سزای لە سێدارەدان ( ئیعدام) نوسینی :کارل مارکس
وەڕگێرانی : سەردار عەبدوڵا حەمە
ئەم ووتارەی خوارەوە لە لایەن کارل مارکس ەو لە ١٨٥٣/١/٢٨نوسراوە لە ١٧ و ١٨ ی مانگی شوباتدا لە “ڕۆژنامەی نیۆیۆرک دەیلی تریبوون ” چاپ کراوە.
سزای لە سێدارەدان
ڕۆژنامەی “تایمز” لە ٢٥ /١ دا لە بارەی لە سێدارەدانی کەسەکاندا چەند تێبێنیەکی داوە :
“زۆرترین قسە لە ئێستادا لە سەرسێدارەدانە لە م وڵاتەی ئێمەدا بە شێوەکی گشتی بەڵام ئێمە شاهیدی ئەوەین سێدارەدان بە ڕێگای هەڵواسین بە داردا ، خۆکوشتن ، یا مردنی ڕێکەوتی ، درێژەی هەیەو بەردەوامە ، ئەنجامی ئەوەی تاوانبارێکی ناسراو کە لە سێدارە دەدرێ کاریگەری دەخاتە سەر کەسانێک کەنەخۆشی دەروونیان هەیە ، یا کەسانێ کە عەقلیان نوقسانە ”
لە م ڕووەوە ئەم ڕۆژنامەیە چەند نموونەیەک باس دەکا یەکێ لەوانە باسی شێتێک دەکا لە “شیفێلد” لە گەڵ شێتەکانی دەوروبەری خۆی باسی لە سێدارەدانی کەسێکی پیری کردووە بە ناوی “باربور”ی کە ئەو خۆی هەڵواسیوە بە داردا .وە ئەم ڕۆژنامەیە نمونەیەکی تر باس دەکا کە مێرد منداڵیکی ١٤ ساڵ خۆی لە سێدارە داوە.
لە واقعدا باس کردنی ئەم نمونانە لە لایەن ئەم ڕۆژنامەیەوە بەم شێوەیە لە خزمەتی ئەو بڕیارەیە کە خۆی داویەتی بەڵام جێ باوەڕی هیچ کەسێکی هۆشیار نابێ ،ئەمانە لە ڕووی ئسوڵیەوە هیچ شتێک نین جگە لە ستایش کردن و وەسفی جەلادەکان و قایل بوونی ڕاستەوخۆی ئەوانە بە جێگای خودا لەم نێوەدا . لێرەدا سزای سێدارەدان ” بە دوا چارەسەری کۆمەڵگا دائەنێت”. ئەم ڕۆژنامەیەی کە خۆی بە لە “سەرووی رۆژنامەکان” ناو دەبات پیرۆز کردنی ئەم سزایە بە ئەرکی خۆی دەزانێ ئەمە ئەو ئامانجەیە کە ئەم ڕۆژنامەیە لە ووتارەکەیدا بەیانی کردوووە .
رۆژنامەیەکی تر بە ناوی ” مۆرنینگ ئەدڤایستەر” کە ڕەخنە لە “تایمز” دەگرێ لە بواری لە سێدارەداندا وە تایمز بە لایەنگری لە سێدارەدان ناو دەبات ئامارێکی سەرنج ڕاکیشی داوە لە سەر لە سێدارەدان لە ماوەی ٤٣ ڕۆژدا لە ساڵی ١٨٤٩دا کە بەم شێوەیە :
ناو و بەرواری لە سێدارە دراوەکان:
میلان ٢٠ی مارس
پولی ٢٠ی مارس
سمێث ٢٧ ی مارس
هۆو ٣١ ی مارس
لندیک ٩ ی نیسان
جەی . گریفیت ١٨ ی نیسان
جەی. راس ٢١نیسان
سارا تامس ١٣ نیسان
کوشتن وخۆ کوژی :
هانا ساندلس ٢٢ ی مارس
ا.م.ج نیوتن ٢٢ی مارس
ج.ک کلیسون ٢٧ ی مارس (٤دۆسیەی کوشتن لە لێڤەرپول)
کوشتن خۆ کوژی لە لیسستر ٢ی نیسان ،کوشتن بە هۆی ژەهراوی بوون لە گەرماو(حەمام) ٧ی مارس .
دەبل یۆ بیلی ٨ی مارس
ج.ج. وارد دایکی خۆی کوشتوە ١٣ نیسان
باردلی١٤ ی نیسان
پاکسی باوک ودایکی خۆی کوشتوە ١٤ی نیسان
جی بیلی ٢ کوری خۆی کوشتوە١٧ نیسان
جارلزئورتن ١٨ ی نیسان
دنیل هولمزدن ٢ی ئایا
بەم شێوە یە” تایمز “یش کە خۆشی ڕای لە سەرە . ئەم خشتەیە ئەوە نیشان ئەدا نەک تەنها خۆ کوشتنەکان بەڵکو ئەوانی تریش لە جۆری وەحشیانە ترینی کوشتنەکانن بە تایبەتی لە سێدارەدانی تاوانباران ،جێ ی سەرسورمانە کە ئەو ووتارە ی تایمز جگە لەوەی کە دەیەوێ تیۆریەکی وەحشیانە بۆ ئەمە داڕێژی هیچ بەڵگەیەکی سادە نادا بە دەستەوە بۆ بە مەدەنی بونی ئەم کۆمەڵگا یە ، بە هیچ شێوەیەک ناتوانێ هیچ بنەمایەک بۆ ئەو عەدالەتە دابنێ کە خۆی بانگەوازی بۆ دەکا لەم رێگاوە واتە لە رێگای لە سێدارەدانەوە . سزاکان بەوە پێناسە کراون کە بۆ ترساندن و چاکسازی کەسانی ترە . بەڵام تۆ ئەو مافەچۆن بە خۆت دەدەی کە بۆ ترساند ن و چاککردنی کەسانی تر من تەمێ بکەی. مێژوو نیشانی داوە بە پێ ی باشترینی ئەو ئامارانەی لە بەردەستدایە ئەوە سەلـمێنراوە لە سەردەمی “قابیل”ەوە تا ئێستا دونیا لە ڕێگای سزادانەوە نە ترسێنراوە و نە چاکیش بووە.بەڵکو بە پێچەوانەوە بووە.
لە گۆشە نیگای ” تاکی دابڕێنراو”ەوە یەک تیئۆری سزادان هەیە ئەوەش تیئوریەکەی “کانت”ە کە مافی تاک دادەبڕێ لە کۆمەڵگا وە زۆر گرنگی پێ دەدا ، ئەویش فۆرمۆڵبەندیەکەی لە هیگڵەوە وەرگرتوە ، هێگڵ دەڵێت :” سزادان مافی تاوانبارە ، ئەم کاردانەوەیە لە ئیرادەی خودی تاونبارەکەوە هاتووە.تاوانبار بە پێشێل کردنی ماف ئەو مافە بە خۆی دەدات . تاوانەکەی ئەو نەفی کردنەوەی مافە ، سزادانیش نەفی کردنەوەی ئەو نەفیەی ئەوە، وە پشتیوانی کردنی تاوانبار لە مافێکە کە خۆی بڕیاری لە سەر داوە وە بە سەر یدا سەپێنراوە”( هیگل – فەلسەفەی هەق).
بێ گومان لەم فۆرمەڵبەندیەدا سەرلێشێوایەک دەیێنرێ .هیگڵ لە جیاتی ئەوەی کە تاوانبار وەک یەک( بکەری ناو هەلومەرجێک )و کۆیلەی دادگا ببینێ ، ئەو بە کەسێکی سەربەخۆو دوورلە کۆمەڵگای دەبینێ وە دەڵێت ئەو چارەنوسی خۆی بە دەست خۆیەتی . بە ڕۆشنتر بڵێین ئەوە ئایدیالیزمی ( میثالی) ئەڵمانیە بەم نموونەیە وەک نمونەکانی تر ڕەهایی دەبەخشێ بە یاسا خوێناویە باوەکانی سەر کۆمەڵگا کە ئەویش لە ڕەهایی بوونی دەرەوەی سروشتەوە سەرچاوەی گرتووە ، ئایا ئەمە بێ دەربەستی نیە لە جیاتی دۆزینەوەی هاندانە واقعیەکانی کەسەکە دیاری بکەی و لە جیاتی ئەوەی بیێت کە ئەو فشارە بدۆزیتەوە کە لەسەر کەسەکە پەیدا بووە بەهۆی جۆراو جۆری هەلومەرجی کۆمەڵایەتی داسەپێنراو کەچی دێیت کەسەکە دائەبڕی لەم هەلومەرجە تەنها خۆی دەبینی وەک کەسێکی سەربەخۆ و دابڕاو سەیری دەکەیت و بێیت لە جیاتی خودی کەسەکە کە سیفاتی جۆراوجۆری هەیە یەک سیفەتی بۆ دیاری بکەی وهەر خۆتیش بڕیاری لە سەر بدەی! ئەم تیئۆریە کە دەڵێ سزاکەی لەسەر ئیرادەی خۆیەتی ، ئەم سزایە جگە لە ڕاگەیاندنی هاوشێوەکردنی میتافیزیکیانەی ” یاسای تۆڵە بە تۆڵە” کۆنەکەیە واتە دەبێ ( ئەو سزایە یەکسان بێ بەو تاوانەی کە تاوانبار ئەنجامی دەدات )( چاو بەرانبەر چاو، وددان بەرانبەر ددان، خوێن بەرانبەر خوێن) شتێکی جیاواز تر نیە . ڕاست وڕەوان ئەم سزایە شتێک نیە جگە لەوەی وەک هۆیەک بە کار دەهێنرێت بۆ دارمانی کۆمەڵگا بەرەو بارودۆخێکی دواکەوتوانە ئەمە چ کۆمەڵگەیەکە جگە لە جەلاد هۆیەکی باشتری نەبێ بۆ بەرگری لە خۆی ،کە ئەم ڕۆژنامایە بۆی دیاری کردووە ، بە پشتیوانی خۆی لەم سزا وەحشی گەریە دەیەوێ ئەم هەلومەرجە بۆ هەتا هەتا یە ڕاگرێ .
بەریز آ . کتلە لە یەکێلە چاپکراوە بە ناوبانگەکانیدا دەڵێت:
“ئێمە دەبینین بودجەیەکی زەبەلاح بۆ زیندانەکان ، گرتووخانە نهێنیەکان ، بنکەکانی لە سێدارەدان دائەنرێ ، لە کاتیکا دەتوانین بە هەمان شێوە کە پێشبینی لە دایکابووان بکەین رەئی بدەین لە سەر ئەوەی کە چەندە کەس دەستی لە کوشتندا هەیە ، چەندە کەسی بکوژی ژەهراوی هەیە، وە چەندە دەچنە زیندانەوە”
بەڕێز کوتلە لە ئەنجامی کۆکردنەوەی زانیاری لە سەر تاوانەکان لە ساڵی ١٨٢٩ بەشێوەیەکی سەرسوڕ هێنەر پێشبینیەکانی بە دی هاتوون کە بەچاپ کراوی ڕای گەیاندووە نەک تەنها بە ژمارە بەڵکو تاوانە جۆراو جۆرەکانیشی دیاری کردووە لە فەرەنسا لە ساڵی ١٨٣٠دا ، ئەم کارەی ئەو نەک لە سەر بنەمای دەزگای سیاسیە کانی یەک ووڵات بەڵکو لەسەر بنەمای تەواوی ئەو هەلومەرجەیە کە کۆمەڵگایەکی مۆدیرنی بۆرژوازی هێناویەتی لەگەڵ خۆی کە دیارە ئەنجام دانی تاوان خۆی بەشێکە لەم هەلومەرجە لە کۆمەڵگایەکی دیاری کراودا. لەم خشتیەی ئەودا کە بۆ ساڵی ٢٤-١٨٢٢ ئامادە کراوە دەتوانین ئاگادار بین تاوانباران چەندن وکام تەمەنن بەپێی ژمارە ١٠٠ لە فەرنساو لە ئەمەریکا:
تەمەن فیلادلفیا فەرەنسا
——- ——– ———-
خوار ٢١ سال ١٩ ١٩
٢١ تا ٣٠ ساڵ ٤٤ ٣٥
٣٠ تا ٤٠ سال ٢٣ ٢٣
سەروی ٤٠سال ١٤ ٢٣
کۆی گشتی ١٠٠ ١٠٠
بە پێی ئەم خشتەیە تاوانەکان بەشێوەیەکی زیاد بەرچاو دەکەون ،چەندە لەوانە و چ جۆرێکیان لە دیاردەیەکی ماددیەوە هاتوون ودووبارە دەبنەوە . لێرەدا بەڕیز کوتلە دەڵی : ئاسان نیە بتوانین بە ووردی دیاری بکەین چەندە لەم تاوانانە (هۆکاری دونیای مادیین یا سیستەمی کۆمەڵایەتین) ئەوە دەزایین کە ئەم سیستەمە چەندە کاریگەری هەیە لەسەرئەو تاوانانە ودووبارە کردنەوەیان بە شێوەیەکی بەردەوام ئەمە زۆر گرنگ نیە. بۆیە دەبێ لە جیاتی ستایش کردنی جەلاد و ئەوانەی کەسەکان لە سێدارە دەدەن ( مەبەست دەوڵەتی بورژوازیە _ وەرگێر)کە هەر خۆیان هۆن بۆ دروست کردنی تاوان وتاوانباران تاوانیش هەر دووبارە دەبێتەوە بە هۆی ئەمانەوە ، دەبێ زۆر بە توندی خوازیاری ڕووخان و لە ناوبردنی ئەو هەلومەرج و بارودۆخە بین کە تاوان بەرهەم دەهێنێ و سەرچاوەی تاوانەکانە لە کۆمەڵگەدا .
—————————————————————–
تێىینی وەرگێڕ:
١- گرنگی وەرگێڕانی ئەم بابەتە بۆ زمانی کوردی لەوەدایە کە بۆرژوازی لە ڕاگەیاندنی حیزبەکانیەوە یا لەروانگەی تیۆریسینەکانیەوە یا لەڕێگای ڕۆشنبیرەکانیەوە ڕۆژانە پروپاگەندە لە دژی کۆمۆنیزم دەکەن کومۆنیزم بە لایەنگری مرۆڤ کوشتن ناو دەبەن لە کاتێکا پێچەوانەکەی ڕاستە ، کۆمۆنیستەکان ئەگەر دەسەڵات بە دەستەوە بگرن کوشتنی ئینسانەکان ڕادەگرن یەکەم کاریان ئەوەیە سزای لە سێدارەدان (ئیعدام) هەڵدەوەشێننەوە ، بۆیە ئەم وتارەی مارکس وەک وەڵامێکە بۆ ئەو پروپاگەندانە.
٢- ئەم بابەتەم لە زمانی فارسیەوە وەرگێڕاوە لە دوو وەرگێڕان سوودم وەر گرتووە :
آ- وەرگێڕانی اشرف دهقانی ئەمە لینکەکەیەتی http://universaltolerance.org/component/k2/
ب- وەرگێڕانی -خاور ئەمە لینکەکەیەتی http://www.negah1.com/clasic/marx9.htm-
