گفتوگۆ لەگەڵ شاعیر دلاوەر قەرەداغی …. سازدانی/ شاخەوان سدیق.
دلاوەر قەرەداغی:
شیعر بۆمن هەم پەناگەو هەم هێڵی بەرگرییە بۆ خۆپاراستن لە بچووك بونەوەی خۆم.
دلاوەر قەرەداغی: یەكێكە لە نوسەرو شاعیرو وەرگێڕە بەتواناكانی ئێستای ناو دونیای ئەدەبی ئێمە، كە ساڵانێكە بەرهەمەكانی جێگای مشتومەڕی گەرمی كۆڕوكۆبونەوەكانن، ناوی ئەو هەمیشە ناوی ئاشنایە بە هەموومان، بەجۆرێك كەم لە كتێبخانەكانی ئێمە لە ماڵەوە هەیەكە كێبێكی شیعری یان وەرگێڕدراوی ئەم نوسەرو وەرگێڕەی تێدا نەبێت، بۆ زیاتر ئاشنابوون بە تێڕوانینی (قەرەداغی) بۆ ئەدەب بەگشتی بەتایبەت شیعر، ئەم دیدارەم لەگەڵدا سازدا.
پ١/ زۆرێك لە نوسەرانی دونیاو بەتایبەت نوسەرانی كورد كە دەست بە نوسین دەكەن، لە شیعرەوە دەست بە نوسین دەكەن. دواتر هەندێك لەوانە ڕێگای جیاوازی خۆیان بۆ ژانرەكانی تری ئەدەب دەدۆزنەوە. مەبەستمە بپرسم هۆكاری ئەمە چیە؟ ئایا شیعر نوسین كردەیەكی هێندە ئاسانە، یان وەك ئەوەی (بەختیار عەلی) دەڵێت” مرۆڤ بۆ ئەوەی شیعرێكی جوان بنوسێت دەبێت ڕۆحی پیر بووبێت”
وە/ بەشێكی زۆری ئەوە پەیوەندی بەوەوە هەیە كە پاشخان و زەمینەی كولتووری و ئەدەبییمان شیعر بووە و هەر لە سەرەتاوە زوبان و گوێ و حەزی نووسینمان بە شیعر پژاوە. ژانری شیعر هەر لە زووەوە هەژموونی بە سەر خەیاڵ و یادەوەرییمانەوە هەبووە و پانتایی گەورەی لە هزر و دەربڕین و خۆ دەربڕینماندا داگیركردووە. ئەو شیعرانەی لە ماڵ و قوتابخانەكاندا پێمان لەبەردەكران و ئەو سروودە نیشتمانییانەی پێمان دەگوترانەوە، وایان دەكرد كە شیعر نەك هەر نزیكترین و سەرەكیترین ژانر بێت لێمانەوە، بەڵكو ئەركێكی نیشتمانیی و پەروەردەییش ببینێ و هاوكاتییش بڕێكی زۆری حەزی نووسین و چەشەی ئەدەبییمان لەو سەرەتایانەدا تێر بكا و زەمینەمان بۆ خۆ تاقیكردنەوەی نووسین بۆ بڕەخسێنێ. وێڕای ئەوەش لە قوتابخانە و بوارە پەروەردەییەكەدا شیعر زیاتر لە چەقی سەرنجدا بووە و زۆرتر پێشبڕكێ و چالاكی لە چاو شانۆ و شێوەكاری و مۆسیقادا بۆ شیعر دەڕەخسێنرا و گرینگیی پێدەدرا. ئەمە بەراورد بە نووسەرێكی خۆرئاوا بەو شێوەیە نەبووە. بۆ نموونە بەشێكی زۆری ڕۆماننووسە بەنێوبانگەكانی دونیا لە كاری ڕۆژنامەنووسی و ئەزموونی ڕۆژنامەوانییەوە پێیان ناوەتە ناو ئەزموونی نووسین بە تایبەتی ڕۆمانەوە. شیعر لای ئێمە بە جۆرێك لە جۆرەكان هەم فریادڕەس بووە و هەمیش تاقە دەروازە و دەروو بووە. بە شیعر شت فێربووین و بە شیعر لاواوینەتەوە و بە شیعر گۆرانیمان گوتووە و بە شیعر گوزارشتمان لە تووڕەیی و تەنیایی و بردنەوە و شكستەكانمان كردووە.
پ٢/ بەگشتی ئەگەر سەیری شیعری كوردی، بەتایبەت شیعری دوای ڕاپەڕین بكەین، دەبینین ڕەشبینیەكی زۆر باڵی بەسەر فەزای زۆرێك لەو تێكستانەدا گرتووە، بە تایبەت لە شیعری گەنجەكاندا، ئەویش بەجۆرێكە، كە مرۆڤ لە خوێنەوەیاندا جگە لە ئازارو برین و بێزاری تامی هیچ شتێكی تر ناكات، پێتان وایە ھۆكاری ئەمە چییە؟ شیعر بۆ پیشاندانی ناشیرینیەكانی ژیانە؟ یان دۆزینەوەی جوانییە شاراوە نەبینراوەكان و دۆزینەوەی ئەو دونیا نوێیەیە كە مرۆڤەكانی تر كەمتر پەی پێدەبەن؟
وە/ لە ڕاستیدا دەكرێ ئازار و ڕەشبینی و غەم و نسكۆ و ….. هتد لە یەك كاتدا بكرێتە جوانترین شیعر و خەراپترین تێكستیشیان لێ بەرهەم بهێنرێ… شیعری جوان بە ڕای من لەیەك كاتدا لە ناو هەموو ئەوانەدا و لە دەرەوەشیاندان… هەموو شتێك لە ژیان و دەوروبەرماندا نەك هەر ماتریاڵی خاو و كەرەستەی ناوازەن بۆ شیعر، بەڵكو خوڵقێنەری زوبانی دەقیشن… هەستەكانی مرۆڤ هەر لە ناچیزەترینیانەوە تا شكۆدارترینیان، هەر لە غەمگینترینیانەوە تا شادترینیان دەبنە شیعر .. ئەوەی ئێوە باسی دەكەن دەشێ شەپۆلێك بێ و شیعر و هەڵبەست و قسە و تێكستی جۆراوجۆر و ئاست جیاوازی لە خۆی گرتبێ، دەكرێ لە بری باسی ئەو شەپۆلە بە كۆ بكرێ، ئێمە هەوڵ بدەین دەنگە كەم و ناوازەكانی بناسینەوە و ئەگەر شتێك هەبێ ناوی ڕەخنەی كوردی بێت، قسەیان لە سەر بكا و گرینگییان پێ بدا… شەپۆل و ئاپۆرە و قەرەباڵخییەكان دەڕەونەوە و ئەوەی دەمێنێتەوە چەند دەنكە مروارییەكی جوان و بە درەوشە و تەنیان…
پ٣/ ئاماژەتان بە ڕۆڵی ڕەخنەگر داوە، دەمەوێت بپرسم بۆ زۆرێك لەوانەی بابەتی ڕەخنەیی لەسەر تێكستەكان دەنوسن پێش قسەكردن لەسەر ناوەرۆك و ئاستی ئەدەبی دەقەكە قسە لەسەر كەسایەتی شاعیرەكە دەكەن، ئەوە پەیوەندی بە ناڕاستگۆی شاعیرانی ئێمەوە هەیە لەگەڵ خۆیان و جیاوازی لە نێوان نوسین و هەڵسوكەتی ژیانی خۆیاندا هەیە؟ یان لاوازی ئاستی ڕەخنەی ئێمەیە كە هێشتا ناتوانێت لە كەسایەتی شاعیر دوربكەوێتەوەو واز لە ژیانی تایبەتی نوسەر بێنێت و بابەتیانەو زانستیانە قسە لە سەر خودی دەقەكە خۆی بكات.
وە/ بە داخەوە چەند هەوڵێكی دەگمەن و تاك و تەرای لێدەرچێ، ڕەخنەی كوردی پێبەپێی بزاوتە ئەدەبیی و هونەرییەكە نەهاتووە و قسەی جیددی لە بارەیەوە نییە و نەبووە . ئیشی ڕەخنەی كوردی تا ئەم ساتەوەختە بە زۆریی لە نێوان پۆلێن كردنی كارێكی ئەدەبیی لە نێوان باش و خەراپ، لاواز و بەهێز، جوان و ناشیرین، ڕەشبین و ڕووناكبین، ئومێدبەخش و نائومێدكەر و تا دەگاتە ڕووخێنەر و بنیاتنەردا قەتیس ماوە و ئەوەیشی لەو كۆنتێكستەدا دەیڵێ تێكەڵەیەكە لە سەرنجی لابەلا و سەرەقەڵەمی پەرتەوازە و ڕای شەخسی و زووتێپەڕ، ئەوە ئەگەر نەیپەرژێتە سەر قسەكردن لە سەر كەسێتی نووسەر خۆی و شێوازی ژیان و ستایشكردن یان بوغزاندنی، یاخود نەیەتە سەر ئەوەی دواجار هێڵێكی ڕاست و چەپ بە سەر هەموو شیعردا بهێنی و بە ڕستەیەك بڵێ: كورد هەمووی شاعیرە و شیعر لە دنیادا باوی نەماوە و خوێنەری نییە…. لە ڕاستیدا ڕەخنە لە دەرەوەی هەموو ئەو خانەبەندكردنەی كارێكی ئەدەبیی بە سەر باش و خەراپ و جوان و ناشیرین و لاواز و بەهێزدا، ئیشێكی بنەڕەتی لە ئەستۆدایە كە ئەویش هەڵگۆزانی دەلالات و مانا و ئاسۆی نوێیە لە دەقدا، هێنانە قسەی دەق و كەشفكردنی وزە تاریك و شاراوەكانێتی… ڕەخنە بەرهەڵداكردنی ئەو نەگوتراوانەیە كە دەق نەیگوتوون یاخود نەیویستووە بیانڵێ، بەو مانایە ڕەخنە ئاستێكی مەرمووق و شكۆداری دەقە لە بەرزترین و واڵاترین ئاستی چێژی ئەدەبیی و ڕاهێنانی خوێنەر لە سەر چێژبردن لە ئەدەب و ئەزموون و ڕەهەند و ئاسۆ هەنووكەیی و ئایندەییەكانی… لە ڕاستیدا هەندێك لەو ڕانانەی كە لە ئەدەبیاتی ئێمەدا لە بارەی كتێبەوە دەنووسرێن، جیددی تر و پڕ زانیاری تر و خاوەنی بەهای ئەدەبیی و ڕەخنەیی زیاترن لەو نووسینانەی بە ناوی ڕەخنەی ئەدەبییەوە دەنووسرێن..
پ4/ شیعر یەكێكە لە گرنگترین و كۆنترین ئەو ژانرە ئەدەبیانەی كە بەدرێژای مێژوو لەگەڵ مرۆڤدا ژیاوە، (كازانزاكیس) یش دەڵێت( شیعر ئەو خوێیەیە كە ناھێڵێت جیهان بۆگەن بكات) بەبڕوای ئێوە ئەم گرنگیەی شیعر لە چییەوە ھاتوە؟ تۆ بۆدەتەوێت شیعر بنوسیت و بۆ تۆ شیعر چییە؟
وە/ گرینگیی شیعر بە بڕوای من لە خۆیدا و لە هەبوونیدایە. لەو بەشداریییە فرە مەودا و تێكچڕژانە چڕەیدایە لەنێو ژانرەكانی تری ئەدەب و تەنانەت سینەما و مۆزیكیشدا…گرینگیی شیعر بە لای منەوە لەوەدایە كە لە كرۆكی ژیاندایە، لە پڕكردنەوە و بەرجەستەكردنی پێداویستییە ناوەكیی و ڕۆحییەكانی مرۆڤدایە. لەو شكۆیەدا كە لێناگەڕێ بچووك و بچووكتر ببینەوە و بكەوینە دوای دروشم و مژدەی سادە و ڕۆژانەیی و درۆیینە. گرینگیی شیعر لەوەدایە جەختمان لە سەر دیوە سەركەش و یاخی و تەنیا و سەرفرازەكەی خۆمان پێ دەكاتەوە، گرینگیی شیعر لەوەدایە بازمان بە سەر دیوە نزم و توڕەهات و هیچەكەی خۆماندا پێ دەدا و ڕووبەڕوو بەرامبەر دیوە باڵا و ڕاستەقینە و جوانەكەمان ڕامان دەگرێ.. گرینگیی شیعر لەوەدایە كە ئەڵتەرناتیڤمان بۆ جیهان دەداتێ، ئەڵتەرناتیڤمان بۆ زوبان و خەیاڵ و ئایندە و خۆبوونمان دەداتێ… واتە شیعر جیهانێكی تر و زوبانێكی تر و ئایندەیەكی تر و بوونێكی ترمان دەداتێ، بوونێك كە خۆمان هەڵیدەبژێرین و توند و پتەو و بەرپرسیارانە و بە بێ سازش لەبەر ڕەشەبای كۆست و كارەساتەكانیدا ڕادەوەستین …
پ/ كاتێك كە ئەزمونی شیعری تۆ دەخوێنینەوە، تیایدا هەمیشە هەست بەگەڕانەوەیەكی دیار یان شاراوە بۆ منداڵی دەكەین و لەوێوە بەر دونیای شتە بچوك و سادەكان بە زمانێكی قوڵ لادەكەوین، بەتایبەت لە شیعری (باوكە پەنجەرەكە بكەوە، قسەیەك لە دڵما ماوە دیڵێم) ئەم گرنگیدانە بە ڕابردوو بۆ؟ گەڕانەوە بۆ منداڵی تەنھا كەرەستەیە بۆ بنیاتنانی شیعر یان یادەوەریەكی لە دەستچووی تۆیە و شیعر قەرەبووی لە دەست چونیت بۆ دەكاتەوە؟
وە/ دەتوانم بڵێم شیعر لای من خودی منداڵییە بە هەموو دیتاڵەكانییەوە لە ئێستادا و پراكتیزەكردنەوەیەتی بە هەمان ئەو خەیاڵاتانەی كە منداڵ دونیای واقیعی پێ دەستكاری دەكا و بە هەمان ئەو كەرەستانەی كە منداڵ دونیای خۆی پێ ڕۆدەنێ. شیعری جوان بە بڕوای من بەو وزە گەورەیەی خەیاڵ و بەو كەرەستە سیحرییانەیەوە كە خاوەنییەتی، هیچ پێویستی بەوە نییە لە سەر یادەوەریی بژی و ئاخ و داخ بۆ ژیاندنەوەی هەڵكێشێ و قەرەبووی شتێك بە شتێكی تر بكاتەوە. ڕەنگبێ نۆستالگیا كەم و زۆر ڕۆڵ لە خەیاڵدا بگێڕێ و بە جۆرێك لە جۆرەكان كاریگەری لە سەر بونیادی تێكستەكە هەبێ، بەڵام ئەو كاریگەرییە دەبێ ئەوەندە دوور و كاڵ و یەكانگیر لەگەڵ ئێستادا بێ كە لە سەر یادەوەری و گەڕانەوەی نۆستالگیانە بۆ ڕابردوو نەژی و هەناسە نەدا، ئەگەرنا لەو كاتەدا شیعر نزیك دەبێتەوە لە مۆنۆلۆگ یان خۆدواندنێكی یەكتا و یەك ڕیتم و بێ خەیاڵ. واتە من ئەوەندەی وەك ستركتور دەگەڕێمەوە لای منداڵیی و هەوڵی خوڵقاندنەوەی ئەتمۆسفێر و بەكارهێنانەوەی كەرەستەكانی و فۆرماندنەوەی زوبان و وێنەكانی دەدەم، ئەوەندە بە دوای ئەوەوە نیم كە یادەوەرییەكانی بگێڕمەوە یان ڕابردوو بكەمە چەق و سەنتەری ڕۆنانی بونیادی شیعرەكە.
پ/ نوسەرێك دەڵێت” پتر لە هەر شتێكی تر بۆیە شیعر دەنوسم هەتا بتوانم باسی خۆم بكەم” ئەپرسم تۆ تاچەند لە نوسینەكانتا خۆت ئامادەی؟ تۆ خۆت دەنوسیتەوە، یان ئەوانی تر، لەكاتی نوسیندا خۆتو دنیا تایبەتەكەی خۆتت لە بیرە؟ یان تۆ بۆ خوێنەر دەنوسیت و لە پێشنوسین و دوای نوسینیشا خوێنەرێت لە بیرەو بۆ ئەوان دەنوسیت.؟ شیعر پەیوەندیەكی زاتییە یان گشتی؟
وە/ من لە میانەی خۆمەوە وەك خود و سەنتەر، لە دەوروبەر و دونیا دەدوێم، دەبمە بەشێكی یەكانگیر لەگەڵ دونیای خۆم و شەریكێكی كارا و هاوبەش و ئەكتیڤ لەگەڵ مرۆڤ و گەردوون. دەتوانم بڵێم بە زۆریی لە شیعر و پرۆسەی شیعرنووسیندایە، دەبمە خودێك كە دەتوانم هەست بكەم شتێك دەكەم، هەست بكەم كە بەشدارم، كە قسەیەكم هەیە بۆ گوتن، لە نزیكەوە هەستەكانم لە بینین و بیستن و چەشتن و بەركەوتن ڕۆڵی ڕاستەقینە و سروشتی خۆیان دەگێڕن. لە شیعردا دەبمە كەسێكی تر، كەسێك ئامادە بۆ دەست بەكاربوون بە كەرەستە سادە و ئەفسووناوییەكانی ڕۆنان و خوڵقاندنەوە. شیعر بۆ من هەم پەناگە و هیڵی بەرگرییە بۆ خۆپاراستن لە بچووكبوونەوەی خۆم و هەم هێڵی هێرش و ڕۆیشتن بۆ شەڕێكیشە كە ئازایەتی خۆمی تێدا بنوێنم و هەست بە شكۆ و كاریگەریی خۆم بكەم، ئیتر هیچ گرینگییش نییە كە تیایدا دەیبەمەوە یان دەدۆڕێم. شیعر تا سەر ئێسك پرۆسەیەكی داهێنەرانەی خودییە، بەڵام لە ڕووبەرێكی بەرفراوان و واڵای بووندا.
پ/ زۆرێك لەوانەی ئەزمونی شیعری تۆیان خوێندۆتەوە پێیان وایە ئەزمونی شیعر نوسینی تۆ ئەزمونێكی (هێمنە) بەجۆرێك كاتێك توڕەش دەبیت یان نیگەران دەبیت و توشی جۆرێك لە هەڵچوون دەبیت لە شیعردا ھێشتا بێزاری و تورەبوونەكانت دەربڕینێكی هێمنانەیە، بەنمونەش لە شیعری (هەموو ڕێگەكان دەچنەوە سەرا) ئەم هێمنیە لە چیەوە ھاتووە، ئەوە پەیوەندی بە كەسایەتی خۆتەوە ھەیە یان شیعر خۆی ئەوە دەخوازێت، ناكرێت چون لە باسی پەپولەدا مرۆڤ ناسكە ئاواش لەكاتی دەربڕینی ناشیرینیەكاندا مرۆڤ زبربێت ئەگەر لە شیعریشدابێت؟
وە/ پێم وا نییە تێكستی جوان لە تووڕەییدا و بە تووڕەیی بنووسرێ، لانیكەم من وای دەبینم كە زوربەی ئەو تێكستانەی بە تووڕەیی و لە ساتەوەختی تووڕەییدا دەنوسرێن دەبنە دروشم یان تێكستی ساتەوەختی كە زوو تێدەپەڕن و دەگوزەرێن و بیردەچنەوە… هیچ شتێك وەك نووسین پێویستی بە هێمنی و هاوسەنگیی و لەسەرخۆیی و لەسەروەستان نییە… تێكستی جوان لەوە شەفافتر و ڕوونترە كە بە تووڕەیی و هەژان و ئینفیعالی ساتەوەختی شلوێ بكرێ. هەموو شتێك لە تێكستدا دەبینرێ، تەنانەت ئەو تەمومژ و ئاڵۆزییەش كە شاعیر دەیەوێ بێ توانایی خۆی لە ژێریدا بشارێتەوە. كاتی خۆی كاك رێبین هەردی لە نووسینێكدا زۆر جوان و ڕوون باسی ئەو چەمكەی ئەم پرسیارەی ئێوە دەكا و بە نموونە باسی زوبانی ئەو یەك دوو شیعرەم دەكا كە بۆ ئەنفال و هەڵەبجە نووسراون و چەند دێڕێك لە شیعری (شەهیدەكان ماڵیان لە شووشەیە)، دێنێتەوە كە شەهیدەكان لە شیعرەكەدا “بە دوای كۆرسێكدا دەگەڕێن بۆ ئەوەی خۆیان لە خولی فێربوونی ئۆكۆردیۆن ژەنیندا ناونووس بكەن…” سەبارەت بەو شیعرەی ئێوەیش ناوتان هێنا ( رێگەكان دەچنەوە بەر سەرا) كاتێك نووسرا شار پۆنگی خواردبۆوە بە ڕق و هوتافكێشان و تووڕەیی، چەند جارێك داوام لێكرا وەك زوربەی زۆری ئەو شیعرانەی تر كە بۆ ١٧ ی شوبات لەو كاتەدا دەنووسران، سەر بكەومە سەر سەكۆكە و بیخوێنمەوە، بەڵام من قاییل نەبووم و پێم وا بوو ئەو شیعرە لە بەردەم خەڵكێكی زۆر و بە دەنگی بەرز و گڕ ناخوێنرێتەوە، چونكە شیعرێكە لە قەرەباڵخییدا و بە تووڕەیی نەنووسراوە..
پ/ پێم خۆشە دەربارەی پەیوەندی شاعیر بە كۆمەڵگاوە سەرنجت بزانم، (پابلۆنیرۆدا) لە وتارێكدا دەڵێت” ئێمەی شاعیران مافی خۆمانە شادومانبین، بەو مەرجەی شان بەشانی گەلەكەمان و لەكاتی بەرخۆدان و ڕێگای خۆشبەختیدا لەگەڵیان بمێنینەوە. یان لە جێگایەكی تردا دەڵێت” شاعیر هەرگیز سڵ لەوە ناكاتەوە بەشۆڕشگێڕ ناوی ببەن، چونكە شیعر خۆی شۆڕشە” مەبەستمە بپرسم تاچەند پێتان وایە كە دەبێت شیعرو شاعیر لەگەڵ خەڵك و لە بەرەی خەڵك بن و شیعر بەشێك بێت لە خستنە ڕووی ئازارەكانیان.
وە/ هیچ گومان و دوودڵییەك لەوەدا نییە كە دەبێ شاعیر و نووسەر لەگەڵ خەڵك و لە بەرەی خەڵكدا بێت دژی ستەم و ستەمكار، ئەگەر هەر نەیشتوانێ دژی بێت ئەوا لانیكەم لایەنگری ستەم و ستەمكار نەبێ و یەكێك نەبێ لەوان. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەبێ بۆ هەندێ پرسی هەستیار لەگەڵ تاك و نوخبە و كەمینەدا بێت دژی ڕا و بیروبۆچوونی باوی زۆرینە و ئاپۆرە و حەشامات. لە ڕاستیدا سیاسەت لای ئێمە بۆ بەرژەوەندی خۆی بە گوێرەی مەزاجی خۆی ئەو پرسەی زۆر جار و بە شێوەی جۆراوجۆر شێواندووە و ئەندام و لایەنگیرانی خۆی بە جۆرێك پەروەردە كردوون كە مەرجە شاعیر و نووسەر و ڕووناكبیران خاوەن هەڵوێستی هەنووكەیی سیاسیی بن. بەڵام لە ڕاستیدا نووسەر بەر لە هەر شتێك دەبێ خاوەن ڕوئیا و دید و هەڵبژاردن و دونیابینی خۆی بێ و دوای قەرەباڵخیی نەكەوێت، ئەم قسەیەش بەو مانایە نییە كە لەگەڵ خەڵك و بەرەی خەڵكدا نەبێت، بەڵام لەگەڵ بوون بە دیوە سیاسی و مەرامە ئایدیۆلۆژییەكەی دا نا، بەڵكو دژی خودی ئەو دیوە سیاسیی و مەرامە ئایدیۆلۆژییەش كە حیزب و رێكخراوگەلی سیاسی ئامانجمەندانە خەڵك دەكەنە پردی وەدیهێنانی مەرامەكانی خۆیان یان بۆ لێدانی نوخبە و دەستبژێر و ئیلیتێكی سیاسی یان ڕووناكبیر و مۆدێرن ئامادەیان دەكەن.
پ/ قسەیەكی بوزیەكان هەیە دەڵێت” هەوڵبدە زۆر سەفەربكەی، تەنانەت ئەگەر بۆ گەڕەكی ئەودیو ماڵەكەی خۆشت بێت، ئەوەش لە خوێنەوەی كتێبێك گرنگترە” من دەزانم تۆش یەكێكیت لەوانەی سەفەرت زۆركردوە لە زۆر شوێنی دونیا ماویتەوە، دەمەوێت بپرسم، گەڕان و سەفەر تاچەند بۆ نوسەر، بەتایبەت بۆ ڕوئیای شیعری شاعیرگرنگن، بینینی دونیا چی بەتۆ بەخشیوە و چ كۆمەكێكی بۆ پرۆسەی نوسین لای تۆ هەبووە.
وە/ لە ڕاستیدا گرینگیی سەفەر و بینینی شوێنی تر و هەڵمژینی هەوای تر هەر لەوەدا كورت نابێتەوە كە بنیادەم وڵات و شوێن و جێگەی تر دەبینێ و بە خەڵك و زوبان و كولتووری تر و نوێ ئاشنا دەبێ، بەڵكو ئەوەیە كە مرۆڤ (خۆ) یەكی تر لە پنتگەلی تری دونیادا دەبینێ كە لەو كەسەی بەر لەر سەفەر و بینینی خۆی لە فەزا و ڕووبەری پێشوودا ناچێت… مرۆڤ لە سەفەر و بینینی شوێنانی تردا لە خۆی تێدەپەڕێنێ و ڕوانینی دەپژێ، خەیاڵی دەوروژێ و سەرسامیی دایدەگرێ و دڵی بە ڕیتمی نوێ لێ دەدا و ئارەزووی بۆ ژیان تا دوا پلە بۆ باوەش كردن بە دونیا و هەڵمژینی هەوای تازە و یەكانگیربوون لەگەڵ شتگەلی نوێدا دەبزوێ…. سەفەر و گەڕان و بینینی دونیا مافی سەرەتایی هەر كەسێكە و هەموو كەسێك خولیاو ئارەزووی بە پلە و ئاستی جیاواز بۆی هەیە و دیارە بە شێوازی جیاوازییش لە سەری ڕەنگ دەداتەوە و كاردانەوەی بۆی هەیە، هەر بۆیە كەمیش نین ئەو كەسانەی كە ساڵانێكی زۆرە لە دەرەوە دەژین و سەفەریان بۆ شوێنی جیاواز كردووە، بەڵام نەك هەر قولانجێك لە خۆیان تێنەپەڕاندووە، بەڵكو جاران مرۆڤتر بوون و ڕوانینیان كراوەتر باشتر و جوانتر بەر دونیا و بوون دەكەوتن. بیرمان نەچێت سەفەرێكی تریش هەیە جوگرافیی نییە و مرۆڤ یەك هەنگاوی بۆ هەڵنانێ، بەڵام لە كتێب و شیعر و مۆسیقا و فیلمەكانەوە ئاشنا دەبێ بە دونیا و لە نزیكەوە بەر شار و ڕێگە و زەریا و زوبان و كولتووری نوێ دەكەوێ. سەبارەت بە منیش كە سەر بەو نەوەیەم لە جەنگەكاندا لە دایكبووین و گەورەبووین و یەكەمین سەفەرمان، ڕەوی ناچاری و زۆرەكیی و گیانی خۆ ڕزگاركردن بووە، بۆیە هەمیشە هەست دەكەم ترس و نیگەرانیی و جۆرە دردۆنگیی و ڕاڕاییەك بە سەفەر و گەڕان و شوێن بینینەكانمانەوە هەیە. بەڵام بە گشتی هەرە شتی گرینگی سەفەر بۆ نووسەران بە بڕوای من ئەوەیە، كە ئەگەر لەوەوبەر بە یەقینەوە خۆی بە نووسەر و شاعیر و داهێنەر زانیبێ، ئیدی هەر لە سەرەتا و یەكەمین هەنگاویی سەفەرەكەیدا ڕادەچڵەكێ و شۆك دەبێ بەوەی كە ئەوانە هیچیان نەبووە، بەڵام هاوكات گوڕی ئەوەشی تێدەگەڕێ كە ئەگەر بیەوێ دەتوانێ دەست پێكردنەوەیەكی تازە دەست پێ بكاتەوە، خۆ ئەگەر نەیشتوانێ بە زوبانێكی نوێ بنووسێ، بەڵام بەهەرحاڵ دەتوانێ بە خەیاڵ و ڕوانینی نوێوە بیر بكاتەوە و خۆی بە كەسێكی تری جیاواز لە پێشوو بزانێت.
پ/ هەمیشە دەوترێت بڕیاری نوسین بۆ نوسەر كارێكی گران و پڕ لە دودڵی و ڕاڕاییە، (ماركیز)یش دەڵێت” قورسترین و سامناكترین بڕیار، دانیشتنە لە بەردەم كاغەزی سپیدا” توش لە نوسینێكدا دەڵێت” هەموو ڕووبەڕوو بونەوەیەك لەگەڵ كاغەزی سپی دڵڕاوكێیەكی لەگەڵدایە” مەبەستمە بپرسم ئەم ترسەو دڵڕاوكێیە لە كاغەزی سپی لەچیەوەیە بۆ نوسەر؟ تۆ باش ئەو ھەموو ئەزمونە لە نوسین، هێشتا هەر لەكاتی نوسینا قەلەقی؟ نوسین بەتایبەت شیعر چی پێبەخشیت و لە چی بێبەشی كردی؟
وە/ لە تەوراتدا بەسەرهاتێكی سەرنجڕاكێش لە بارەی ئێلیسا پێغەمبەرەوە هەیە كە سەروكاری لەگەڵ مردوو زیندوو كردنەوەدا هەیە و بەوپەڕی باوەڕ و قەناعەتەوە شان دەداتە بەر ئەركێكی مەحاڵی لەوجۆرە. ‘كازانتزاكیس’ یش لە یادەوەرییەكانیدا ‘ڕاپۆرت بۆ گریكۆ’، بەسەرهاتی هاوڕێیەكی شاعیری بە ناوی ئانگیلیۆس دەگێڕێتەوە كە ئێوارەیەكی درەنگی ڕۆژێكیان لە پیاسەكردن دەگەڕێنەوە، لەبەر دەرگای ماڵەوەدا ڕادەوەستن و لەزەریا دەنۆڕن. پۆستەچی گوند دێت و نامەیەك لە جانتاكەی دەردێنێ و دەیداتە دەست هاوڕێكەی. پاشان سەر دەباتە بناگوێی و بە ترس و شڵەژانەوە دەڵێ: “بەستەیەكی گەورەشت بۆ هاتووە”… ئانگیلیۆس بەدەم خوێندنەوەی نامەكەوە ڕوخساری سوور هەڵدەگەڕێ و هەناسەبڕكێی پێدەكەوێ. پاشان نامەكە دەداتە كازانتزاكیس و دەڵێ:”بیخوێنەوە!” كازانتزاكیس نامەكە وەردەگرێ كە هی ژنەكەی (ئانگیلیۆس) ـە و بۆی نووسیوە:
“بوزا بچكۆڵە ئازیزەكەم! بەرگدرووەكەی هاوسێمان مرد، وا بۆت دەنێرم بەڵكو ڕۆحی بكەیتەوە بە بەردا!”
ئانگیلۆس بەترسەوە تەماشای كازانتزاكیس دەكا و دەڵێ:” بڵێی بتوانم؟ … بڵێی زەحمەت بێ؟” كازانتزاكیس بە شانهەڵتەكاندنەوە دەڵێ:” نازانم، بەڵام بەهەرحاڵ، بەڵێ زۆر زەحمەتە!” پۆستەچییەكە پەلەی دەبێ، دەڵێ:” ئەی چی لەو بەستە گەورەیە بكەم؟” ئانگیلیۆس وەڵامی دەداتەوە:” بۆم بێنن…!” وا دەڵێ و بە دەم چاوەڕوانییشەوە خۆی دەخواتەوە و لێو دەكرۆژێ. زۆری پێناچێ دوو پیاوی لادێیی دەردەكەون. تابوتێكیان بەسەر شانەوە دەبێ كە تەرمی كابرای بەرگدرووی تێدایە. ئانگیلۆس زۆر جوامێرانە دەڵێ:” ئادەی بۆم بەرنە سەرەوە” جارێكیتر ئاوڕ دەداتەوە، تەماشای كازانتزاكیس دەكا و بە نیگەرانیی و دردۆنگییەوە دەڵێ:”چ دەڵێی؟ بڵێی بتوانم؟ تۆ بڵێی ئەوەم لەدەست بێ؟” كازانتزاكیس وەڵامی دەداتەوە:” تۆ هەوڵی خۆت بدە، منیش دەچم پیاسەیەك دەكەم!” كازانتزاكیس ڕێگەی كەنار زەریا دەگرێتەبەر. بۆنی سەوڵ و زەریا هەڵدەمژێ و بەخۆی دەڵێ:” ئێستا ساخ دەبێتەوە ئاخۆ ئەو هاوڕێیەم فشەكەر و تەڵەكەبازە یان ڕۆحێكی چاوقایمە و سەروكاری لەگەڵ مەحاڵدا هەیە؟ بڵێی چ بكات؟ بڵێی هەوڵبدا مردووەكە زیندوو بكاتەوە؟ یاخود لە حەژمەت ئابڕووچوون وەك ڕێوییەكی فێڵباز دەخزێتە نێو جێگەكەی و خۆی دەكا بە نوستوو، ئەمشەو ئەوەم بۆ دەردەكەوێ….” كاتێ كازانتزاكیس دەگەڕێتەوە ماڵەوە، ژووری هاوڕێكەی كە لە نهۆمی سەرەوەیە، لەڕووناكیدا پرشنگ دەدا. بە درێژایی شەو دەنگی نركە و ناڵەو نەعرەتە و جیڕەی قەرەوێڵەی لێوە دێ. پاشان دەنگی تەپەی پێ بەدرێژایی و پانایی ژوورەكە. هەمدیس نووزە و هاوارهاوار و نەعرەتە و جیڕەجیڕی قەرەوێڵە. كازانتزاكیس بەردەوام گوێی لە هاوڕێكەی دەبێ كە هەناسەی قووڵ هەڵدەمژێ و دەنركێنێ و هاوار دەكا و پەنجەرە دەكاتەوە، وەك بڵێی خەریكبێ بخنكێ و پێویستی بەهەڵمژتنی هەوا بێ. تاریك و لێڵەی بەرەبەیان، كازانتزاكیس لەشەكەتیی خۆیدا خەو دەیباتەوە. بۆ بەیانی كە وەئاگا دەبێتەوە و دەچێتە خوارەوە، دەبینێ ئانگیلیۆس لەسەر مێزەكە دانیشتووە. شیرەكەی دەست لێنەدراو لەبەردەمیدایە. كازانتزاكیس بە بینینی ڕادەچڵەكێ، چونكە ڕەنگی مردووی لێنیشتووە، دەم و لێوی خۆڵەمێشیی دەچێتەوە و دەوری چاوانی شین هەڵگەڕاوە. كازانتزاكیس هیچ ناڵێ، واقوڕماو لەلایەوە دادەنیشێ و چاوەڕێ دەبێ. بەڵام ئەوەی لە ڕوخساری هاوڕێكەیدا دەیبینێ شكۆی كەسێكە كە هەوڵی وەدیهێنانی مەحاڵی داوە، ئەوەش ڕێك واتە شیعر نووسین.
ئەو بەسەرهاتەم بۆیە لێرەدا نووسییەوە تا لێكچوونی هەوڵی شیعر نووسین بە هەوڵ و پڕكێشییەكانی ئێلیسا پێغەمبەر و ئانگیلیۆس بۆ زیندووكردنەوە و ڕۆحبەبەرداكردنی مردوویەك بچوێنم… هەمان ترس و زەندقچوون، هەمان سپیێتیی ڕەها، هەمان دردۆنگیی و هەژان، هەمان مردوویی سەركاخەز و نێو تابووت و هەمان خولیا بۆ زیندووكردنەوە و خوڵقان و وەدیهێنانی مەحاڵ. ئەوە وێڕای ئەو شكۆ و بەرزەفڕیی و هەیبەتەی كە بنیادەم لە كاتی وەدیهێنانی ئەركێكی ئەوەندە خەیاڵپڵاوانە و بێهوودە و ناكردەنی و تاقەتپڕوكێندا دایدەگرێ، شكۆیەك گەورەتر لە شكۆ درۆیینەی پادشا و دەسەڵاتدار و فەرمانڕوایان .. هەربۆیە لە خۆڕا نییە كە كەس وەك ئەو پادشا و دەسەڵاتدارانە ڕقێكی قووڵ و شاراوەی لە شاعیران نییە، دیارە كە دەڵێم شاعیر، مەبەستم لە شاعیرە بە مانای تەواوی وشەكە نەك شیعرچی و هەڵبەستوان
