لە ڕۆژێكی واشدا، كە ڕۆژەكانمان بەگشتی لە گەرووی پەتادا گیربووە، گەر هۆشمەندانە ،نەك هەرزانە، گوزارش لە دۆزی سەراپای جیهان لەژێر فشاری پەتای كۆرۆناڤایرۆس بكەین دەگەینە زۆرێك لە دەرهاویشتە كە بەشێكیان لە جۆری پرسیار دەخەینەڕوو: ڕاستە پزیشكی لە لوتكەدا بووە؟ بۆ مرۆڤی سەردەم بەهۆی ئامێرە ژیرەكانی بەردەستی دووچاری غرورێكی بێڕەهەند بووە؟ زانست كۆتای بە شەڕی خۆی لەتەك مێتافیزیك دا هێناوە؟ خوا بەهۆی هەواڵی مەرگەكانی كۆرۆناڤایرۆسەوە نەبووەوە بابەتی مشتومڕی ڕۆژانەی مرۆڤەكانی هاوچارخ؟ بۆ سێستەمی زانستی (پزیشكی و تەكنیكی) و ئابووری جیهانی بەرگەی هەڕەشەی ئەم پەتایەی نەگرت؟ و… هتد. ئەم پرسیارانە ئەوەمان پێدەڵێن كە كاردانەوەی پەتاكان لەڕووی مێژووییەوە لەسەر سیاسەت جێپێی دیارە. هاوكات مێژووی بڵاوبوونەوەی پەتاكان ئەوەمان لاڕووندەكەن كە نەخۆشی و ڤایرۆسەكان بەیەكسانی لە گشت كۆمەڵگەكان بڵاونابنەوە و كاتێكیش بڵاودەبنەوە پەیوەندی نێوان تاك و تاك، تاك و كۆمەڵگە، تاك و دەسەڵاتی سیاسی گۆڕانی بونیادی دێتەسەر. پەتاكان هەردەم پرسیاری بناغەیی ڕەوشتی، سیاسی و بووناوی دەجوڵێنن. شڵەژانی هەمووان لە كاتی پەتاكانا لەو شوێنەوە دەستپێدەكات كە مەترسیەكان دەردەكەون: گۆشەگیریی، نەخۆشی و ڕاڕایی (یورگان ماژەر).

لەم بەشەدا، لەژێر سایەی””ڕۆژی جیهانی فەلسەفە والە گەرووی پەتادا””، ئەم بۆنەیە بۆ گرنگیدان بەو لایەنە دەقۆزینەوە كە بەهۆی ئەم پەتایەوە مرۆڤەكان ئەزموونێكی تازەی هاوبەش ژیان و وانەگەلێكیش لەوەوە فێربوون كە لەژێر سایەی هێزە نادیارەكان (پەتا بۆنموونە) ئەستەمە پێشبینیكردن بەسەر دواترەوە. لێرەوە پێویستی بۆ گۆڕینی شێوازی ژیان هاتەگۆڕێ و ئێستای هەمووان لەژێرسایەی پەتاكە جۆرێكی تر لە بیركردنەوەی بەرهەمهێنا. پەتاكە واتە هەموومان، فەلسەفەش كە بیركردنەوەیە لە هەمووان، لە ئێستادا ئەم هەمووانە گرفتاری ئەم پەتایەیە و هەر لەوێشەوە تێهزرین تایبەت بەم دۆخە نوێ گەردووناوییە دروستدەبێت.

ڕۆژی فەلسەفە ڕێكەوتی ڕۆژێكی پەتائامێزی كرد

فەلسەفەكردن لە ڕۆژێكی وادا فەلسەفەكردنە بەسەر پەتاوە، بەسەر پرسیارە بایۆ-سیاسی، بایۆ-ئێتیكی، سۆسیۆ-كولتووری، ئابووری و تەندروستییەكانەوە. بەو جۆرە فەلسەفەكردن دەستپێكی وتنە لەسەر مەرگ، بەهای جەستە، داكۆكی لە تووشنەبوون، ئێگۆی (خۆپەرستی) مرۆڤ بۆ مانەوە، ڕاكردن لە ئەویتر و گەڕانەوەی مرۆڤ بۆ خودی خۆی و زۆر شتیتر.
لە ئێستادا كە پەتای كۆرۆناڤایرۆس تاڕادەیەكی ئێجگار زۆر گشت سەرزەوی گرتۆتەوە بۆ یەكەمجارە ڕۆژی جیهانی فەلسەفە لە یەكەم ساڵیادییەوە، لە 2002 وە، بكەوێتە ناو ڕۆژێكی پڕ لە تەنگژە و پەرۆشی مرۆییەوە. وەختیەتی بەو بۆنەیەوە بپرسین فەلسەفە لەم ئێستا پەتایاوییەدا چی پێدەكرێت؟ كاركردەی فەلسەفە لە ئێستایەكدا كە درماوییە چۆن دەبێت؟ فەلسەفە دەكارێت ڕەوتی ئەستێرەكەمان بگۆڕێت؟ گومانیناوێت پرسیارە فەلسەفییەكان كە بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆناڤایرۆسی خستە ژێرتێڕامانی قووڵەوە تەنگژە تەندروستیەكەش لە ڕێگای خۆیەوە ژینگەیەكی لە گفتوگۆی فەلسەفی هێنایەپێشێ كە ڕەخنەی سێستەمی سەرمایەداری و واتای دێمۆكراسی ڕۆژئاوای لە چەند ڕوویێكی جوداوازەوە گرتەخۆی. بەهۆیەوە باس لە ئێكۆلۆژی و سیاسەتی ژیاریش (بایۆلۆجیش) هاتەگۆڕێ.
سەرباری ئەوە، پرسیاری سودی فەلسەفە چییە چی دەبێت گەر قسە لە ترس، لە كاتاسترۆفە (بەڵا) كان نەكات! لێرە، لەم ساتەوەختە ڤایرۆساوییە فەلسەفە قسەی لە سیاسەت، زانست و چەندین چەمك و واتای تر(نەخۆشی، مەرگ، گۆشەگیری و…) كردە ئامانج. فەلسەفە چارەنووسی مرۆڤ و بوونەوەرەكانی تر لە دەمووەختی وادا ڕاڤەی تەواودەكات و لە گشتەوە بەرەو ناگشت هەنگاوی بۆدەنێت. واتە فەلسەفە كاری یەكلاكەرەوە ئەنجامدەدات نەك گەمە و گۆڵكردن لە زانستەكان و كۆمەڵگە. هەردەم ئەو هاوكێشانەی فەلسەفە كاریان لەسەر دەكات ئەنجامەكانی بە قازانجی بەرژەوەندی گشتی مرۆڤەكان و دەوروبەریان دەگەڕێتەوە. بۆیە فەلسەفە هەر لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی پەتاكە هێمای بۆ ئەوە كرد، ئەم پەتایە توانیویەتی ترسێكی گەردووناوی بڵاوبكاتەوە (ترس لە یەكتر، ترس لە تەنیای بەهۆی گۆشەگیرییوە كە پەتاكە دەیسەپێنێت، ترس لە نەتەوە و كولتووری تر، ترس لە مردن، ترس لە ناشتنی مردووەكان، ترس لە جەستەی كۆرۆناوی، و…) لەژێر سایەی ترسەكانیش واتای ئازادی، ئازادی تاكەكەس، زۆرترین زیانی بەركەوت. بێگومان ئەو زیانە لە ئاكامی زۆرداری سیاسییەوە نەبوو، لە ئاكامی زەبری ڤایرۆسێكەوە بوو ترسی، ترس لە مەرگی، لەناو خەڵك نۆرماڵكرد. ڤایرۆسەكە وایكرد جووڵەی هاوڵاتیان سنورداربكرێت و تەنیای شیاوبێت. ڤایرۆسەكە ژینگەیەك لە تەنیایی نوێی هێنایەكایەوە. مەوداكان كە خەریك بوون لە سەردەمی نیولیبرالیزم بەرەو نەمان دەچوون ئەم پەتایە تووندیانیكردەوە و دابڕانەكانی ئەستەمتركرد. تێكنەلۆژیا كە لە سروشتیدا تەنیایی و دابڕانی بەرجەستەكردووە پەتای كۆرۆنا پێویست و پەسەندكراویكرد. بە یاسا تەنیایی و دابڕان لەیەكتر مرۆییكرا. لێرەشەوە ویست بۆ شرۆڤەكاری فەلسەفی نەشونمایكرد.

ویست بۆ شرۆڤەكاری فەلسەفی
شرۆڤەكارییە فەلسەفییەكان بەرهەمی بیركردنەوە و دواتر ئەو شیكاریانەن بیركردنەوەكان دروستیاندەكەن، كە ئەوەش گوزارە و دەربرینی فەلسەفی دێننەكایەوە و كار لەسەر بینین و بیرۆكەكانمان دەكەن. ئەو شتانە هەڵدەوەشێننەوە كە تێیگەیشتبووین و لامان بوونە بە یەقین، ئەو مانایانەی دابومانە پاڵ شتەكانی دەوروبەرمان، ئەوانەش كە واماندەزانی چارەسەرمانكردوون و لەبارەیانەوە بە دەرئەنجامگەیشتووین.
گفتوگۆی بیریاران سەبارەت بە ڕووداوەكان هەمیشە گرنگی خۆیانیان هەیە. دوو جۆر بیرمەندمان هەیە: ئەوانەی لە ژیانن و ئەوانەش كە لە ژیانا نین و نووسین و بۆچوونەكانیان بە سەرچاوە وەردەگیرێن. پاش بڵاوبوونەوەی خێرای COVID-19 بیریاران لێرە و لەوێ لە ئەوروپا هزری خۆیان بۆ وتن لەسەر پەتای ناوبراو خستەگەڕ و بۆچوون و شرۆڤەكانیشیان ناهاوشێوەیی و نالێكچوویی و بگرە پێكدادانی هزری و ئێدیۆلۆژیشی لێكەوتەوە. وتنەكانی ئاگامبێن و وەڵامەكانی ژیژك كە پاشان تێرامانەكانی بادیو و نانسی و مۆران و ئەوانیتری بەسەراهات گفتوگۆكانی گەرمتر كرد و بۆچوونی فەلسەفی بیریارە مردووەكانیش(فوكۆ، كامۆ، …و) سەبارەت بە تاعون، مردن و ئاركۆلۆژیای دەسەڵاتی سیاسی و دەسەڵاتی پزیشكی و تەندروستی هاتنەوەگۆڕێ و بەر وەبەرهێنانی هزری جۆراوجۆریشكەتن.

گەورەترین پرسیارێك دۆزی پەتای كۆرۆناڤایرۆس بۆ بیریاران هێنایەپێشێ ئەوەیە كە، ئەم دۆزە چەند كاریگەری لەسەر مافی مرۆڤ؟ ئازادی تاك؟ دێمۆكراسی؟ دادەنێت. لێرەشەوە زۆربەی گفتوگۆكانی تری بیریاران سەریانهەڵدا. بیرمەندەكان پێیانوایە ئەو زیانە ئابوورییانەی حكومەتەكانی ئەوروپا دەیكەن كاردانەوەی تەنیا لەسەر بێكاری و هەڵاوسان نابێت بگرە لەسەر ماف و ئازادیەكانی تاكیش. ئازادی تاك چ بەهایەكی هەیە كە بێكار بیت؟ ئەم پرسیارە ئەو گوزارەیەیە كە ئێمە پێمانوایە پێویستی بە وەستانێكی زۆرە. موسیبەتی كۆرۆناڤایرۆس بۆ بەشێك لە بیریاران خۆی لەو وێنە ترسناكەدا نیشاندەدات كە مەرگ دەبێتە ژمارە، مەرگی پیر لە مەرگی گەنج جیادەكرێتەوە، مەرگ یان چاترە بڵێین ئەم پەتایە چەند ئابووری دادەڕمێنێت. لێرەوە دەبینین كە خەمی دەسەڵاتی سیاسی كەمتر مەرگە، بەڵكو دۆخی ئەو ئابوورییەیە كە ئەو پەتایە بەرەو داڕمانیدەبات. هەر جۆرێك لە قەیرانی ئابووری یان سیاسی كە سەرهەڵدەدات( ئەوەی ئێستا دروستبووە بەزۆری دەچێتە خانەی قەیرانی تەندروستی و پزیشكیەوە) هەمیشە پرسیاری دێمۆكراسی دەكاتە پرسیارە گەورەكە كە لە كۆمەڵە هاوچەرخەكان سەرنجێكی زۆری دەخرێتەسەر. ئەمەش بەهۆكاری ئەوەی، زۆرترین هیوا لەو وڵاتانە بە ئایندەی واتای دێمۆكراسی و ژێركەوتنی ئەم واتایە و ماف و ئازادییەكانەوە پابەندە.

تێكرای ئەو بیرمەندانەی شرۆڤەیان بۆ پەتای كۆڤید-19 كرد رەهەندی ئابووری-سیاسی ئەم پەتایە كەوتە شرۆڤەكانیانەوە و دۆزی ئابووری جیهانیش پێش پەتاكەیان ئاخنییە نێو بۆچوونەكانیانەوە و لە سێبەری ئەوەشدا قسەیان لە قۆناغی پۆست كۆڤید-19 یش هێنایەپێشێ. هەر لەوێڕا بیریاران قسەیەكی بەردەوامیان لە سێستەمی ئابووری-سیاسی جیهان كرد، كە لە خودیخۆیدا باسبوو لە حكومەتەكانی رۆژئاوا. قسەی فەیلەسوفان لە سێستەمە سیاسییەكان قسەی لە سێستەمی ئابوورییش هێنایەگۆرێ. بۆیە ئەو بزاڤە ئابووری-سیاسیانەش ئەم سێستەمانە بەرهەمیان هێناوە و بەخێویان كردوە، مەبەست سەرمایەداری جیهانییە، سەرنجی زۆری خرایەسەر، كە ئەوەش گفتوگۆی كۆلۆنیالیزم/ پۆست كۆلۆنیالیزم، سەرمایەداری/ پاش سەرمایەداری، لیبرالیزم/ نیو-لیبرالیزمی خستەوەبەرباس.

گڵوباڵبوونی پەتاكە هەڵوێستەی گڵوباڵی لەگەڵ خۆی هێنا. فەلسەفە ئاگادارە زانست چەند بەرەوپێشەوەچووە ،مافی مرۆڤ و پرسی دادپەروەری چەند دەنوكی لەسەر بووە تا گەیشتوەتە ئەم ئاستەی ئێستا. فەلسەفە دەمێكە، هیچ نەبێت لە دوای شۆرشی فەرەنسیەوە، خەمی گەورەی بەهاكان و پرینسیپە رەوشتییەكانە كە گەشەبكەن و لەناو تاكە جوگرافیایەك نەوەستن و قەتیسنەكرێن هەرچی پەتای كۆرۆناڤایرۆسە سەرلەبەر ئاقاری تەشەنەسەندنی بەهاكانی گۆری و وڵاتە گەورەكانی ئەوروپا (بەریتانیا، ئەڵمانیا، فەرەنسا)، ئەمەریكا و جەمسەرەكەی تریشی(ڕووسیا، چین و هیندستان) والێكرد لەوای خۆیابن و خەمە گەردووناویەكەی بەهاكانیان بەلاوە مەبەستنەبێت. ئەمەش لێدانی دیدی پێكەوەژیان و ئاوابوونی هاوڵاتیەتی گەردوناوی (كە یەكیەتی ئەوروپا بانگەشەی زۆری بۆ كرد) لێوەبەرهات.
ڕەخنەكانی بیریارانی ڕۆژئاوا لە سێستەمە سیاسی و ئابوورییەكانی جیهان ڕەخنەی بێ بنەما نیین و پێشینەی تیۆریی و هزری خۆیانیان هەیە و دەرهاویشتەی ئەو مێژووە نالەبارەشن كە ڕۆژئاوا لەناوەوە و دەرەوەی سێستەمی سیاسی و ئابورری و سەربازی تەنانەت كولتووریش گێراویەتی. بۆیە بیریاران مافی خۆیانە دووری سیاسی و ئابووری ئەو سێستەمە بخەنە وتنەكانیانەوە و بەهۆی ئەم پەتا سامناكەشەوە سەرلەنوێ سەرنج بخەنە سەر حكومەتە هاوچەرخەكانی رۆژئاوا و هاوچەرخبوون و پێشكەوتنیان گوماناوی بكەن. بیری بیریاران ئەو وانانەمان لەم ڕوەوە فێردەكەن كە، هەڵكردن لەتەك پەتا كارێكی سانا نییە و ئەزموونی مامەڵەكردنیش لەتەكیا جۆراوجۆرە و سەركەوتن و ژێركەوتنیشی بەدەمەوەیە. هیچ نەبێت تێكنەلۆژیای پزیشكی پێشكەوتوو و ئاستی زانستی باڵا و ئابووری چاكی دەوێت. بۆیە وڵاتانی هەژار بەپێیپێویست ناكارن ڕووبەڕووی ببنەوە. وڵاتانی ئەوروپا لەچاو هەندێك لە وڵاتانی ئاسیا (سەنگافورە، تایوان، هۆنكۆنگ) مەترسیەكەیان باش تێنەپەڕاند. وڵاتانی كۆریای باشور، ژاپۆن و تەنانەت چینیش توانیان لەچاو هەندێك وڵاتی سەنتەری ئەوروپا(ئیتالیا، ئیسپانیا، فەرەنسا) باش لێیبێنەدەرێ. بگرە بەشێكی زۆریش لە خەڵكی سەنگافورە، تایوان، هۆنكۆنگ، ژاپۆن ئەوروپایان جێهێشت و هەوڵیاندا بەرەو زێدی خۆیان بگەڕێینەوە. ئەوەش نەك هەر لەبەر بەرزبوونەوەی ڕێژەی تووشبووان لە سەنتەری ئەوروپا لەبەر زیادبوونی ئەو ڕەگەزپەرستیەش لە ئەوروپا لە ساتەوەختی پەتاكە دژ بە خەڵكی ئاسیا پیادەكرا.

بەپێی فەلسەفە بێت شۆرشی ڤایرۆسانە هەڵناگیرسێت

سەرەتای تەشەنەسەندنی پەتاكە بەبۆچوونی بیریاری كۆریای باشور بیونگ- شول هان Byung-Chul Han لە شوێنێكی وەك ئیتالیا ئامرازی هەناسەدانی دەستكرد لە پیرەكانەوە بۆ لاوان دەگوازرایەوە و هاوكات كەوتنە سنورداخستن و بانگەشەكردنی دۆخی ئاوارتە كە ئەوە سەرەتایەكی مەترسیدار بوو بۆ ئیتالیەكان. هێنانەپێشێی ئەم دۆخە ئاماژەیە لەسەر نەهامەتی سەروەریی وڵات و گەڕانەوەی دەسەڵاتی تاكڕەوی سەروەریی”. نەك هەر ئەوە بگرە ئەوروپای ئۆرۆ Euro كەوتە ڕاوە بێگانە و دەرگاداخستن بەڕووی ئاوارەكان. لەكاتێكدا خودی ئەوروپا لە ساتەوەختی پەتاكە شوێنە ترسناك و پەسەندنەكراوەكە بوو، چەقی پەتاكە دەكەوتە ئەوروپاوە و دەبا پێچەوانەكەی بكرێت و جیهان لە ئەوروپا بپارێزرێت”. شتێكیش كە شایانی وتنە لێرە ئەوەیە كە، پێویستە هەمووان بپرسین” بۆ وڵاتانی ئاسیایی ، وەك: تایوان، سەنگافورە، كۆریای باشوور، ژاپۆن، چین، هۆنگ كۆنگ توانیان باشتر لە ئەوروپا ڕووبەڕووی پەتاكە ببنەوە؟ ئەم وڵاتانە كە هەڵگری عەقڵێكی دیسپۆتیستی (زۆرداری) ئاسیایین سەرچاوە لە نەریتی كۆنفۆشییەوە هەڵدەگرن. خەڵكی ئەم ولاتانە كەمتر یاخین و زۆرتر گوێڕایەڵی دەسەڵاتەكانیانن و متمانەیەكی زۆریشیان بە دەسەڵاتەكانی خۆیانە لە چاو وڵاتانی ئەوروپا. ئەو زانیارییە ژمارەییانەش لەم جۆرە وڵاتانە بڵاودەكرێنەوە جێی متمانەی خەڵكن و كار لەسەر كەمكردنەوەی تووشبووان و مردن جێدەهێڵێت. لەم وڵاتانە تەنیا ڤایرۆسناس و پەتاناسەكان نەبوون كە ڕووبەڕووی پەتای كۆرۆناڤایرۆس بوونەوە زانایانی كۆمپیوتەریش بوون. نەك هەر ئەوە بگرە لە وڵاتانی ئاسیای ناوبراو هۆشیاری ڕەخنەی تێۆریی سەبارەت بە داتا و زانیارییەكانی دەوڵەت زۆر لاوازە. ئەو سێستەمی چاودێرییە پێشكەوتوەی لە بەشێك لەم وڵاتانە دانرا (بۆنموونە چین) زۆرترین سودی بە ڕێگرتن لە تەشەنەی پەتاكە گرت. بڵاوكردنەوەی كامێرای چاودێری لە شوێنە گشتیەكان و وەگەڕخستنی فرۆكەی بێ فرۆكەوانی گەڕیدە بۆ دەستنیشانكردنی پلەی گەرمای لەش و دواتر ئاگاداركردنەوەی خەڵك لە ڕێگای نامەی تەلەفۆنی دەستییەوە لەو هەنگاوە خێرایانە بوون كە بۆ كۆنترۆڵی پەتاكە لە گشت كون و قوژبنێكی كۆمەڵگە گیرایەبەر””. سەركەوتنی بەشێكی زۆر لەو دیسیپلینەی وڵاتانی ئاسیای ناوبراو بۆ شێوازی ژیانی كۆلێكتیڤی كۆمەڵگە ئاسیاوییەكان دەگەڕێتەوە لە چاو كۆمەڵگە ئەوروپایەكان كە شێوازی تاكگەرایی تیازاڵە.

ئەڵبەتە””بڵاوكردنەوەی زانیاریش باشترین ڕێگری بوون لەبەردەم تەشەنەنەسەندنی پەتاكە لە وڵاتانی ئاسیایی كە ئەمە لە وڵاتانی ئەوروپا بە سنورداخستن چارەسەركرا. لە شارێكی وەك وەهان هەزارەها سیخور بڵاوكرانەوە تا گشت جووڵە و هەڵسوكەوتی دانیشتوان چاودێریبكرێت. ئەو ڕێگایانەی گیرانەبەر پشتی بە زانیاری و داتاكان بەست تا بگەنە ئەو كەسانەی دووچاری پەتاكە بوونە یان پلەی گەرمای لەشیان بەرزە. ئەمە بەردەوام بوو تا ئەو ئەندازەیەی پەتاكە لە بەژمارەكردندا بەرجەستەكرا. ئەو شێوازەی لە شوێنێكی وەك چین گیرایەبەر بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پەتاكە شێوازێكی تازەبوو لە بەرجەستەكردنی سەروەریی جیا لەوەی لە ئەوروپا پیادەكرا. تەنانەت لە بەكاربردنی ماسكیش لە سەرەتای پەتاكە جیاوازیەكی بەرچاو لەنێوان وڵاتانی ئاسیا و وڵاتانی ئەوروپا دەبینرا. ئەمەشیان دیسانەوە پەیوەندی بەو جیاوازیییە تاكییەوە هەبوو لەنێوان ئەو دوو كولتوورە جیاوازەدا هەن(کولتووری ئەورووپایی و کولتووریی چینی تۆتالیتاری کۆنفۆشی).
بەقسەی ئەم بیریارە بێت دەمێكە بێ دوژمن دەژین و دەمێكیشە جەنگی سارد كۆتای هاتووە. ماوەیەك جۆرە شڵەژانێك بەناوی تێرۆری ئیسلامی دروستبوو. گومانیناوێت ئەو كۆمەڵگە جیهانیەی سەرمایەداری ماندوویكردبوو لەناكاوا ڤایرۆسێك تیایا سەریهەڵدا و جیهانیشی پڕكرد لە ترس و ئەوەش بووە هۆكاری دروستبوونی ڕێگری و داخستنی سنورەكان. لێرەوە جەنگ دەستیپێكرد. جەنگ بەرامبەر دوژمنێكی نادیار. ئەو ترسەش كە لە ئاكامی ئەم ڤایرۆسەوە دروستبوو پەرچەكرداریەكی كۆمەڵایەتی و جیهانی بوو بەرامبەر بە دوژمنێكی تازە. لەبەرئەوەی دەمێك بوو لە كۆمەڵگەیەكی پۆزەتیڤی بێ دوژمن دا دەژیاین بۆیە پەرچەكرداریە كۆمەڵایەتیەكە توندوتیژئامێز نەبوو. هەر ئەم دوژمنە تازەیە(ڤایرۆس) جێ ئەو دوژمنە تێرۆریستەشی گرتەوە پێشتر ڕووبەڕووماندەبوەوە.

ئەم بیرمەندە كۆریە-ئەڵمانییە ڕەخنە لە بۆچوونەكانی سڵاڤۆی ژیژێك دەگرێت سەبارەت بە كاریگەری خراپی پەتای كۆرۆناڤایرۆس لەسەر سەرمایەداری جیهانی. ئەوەی چین كردی بەبۆچونی بیۆنگ- شول هان دروستكردنی مۆدێلێك بوو لە پۆلیسی دیگیتاڵی وەك دژە مۆدێلی ڤایرۆس. ئەمەش چینی لە پەتاكە پاراست. گومانیشیناوێت كە سەرمایەدای پاش پەتاكە پتر گەشەدەكات و دێتەسەرپێی خۆی. ناشێت ڤایرۆس بە عەقڵ بگۆڕینەوە. گرنگ پاش پەتاكە ئەم مۆدێلە چاودێرییە دیگیتاڵە نەگاتە ئەوروپا. گەر ئەمەش ڕوبدات ئەو كات ئەوە لە ئەوروپادا ڕوودەدات كە ئاگامبێن ناویناوە””ڕەوشی ئاوارتە””، كە لەگەڵ كاتدا ڕەوشە ئاوارتەکە دەبێتە ڕەوشێكی سروشتی.
بەپێی تێگەیشتنی ئەم فەیلەسوفە ڤایرۆس سەرمایەداری لەناونابات و شۆرشی ڤایرۆسانەش هەڵناگیرسێت. ڤایرۆسێك نییە كە توانای شۆڕشی هەبێت. ناشێت بەهیوای شۆڕشێكی ڤایرۆسانەوە بین. پاش كۆتایهاتنی ڤایرۆس دەكرێت بیر لە شۆڕشێك بكەینەوە كە مرۆڤایەتی بكارێت هەڵیگیرسێنێت. ڤایرۆس گۆشەگیرماندەكات و تاگكەرایشمان لاوازدەكات و هیچ هەستێكی هەرەوەزیشمان تیادروستناكات. ئەوەی دەیكات ئەوەیە کە وامانلێدەكات هەریەكێكمان تەنیا بایەخ بەخۆی بدات. ئەو هاریكاریەش لە نێوان مەودای كۆمەڵایەتیدا دروست دەبێت هاریكاریەك نییە كۆمەڵگەیەكی پترئاشتیخواز و دادپەروەرمان بۆدروستبكات.

كۆرۆناڤایرۆس وایكرد فەلسەفە جۆرێك لە بیركردنەوە دروستبكات

بمانەوێ و نەمانەوێت كۆرۆناڤایرۆس جۆرێك لە بیركردنەوەی دروستكرد و جۆرێك لە فێربوونێشی هێنا كە مرۆڤەكان پێویستیان بە ووردتر بیركردنەوە و وەستانە بە دیار بیركردنەوەكانەوە. وەستان لەسەر بیركردنەوە واتە گەڕانەوە بۆ دواوە، بیركردنەوە لەوەی ڕوویداوە و لەوەش كە دێت، كە بەڕێوەیە. كۆرۆناڤایرۆس بیركردنەوەكانی لەگەڵ ترسێك یەكیگرتەوە كە ترسی بوونی مرۆیی مرۆڤە. ئەم ترسە لە یۆنانی كۆنەوە فەلسەفە بە بۆچوونی جیاوە قسەیتیاكردوە و هەمیشەش ڕەهەندی مورالی لەو بارەوە بە قسەكانی داوە. بوونی مرۆیی مرۆڤ تەنیا مرۆڤ تێیدەگات. نەك هەر ئەوە بگرە مرۆڤ قسە لەسەر بوونی بوونەوەرەكانی تریش دەكات. مرۆڤ تاكە بوونەوەرە عاقڵەكەیە كە توانای ئەو قسەیەی هەیە. وێرای ئەوە، هیچ كات فەلسەفە هێندەی ئێستا دەوڵەمەند نەبووە و لەسەر میراتێكی فەلسەفی بەپیت پاڵینەداوەتەوە كە ئەگەر یۆنان دەروازەكەی بێت تەمەنی 27 سەدەیەك تێدەپەڕێنێت. مرۆڤ ئێستا زۆرترین بەرهەمی فەلسەفی لەبەردەمە كە دەكارێت شتی لێوە فێربێت،بەڵام ئایا شتی لێوەفێربووە؟ گەر نا هۆكارەكەی چییە؟بێئاگایی مرۆڤە لە بوونی خۆی؟
بیركردنەوەكانی هەنووكەمان پێمانئێژن، كۆرۆناڤایرۆس ڕۆژگار و كاتێكی تایبەت بە خۆی سازاندووە. شەڕە ئابوورییەكان ،كە شەڕی سیاسی دورستدەكەن و بەردەوامییان هەیە، بەشێكن لە سێستەمی ئابووری جیهانی و خەیاڵی مرۆڤەكانیش بەرەو ئەوە دەبەن كە كۆرۆناڤایرۆس لە ئەزموونگەكان دروستكراوە. بەشێكیش وەك شەڕی نێوان دەزگا هەوڵگریە زەبەلاحەكانی دەبینن. تێۆریەكی تریش هەیە كە پێیوایە بڵاوبوونەوەی كۆرۆناڤایرۆس دەستپێكی شەڕێكی ئابوورییە لە فۆڕمی شەڕی بایۆلۆجی کە دواتر ئەوەی لێوەبەرهات كە ئێستا مرۆڤایەتی تیایدەژیت، لەم بارەیەشەوە تۆمەتەكە دەدرێتەپاڵ چین- ئەمەریكا، کە یەك لەمانە دەستپێكی ئەو شەڕە بایۆلۆژییەن كە ئێستا كۆرۆناڤایرۆسی لێهاتەدونیا. بیركردنەوەكان بەرەو ئەوێش دەچن كە، بەرپرسیاری كۆمەڵایەتی دەسەڵات لەگەڵ باری نائاسای دوو جەمسەرن، ئیدارەكردنی ترس، كەمكردنەوەی مانگرتن و خۆپیشاندان تا پلەی نەمان، لاوازكردنی ماف و ئازادی تاك بەشێوازێكی نەرمتر لە قۆناغی پێش كۆرۆناڤایرۆس. واتە ڕاهێنانی تاك لەسەر لە ماڵەوە بوون بە پاساودانی پاراستنی تەندروستی، تەندروستی جەستەكرا بە خەمی هەموان. هەموان بووینە كۆیلەی جەستە. تەنانەت دووبارەبیركردنەوەی حكومەتەكان لە رەهەندی سیاسەتی تەندروستی بەپێی بیریاران دەسەلاتەكانی رۆژئاوای والێكرد رەهەندی ئاسایشی ،سیاسی و كۆمەڵایەتیشان لەناو رەهەندە گەورەكە كۆبكەنەوە (بەرجەستەبكەن). باری نائاسای و قەدەغەی هاتووچۆش یەكانگیربوون و لەرێگای سیاسەتی ناوخۆی وڵاتیشەوە خرایە ناو سیاسەتی تەندروستیەوە. بۆیە بەشێك بۆئەوەدەچن ئەم پەتایە لە هەناویدا هەڵگری توخمی ململانێ و پێكدادانە گەورەكانە. زلهێزەكان لەژێرپاڵتۆی ئەم پەتایە خۆیان جۆراوجۆر دەردەخەن و خۆشنوێدەكەنەوە، تەكانێكی ئابووری نوێ بە هێزی ئابووری خۆیان دەدەن. ئابووری نوێكردنەوە و لە هێڵەگدانی ئابووری جیهانی هەژارانی هەژارتركرد، وڵاتە قەرزارەكان زۆرتر كەوتنە ژێرسایەی بانقەگەورەكانەوە، ئاقاری ئابووری جیهانی گۆڕانی تێكەوت، گۆڕان بەرەو بەرخۆری زۆرتر و تێکشکانی بەرهەمهێنەرە بچووكەکان و…هتد. بەم جۆرە یەك لە وانەكانی ئەم پەتایە ئەوەیە كە كۆلۆنیالیزم كۆتای نەهاتووە و بگرە فۆڕمی تازەشی وەرگرتووە. زانست بۆ كۆلۆنیالیزم دەشێت بەكارببرێت، ئەزمونگاكان شوێنی دروستكردنی مۆدێلە نوێكانی كۆلۆنیالیزمی نوێن. ڕێوی سیاسی نوێش لەژێر پەردەی ئەم پەتایە دەركەوت. وەكیتریش، پەتاكە هەوڵێك بوو بۆ بچووككردنەوەی جیهان، دەربازكردنی جیهان لەو پەرشوبڵاوییە ئابووری و بازرگانییەی پێوەی گلابوو. دواتر سەرلەنوێ دابەشكردنەوەی ئابووری جیهان، داهات و بازاڕ. هەموو ئەم بیركردنەوانەش بەشێكن لەو بیركردنەوانەی شیكاریە ڕۆژانەییەكانی خەڵكی عەوام و ناعەوام پێوەیپابەندن.

فەلسەفە دەكارێت لە ساتەوەختی تەنگژەی تەندروستیدا هاریكارمانبێت؟

هەموو دەزانین كۆرۆناڤایرۆس دونیایەك پرسیاری سیاسی، ڕەوشتی و بووناوی بناغەیی خستەڕوو. ئەمەش وایكرد هەر لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی پەتاكە لە ئەمەریكا و جیهان هەندێك بیریاری چالاك بگەنە ئەو باوەڕەی لەم ساتەوەختە پەتایاوییە چاترە فەیلەسوفەكان بهێنرێنەگۆ تا گروپە كۆمەڵایەتیەكانی تر. بۆیە ڕۆژنامەی” كاتە ئێرلەندەییەكان” لە ڕێگای هەندێك بیریاری چالاكەوە ئەو پرسەی تاوتۆێكرد. لەم بارەیەوە دەچینە لای Charlotte Blease ،كە یەكێكە لە دامەزرێنەرانی سەنتەری فەلسەفەی ئێرلەندی سەر بە زانكۆی هارڤارد. ئەم خانمە بیرمەندە ئێرلەندییە دانبەوەدا دەهێنێت كە، لەناو ئەو هەموو ترس و شڵەژانەی پەتای كۆرۆناڤایرۆس دروستیكرد بەدەگمەن بینیمان باس لە ڕۆڵی دكتۆرەكانی فەلسەفە بكرێت. هیچ نەبێت لەبەر ئەوەی فەیلەسوفەكان لە زۆربەی گرووپە كۆمەڵایەتیەكان زیاتر شارەزاییان لە بابەتی خۆ-گۆشەگیری هەیە، ئەو شتەی پەتاكە هێنای. فەلسەفە لەسەر دەستی فەیلەسوفەكان مەیلێكی زۆری بۆ شتە پراكتیكیەكانی ناو ژیان هەیە. بەخۆشیان لە دونیاپەرستییەوە دوورن و دەشكارن كارا لە پسپۆرانی تر قسە لە هەندێك لایەنی پراكتیكی بكەن كە بەهۆی كۆڤید-19 وە دروستبوونە. ئەو دەمەی فەیلەسوفەكان دەهێنرێنەگۆ سەبارەت بەو لایەنانەی كۆڤید-19 بۆیهێناین ئەوە دەخەنە ژێرپرسیار و گومانەوە كە زۆربەمان نایبینین: بەو كەمیەی لە پێداویستییە پزیشكیەكان هەن كێ لە مەرگ ڕزگاربكەین و لە كێش بگەڕێین بمرێت؟ باشە بۆ دەبێت ئەم كەم و كوڕییە لە پێداویستییە پزیشكیەكاندا هەبێت؟ ڕێكخراوەكانی تەندروستی چ بەپرسیاریێكیان بەرامبەر پزیشكەكان هەیە یان خودی پزیشكەكان چ بەرپەرسیارییەكیان سەبارەت بە خێزانەكانیان هەیە؟ چۆن یارمەتییە فینانسیەكان بەسەر ئەوانە دابەشبكەین كە پێویستیانە؟ ئەو كەسە كێیە كە بە شارەزا (پسپۆر) ناویدەبەین؟ شیاوە داتاكان تەنیا سەرچاوەیان دەزگا ئێلكترۆنیەكان بێت؟
ئاشكرایە دكتۆرەكانی فەلسەفە ناكارن چارەسەر بخەنەبەردەست وەك ئەوەی كە پزیشك و زانایان دەیكەن، لێ بەشێوازی خۆیان دەتوانن بەشداری لە چارەسەری سیاسی و ئابووریدا بكەن. هەرچی ڤیتۆریۆ بوفاشی Vittorio Bufacchi یە لەدیدێكی تری فەلسەفییەوە دەمانخاتە ناو گفتوگۆی چۆن فەلسەفە دەكارێت لەم ساتەوەختی تەنگژە تەندروستیەدا هاریكارمانبێت؟ بۆ ئەم نووسەرە گفتوگۆی بواری ئێپستیمۆلۆژیای كۆمەڵایەتی تایبەت بە پسپۆر و گەواهی و متمانە لە پەیوەندی بە تەنگژەی كۆڤید-19دەچێتە سەر ئەو لایەنەش كە چۆن خەڵكی ئاسایی گەواهی پسپۆرەكان هەڵسەنگێنن و چۆنیش ئەوە ببێتە جێگای باوەڕ. بەبۆچوونی ئەم نووسەرە ئەو متمانەیەی بە پسپۆران هەمانە متمانەیە لە ئاستی دوو. ئێمە متمانەمان بە پسپۆرەكانمان هەیە، چونكە خەڵكانی تر(بۆنموونە حكومەتەكانمان) پێماندەڵێن پێویستە متمانەمان بە پسپۆرەكانمان هەبێت، لێ متمانەمان بە سیاسییەكانمان جیاوازە لە متمانەمان بە زاناكانمان. یەكەمجاریش نییە سیاسیەكانمان ئەو ئامۆژگارییانە دەشێوێنن كە لە پسپۆرەكانەوە بۆ بەدەستهێنانی دەستەكەوتی سیاسی وەریدەگرن. كەوابێت متمانە بە كێ بكەین؟بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە ئەم بیریارە لەوێوە دەستپێدەكات كە فەلسەفە لەم ساتەوەختەدا توانیویەتی كاری خۆی بكات. فەلسەفە فێری ئەوەی كردوین كە هەموو كەسێك خۆی لە هەڵەكانی بەرپرسیارە، بەدەر لەوەی حكومەتەكانمان لەو هەڵانە ئاگادارماندەكەنەوە یان نەخێر. سوێندی هیپۆكراتی Hippocratic (لێرە مەبەست فەیلەسوف و گەورە پزیشكی یۆنانی هیپۆكراتێسە Hippocrates ) سوێندێكی پزیشكی باڵایە كە پزیشكەكان پێپابەندن. ئەم لایەنەش تەنیا بە دامەزراوەی تەندروستیەوە وابەستە نییە و پرینسیپێكی ڕەوشتیە كە هەموان پێویستمان بە پابەندبوونەپێوەی. ئەم لایەنەش لەگەڵ كۆڤید-19 بووە بابەتی گفتوگۆی پزیشكی و فەلسەفی. بایەخدان بە ڕۆحی مرۆڤەكان و گرنگیدان بە تەندروستیان بەبێ بیركردنەوە لە تێچوون بەشێكە لەو پابەندبوونە.

هاوكات بیرمەندێكی تر، سكای كلێری Skye Cleary، پێیوایە ئەم پەتایە بۆ زۆرێك جۆرێكە لە گومڕایی و ڕاڕایی كە قابیلە بە تێگەیشتن. میلیۆنەها ژیان تێكدەشكێنێت، زانیاری هەڵە، بێ باوەڕی و ئینكاریش بڵاودەكاتەوە و ژمارەی مردووش لە زیادبووندایە. لەم بارەیەوە ئەم نووسەرە بۆچوونێكی فەلسەفی لە خانمە فێمینیستی فەرەنسی سیمۆن دێ بۆڤوار Simone de Beauvoir ەوە قەرزدەكات: بۆئەوەی مرۆڤ بیت پێویستە لە گومڕایی بژیت و چارەسەرەكەش ڕزگاربوون نییە لە نادڵنیایی، دانپیاهێنانە بەو نادڵنیاییە وەك هەل و مەرجێكی بوون. لەگەڵ ئەوەشدا كە هەستدەكەین گۆشەگیرین، بەتایبەت لەماوەی كەرەنتین دا، بەسودە بۆ هەموان ئەوە تێبگەین كە ئێمە هەموو ڕووبەڕووی هەمان حاڵەتی مرۆی دەبینەوە. ئەو دەمەش كە هاریكارنین لە سنوردارکردنی تەنگژە تەندروستیەكە زۆر بە ئاسانی كار بۆ ئاڵۆزترکردنی دۆزەكە دەكەین. ئەمەش مانای ئەوەیە کە پێویستە خۆشگوزەرانی یەكترمان پێویستبێت. تەنانەت ئێمە گەر پێوەشنەبین خۆ ئەم پەتایە بەشێك لە هاوڕێ و خزم و ناسیاوەكانمان دووچاردەکات و ئەمەش كاردانەوەی لەسەر ئێمەش دەبێت.

سەبارەت بە بۆچوونەكانی Paul OGrady تایبەت بە پەرچەكرداری فەلسەفە لە دەمی تەنگژەكانا بەوە دەستپێدەكەین كە ئەم نووسەرە گوزارەیەكی ناسراوی سوكراتمان بە نموونە بۆدێنێتەوە: ئەو ژیانەی تاقینەكراوەتەوە ژیان نییە. ڕەنگە ئەم گوزارەیە بۆنی جۆرە غرورێكی لێوەبێت، لەهەمانكاتدا خودی گوزارەكە بۆنی جوڵە و گەشت و دەمەتەقێ فەلسەفییەكانی سوكراتیشی لێدێت كە لە ڕێگاوبانەكان لەگەڵ خەڵكی عەوام كردوونی. كە لەوێڕا ویستویەتی بزانیێت چی گرنگە؟ چ جۆرە ژیانێك هەڵببژێرین؟ ژیانێکی باش و بە بەها چ جۆرە ژیانێكە؟ ئەوەش دەڵێت كە خوێندكارێكی جارێكیان لێیپرسیوە: بۆ فەیلەسوفەكان خەمۆكن؟ پێیوایە لەكاتی تەنگژەكانا ،وەك ئێستا، ئەم جۆرە پرسیارانە شیاوە كردنیان. ئامرازەكانی بیركردنەوە و ئاگاییخودیی پاڵپشتن كاتێك گشت شتێك لەگۆڕاندایە. هەمووش ئەوە دەزانین كە شێوازی فەلسەفی ژیانی سوكرات بوێری پێبەخشی. خودی فەلسەفەش تەنیا بریتی نییە لە جەستەیەك لە زانین ،بەڵكو شێوازێكی عەقڵی و پرسیارسازییە. تەنانەت خۆشەویستییە بۆ دانایی و ئامرازێكیشە بۆ گرێدانەوەی عەقڵ بە بەها و سۆزەوە، ئەمەش وادەكات كە بەشێوەیەكی باش بژیت و بمریت. ئەم تێگەیشتنە بەرەو ئەوەمان دەبات كە فەلسەفە دروستكەری دیالۆگی عەقڵییە، لەناومانا كار بۆ ئەوە دەكات پشت بە دادوەری یان بیركردنەوەی پێشوەخت نەبەستین، تا ئەوپەڕی خۆمان بین، توانا و ناوەوەی خۆشمان بپارێزین.

لەم جەنگەی ئێستادا پتر پێویستە ناوەوەی خۆمان بپارێزین

لە لێدوانێك خانمە فەیلەسوفی فەرەنسی ژولیا كریستیڤا Kristeva، لەژێرناوی”” لەم جەنگەی ئێستادا پتر پێویستە ناوەوەی خۆمان بپارێزین””، ئاماژە بۆ ئەو ڕاستیە دەكات كە بێ توانایی لە پێشبینی و پلاندانان یەكێكە لەو ئابروچوونانەی پەتاكە ئاشكرایكرد. لە سەرەتای مرۆڤایەتییەوە ئایینەكان باس لە سنورداری تواناكانی مرۆڤ و كۆتابوونی ئەم مرۆڤە دەكەن كە ئەمە ئێستا بەشێك نییە لە وتاری گشتی ئەمڕۆ. مرۆڤ ئاشكرایە لەم سەردەمەدا لە چۆنیەتی كارگێڕیكردنی سۆزداری و بردنەڕێوەی شوێنی بەساڵاچوان لێهاتووە و لێكۆڵینەوە بایۆلۆجیەكانیش هەنگاوی گەورەیان لەبواری دروستكردن و نوێكردنەوەی خانەدا دیووە، بەڵام ئێمە ناتوانین دوا نرخی پیری بدەین و لەم كۆمەڵگە سێكولارانەی تیاشیدەژین دەبینین مەرگ شاراوەیە و باڵاترین ئەزموونی مرۆییە. تەنانەت ئەم تەوژمە ڤایرۆسیەی کە ڕوویلێناین ئەوەشی لا ڕوونكردین كە پاش پیربوون ئەو لاوازیەی ڕومانلێدەنێت ئەستەمە ڕووبەڕووبوونەوەی. لێرە كریستێڤا باس لەو لاوازییە دەكات لەناوماندا بوونی هەیە. ئەم تەنگژە تەندروستییەی ئێستا هەڵاوگۆڕانە لە سەرمایەداری نوێی لیبرالی بۆ سەرمایەداری دیگیتالی. ئەو كاتاسترۆفە مرۆییەی ئەم پەتایە دروستیكرد تەنیا بە هەندێك ڕێكاری سیاسی و ئابووری و تەندروستی چارەسەرناكرێت.

ژولیا كریستیڤا لەو لێدوانەی هێما بۆ ئەوەش دەكات كە ئەم پەتایە زۆری لەسەر گۆشەگیری فێركردین. لەبەر هۆكاری تەندروستی پێویست حكومەت مانەوەی لەماڵەوە بەسەرماندا سەپاند. ئەدی ماڵەوە و خود لەم بەینەدا چی بەسەر هات؟ كەرەنتینی تەندروستی هەستێكی تەنیای سەیری تیا دروستكردین و بە ئامرازێكی نیولیبرالیانەی فرە جیهانگیریشەوە گرێیداینەوە. ئەوەش شاشەكانی ناو ماڵەكانمان بوون، تۆڕە ئینتەرنێتیەكانی ناو جێگا و سەر سۆفاكانمان كە لێماننابنەوە. ئەمە بەجۆرێك هاتەناو ژیانی كەرەنتینمانەوە كە هەستی تەنیایمان وەلاوەنێت. نامە ئێلەكترۆنیەكانمان و ڕۆڵیان لە نەهێشتنی تەنیایمان ئاماژەیەك بوون لە پڕكردنەوەی ئەو بۆشایەی گۆشەگیری كەرەنتین دروستیان كرد. ئەم جۆرە پەیوەندییە ئێلكترۆنییە پێش كۆڤید بەو جۆرە نەبوو.

ژولیا كریستیڤا وەك هەڵگری پرینسیپەكانی ڕۆشنگەری ،كە بریتیبوون لە بێ ئیمانی و گومان، بۆچوونی خۆی بۆ كەرەنتین و گۆشەگیری ساتەوەختی كەرەنتینی تەندروستی بەجۆرێك دەخاتەڕوو كە لە بۆچوونە نیولیبرالییەكانی ئێستامانەوە دوورە. پێشیوایە ڕاستییە ئاینییەكان بەو مەرجە مانایان بۆ بەهای خۆیان هەیە كە سەرلەنوێ بخرێنەوە ژێرپرسیار و سەرنجیشیان لەسەر كێشە و كاتاسترۆفەكانی ئەمڕۆمان هەبێت. لێرەوە ئەم خانمە بیریارە مەترسیەكانی شارستانی ئێستامان دەخاتەڕوو كە لەژێرسایەی تێكنەلۆژیا و بەرخۆری، كە هەردووش وێرانسازی ژینگەییان بۆ سازاندوین كەوتووینەتە ناو جەنگێكەوە. بەمە داوامانلێدەكات لەم جەنگەی ئێستاداپتر ناوەوەی خۆمان بپارێزین وەك هەر شتێكی تر. ڤایرۆسەكان لێرە و لەوێ هەن، چونكە لەشی مرۆڤ جگەلە خانە بەكتریاشی تیایە. ژیانی مرۆڤ و ژیانی جەستەیمان وامانلێدەكات هەمیشە لەگەڵ ڤایرۆس و مشەخۆرەكان بژین، لەگەڵ ئەو هەڕەشانە بژین كە دەوروبەر لێمانیدەكات. خۆشی وتەنی لەگەڵ ئەم جۆرە هەل و مەرجانە دەمێكە دەژێت: لەگەڵ یەكەم ڕۆژی بانگەوازی جەنگی جیهانی دوو لەدایكبووە، مناڵی و لاوی خۆی لە ماوەی جەنگی سارد بەسەربردووە، ئێستاشی لە سێبەری جەنگێكی جیهانی تەندروستیانە بەسەردەبات.

————————————————————–
ژێدەر:

Joe Humphreys. Coronavirus: How can philosophy help us in this time of crisis?
https://www.irishtimes.com/culture/coronavirus-how-can-philosophy-help-us-in-this-time-of-crisis-1.4205889
Julia Kristeva. “In the current state of war, it is our most inner selves that we must save“
https://www.journal-psychoanalysis.eu/in-the-current-state-of-war-it-is-our-most-inner-selves-that-we-must-save/
Byung-Chul Han. The Viral Emergenc(e/y) and the World of Tomorrow https://pianolaconalbedrio.wordpress.com/2020/03/29/the-viral-emergence-y-and-the-world-of-tomorrow-byun-chul-han/
https://seronet.info/billet_blog/lurgence-virale-et-le-monde-de-demain
Byung-Chul Han. L’urgence virale et le monde de demain.
Jurgen Masure. Philosophy can help us in this time of crisis
https://medium.com/discourse/philosophy-can-help-us-in-this-time-of-crisis-4b73d3e3f86b

Previous
Next
Kurdish