Skip to Content

“پێشمەرگە”*.. لە سەنگەری ئەدەبیاتدا … سەنگەر زراری

“پێشمەرگە”*.. لە سەنگەری ئەدەبیاتدا … سەنگەر زراری

Closed
by شوبات 13, 2017 General, Literature

سەرەڕای ئەو هەموو باسوخواسەی پێشمەرگە و بڵاوبوونەوەی ناو و قارەمانێتییەكەی بە هەموو جیهاندا، بەڵام ڕەنگە تا ئێستا زۆرێك نەزانن وشەی “پێشمەرگە” لە چییەوە هاتووە؟! لەكاتێكدا جگە لەوەی سەرەتای دەركەوتن و درەوشانەوەی ئەم وشەیە لە سەردەمی كۆماری مەهاباد بووە، لەهەمانكاتدا بووەتە ناونیشانی یەكەمین ڕۆمانی چاپكراوی كوردیش لە كوردستانی عێراق.
نازانم ئەمە بەدبەختی كوردە، یان نیشانەی خەبات و ئازایەتییەكەیەتی كە چیڕۆك و داستان و ڕۆمانی زۆرێك لە وڵاتان بە خۆشەویستی و پرس و كێشە كۆمەڵایەتییەكان دەستپێدەكات، بەڵام كورد سەرەتای ئەدەبیاتیشی بە بەرخودان و بەرپەرچدانەوەی دوژمن دەستیپێكردووە، یان ئەگەر باسی عەشق و خۆشەویستیشی كردبێ، ئەوە تەنیا بەهانەیەك بووە بۆئەوەی چی لە ناو دڵییەتی، لە ڕێگای باسی خۆشەویستییەوە هەڵیڕێژێ، وەكو شاعیری گەورەی كورد ئەحمەدی خانی (1651-1707ز) لە “مەموزین”ـەكەیدا دەڵێت:
شەرحا غەمێ دل بکەم فەسانە
زین و مەمێ بکەم بەهانە

واتا خانی زین و مەمی تەنیا كردووەتە بەهانەیەك بۆ ئەوەی ئەو خەم و ئازارەی میللەتەكەی كە لە دڵییەتی، لەو ڕێگایەوە هەڵیڕێژێ و مەبەستی سەرەكی باسی مەموزین و عەشق و خۆشەویستی نییە.
هەر بەوشێوەیەش یەكێك لە بابەتە سەرەتاكانی ئەدەبیاتی گێڕانەوەی ئێمە، بەناوی (پێشمەرگە) دەستپێدەكات و “پێشمەرگە” بووەتە ناونیشانی ڕۆمانەكەی ڕەحیمی قازی، لەم ڕۆمانەدا ئەوە ڕوونكراوەتەوە كە ناوی پێشمەرگە لە چییەوە هاتووە و بۆ یەكەم جار چۆن بۆ سەربازانی كورد بەكار هێنراوە؟! لە ڕۆمانەكەدا كاتێك مامۆستا هێمنی موكریانیی شاعیر، دێتە لای قازی محەمەدی نەمر و پێی دەڵێت:
“قوربان وەڵڵاهی قسەیەكی هێندە خۆشم پێیە، كە ئەگەر بۆت بگێڕمەوە ڕەنگە باوەڕم پێ نەكەی، ئەوە دوو ڕۆژ بوو برادەرانی خوێندەوار و هونەرمەند و پسپۆڕ و زمانناسم وەكۆ كردبوو كە بزانین لە زمانی كوردیدا لەجیاتی وشەی سەرباز و نیزامی و عەسكەر و موجاهید و فیدایی، چ وشەیەك لە كار بێنین، زۆرمان قسەوباس لەسەر كرد، كێشە و هەرایەكی گەورە پەیدابوو، بەڵام نەتیجە وەگیر نەكەوت، هەموو ماندوو و شەكەت بووین و داوای چامان كرد، پیرەپیاوێكی دنیادیتوو، چای بۆ هێناین و بە پێكەنینەوە گوتی: با نەخوێندەواریش بم، خۆ كافر نابم بڵێم كێشەی مامۆستاكان لەسەر چییە؟! لە وەڵامدا پێمان گوت كە بە پێچەوانە، ڕەنگە بتوانی یارمەتیشمان بدەی. جا بڵێ بزانین لەباتی سەرباز لە كوردی چت پێ شك دێ؟ پیرە دیسان پێكەنی و گوتی: بێ بەڵا بن بۆ هێندە خۆتان ماندوو دەكەن، مەگەر نەتانبیستووە لە ڕابردوودا لەنێو كوردەواری بە پیاوی لەخۆبردوویان دەگوت: (پێشمەرگە)…ل109-110”.
بێگومان ئەم ڕووداوە ڕاستەقینەیە و “ڕەحیمی قازی”ش زیرەكانە ئاخنیویەتییە نێو ڕۆمانەكەی، لەوێشەوە وشەی “پێشمەرگە” دەبێتە ناوی سەربازانی كورد لە كۆماری كوردستان و دواتر هەموو ئەو كوردانەی لەپێناو خەباتی نەتەوەیی تێدەكۆشن و تا ئێستاش ئەم ناوە بەرەو درەوشانەوە و ناو و دەنگی زیاتر دەچێت.

دكتۆر ڕەحیمی قازی، یەكێك بوو لەو قوتابیانەی كە كۆماری كوردستان، بۆ خوێندن لەگەڵ چەند قوتابییەكی دیكە ناردبوونییە وڵاتی سۆڤییەت و ئامۆزای پێشەوا قازی محەمەدیشە، دكتۆر مارف خەزنەدار لە بەرگی شەشەمی “مێژووی ئەدەبی كوردی”دا، لەبارەی ڕۆمانی پێشمەرگە دەڵێت: بێگومان ڕۆمانی (پێشمەرگە)ی ڕەحیمی قازی، لە ژێر كاریگەری ئەدەبی ڕووسی و لاساییكردنەوەی عەرەبی شەمۆ بوو. چونكە ڕەحیم لە دوای نیشتەجێبوونی لە باكۆ، لە ساڵی (1946)ـەوە تا كاتی كۆچی دواییكردنی، لە ژێر كاریگەریی ڕۆشنبیریی ئەوروپا ڕۆمانەكەی نووسیەوە.
ئەم ڕۆمانە سەرەتا لە ساڵی (1338)ی كۆچیی هەتاوی، بەرامبەر (1959) لە شاری ئیرەوانی وڵاتی ئەرمینیا چاپ كرا و چاپی دووەمیشی لە بەغدا لە ساڵی (1961) بڵاوبووه‌تەوە. دكتۆر ڕەحیمی قازی خۆی لە پێشەكی كتێبەكەیدا، دەقەكەی بە چیرۆك دەناسێنێ، هەروەها دكتۆر عیزەدین مستەفا ڕەسوڵ و حەسەنی قزلجیش كە پێشەكییان بۆ ڕۆمانەكە نووسیوە، دكتۆر عیزەدین بە چیرۆكی درێژ و قزلجییش بە چیرۆك ناوی دەبەن. بەڵام پسپۆرانی ئەدەبیی لەسەر ئەوە یەك دەنگن كە دەقی (پێشمەرگە) ڕۆمانە و منیش پێم وایە كە هەموو خەسڵەتێكی ڕۆمانی تێدایە و ناكرێ بە چیڕۆك ناو ببرێ.

ئەم ڕۆمانە باسی ئەو ڕووداوانە دەكات كە پێش دامەزراندن و لە سەروبەندی دامەزراندنی كۆماری كوردستان لە مەهاباد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان ڕوودەدەن، باسی ئەو ئازار و مەینەتییانە دەكات كە خەڵكی هەژار چۆن بە دەستی ئاغا و دەرەبەگەكان دەچەوسێنرێنەوە و خوێن و ماڵ و موڵك و تەنانەت ئافرەتەكانیشیان هەر بۆ ئەوانە، هەروەها چۆن پیاوانی دەسەڵاتدارانی ئەوكاتی تارانیش لایەنگری ئەو دەرەبەگانەن و پشتی یەكتر دەگرن بۆ چەوسانەوەی خەڵك ڕەشوڕووت.!!
دوو گەنج بە ناوەكانی پیرۆت و شێركۆ، لە گوندێكی سەر بە شاری سەقزی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، دوای ئەوەی یەكێك لە ئاغاكان دەكوژن كە دەستدرێژی كردووەتەسەر خوشكەكەی شێركۆ (كە هاوكات خۆشەویستی پیرۆتیش بووە)، لە ناوچەكەی خۆیان هەڵدێن و دوای بێنەوبەردەی زۆر پەیوەندی بە كۆمەڵەی (ژ.ك) دەكەن و دواتر لە خەبات بەردەوام دەبن تا ئەوكاتەی لە ساڵی (1945)، ناوچەكەیان لە دەرەبەگەكان پاك دەكەنەوە و بەسەر دوژمنەكانیاندا سەردەكەون.

یەكێك لە گرنگییەكانی ئەم ڕۆمانە ئەوەیە كە بێ ڕتووش و جوانكاری، باسی ئەو سیفەتانە دەكات كە لەناو كورددا هەیە، بۆ نموونە باسی ئازایەتییان دەكات، بەڵام ئاماژەی ئەوەشی تێدایە كە هەمیشە وەكو ڕەگەزێكی لە پیاو كەمتر حیساب بۆ ئافرەت كراوە و پیاوانیان بە ئافرەت شكاندووەتەوە: “لە نێو ئەكراددا هەڵاتن بە عەیبێكی گەورە مەحسوب دەكرێت و هەر كەسەی هەڵاتن لە نەزەر بگرێ، لە ژنی كەمتر مەحسووب دەكەن…ل32”.

لێرەدا نووسەر هەم دەیەوێت ئازایەتی كوردان دیار بخات و هەم ئەوەش بخاتەڕوو كە هەمیشە جۆرێك لە نابەرامبەری لە نێوان ڕەگەزی نێر و مێ لەناو كورد پەیڕەوی لێكراوە و ئەگەر پیاوێك بە كەم دابنێن، بە ئافرەتیان چوواندووە، لەلایەكی دیكەش بۆ ئەوەی حەیا و حورمەت و ڕێزی ئافرەت پیشان بدات، بەو جۆرە باسی ئافرەتی كورد دەكات: “كیژی كوردی هەمیشە بە سەربڵندی و حەیا و نامووسەوە ژیاوە و گەورەترین سەربەرزی كیژی كوردییش هەر ئەوەیە…ل56”.

ئەم ڕۆمانە سەرەڕای ئەوەی لە سەرەتاكانی ئەدەبیاتی گێڕانەوەی كوردی نووسراوە، بەڵام لێهاتوویی نووسەرەكەی لەم بوارە دەردەخات، ڕۆمانەكە لە ڕووی تەكنیك و گرێچنی و وەسفەوە، زۆر پێشكەوتووە و تا ئێستاش هەندێك ڕۆمان بەم شێوازە دەنووسرێن، هەروەها نووسەر هەوڵی داوە تا بكرێت بە كوردییەكی پەتی و جوان ڕۆمانەكەی بنووسێت و لە دوو شوێنیش ئاماژە بەوە دەكات كە ئەوانەی دەیانەوێ خۆیان هەڵكێشن، زمانەكەیان تێكەڵ بە وشەی فارسی و عەرەبی دەكەن، هەروەكو چۆن تا ئێستاش بووەتە باو كە وشە و چەمكی بێگانە بە تایبەتیش ئینگلیزی، لە نووسین و قسەی نووسەر و ڕۆشنبیران بەكاردێت، لەكاتێكدا ئەو وشانە بەرامبەریان بە كوردی هەیە. لە ڕۆمانەكەدا یەكێك لە كاربەدەستانی حكوومەتی ئێرانی دژە كورد، لەسەر ئەمە گاڵتە بە ئاغایەك دەكات كە وشەی فارسی لە قسەكانی بەكاردێننێ و پێی دەڵێت كە كوردی بیرچووەتەوە. ڕەنگە ڕۆماننووس لێرە مەبەستی ئەوە بێت كە ئەگەر وشەی بێگانە زۆر لە ناو قسەكانمان بەكار بێنین، نەك خۆمان، بەڵكو دوژمنەكانیشمان گاڵتەمان پێدەكەن.

سەرەڕای تێپەڕینی ئەو هەموو ساڵە بەسەر ڕۆمانەكە، بەڵام هێشتاش ئەگەر خوێنەر دەستبداتە خوێندنەوەی، ناتوانێ وازی لێبێنێ، مامۆستا حەسەنی قزڵجی گوتەنی: “تا نەیخوێنیتەوە، نازانی چەند بەرز و باڵا و شاكارێكی ئەدەبییە”.
بۆیە پێویستە هەموو خوێنەرێكی كورد، ڕۆمانی پێشمەرگە بخوێنێتەوە.

* پێشمەرگە (ڕۆمان)- د. ڕەحیمی قازی، دەزگای ئاراس بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە، چاپی سێیەم (2008).

——————–
سەنگەر زراری
sangarzrary@gmail.com

Previous
Next
Kurdish