سۆشیالیزم چیە و چۆن چۆنی لە توانادایە؟ … حەمید تەقوایی
گفتوگۆی شەهلا دانشڤەر لەگەڵ حەمیدی تەقوایی
وەرگێڕانی لە فارسییەوە: کاوە عومەر
پێداچونەوە: هیوا ئەحمەد
شەهلا دانشفەر: کاتێک دەڵێین شۆڕشی سۆشیالیستی، ناوەرۆکی ئەو شۆڕشە و تایبەتمەندیەکانی چییە؟ تێڕوانینی ئێوە بۆ سۆشیالیزم چییە؟
حەمید تەقوایی: شۆڕشی سۆشیالیستی، شۆڕشێکە لە پێناو حورمەت و ڕزگاری مرۆڤدا. ئێمە دەمێکە ڕامانگەیاندوە کە بناغەی سۆشیالیزم مرۆڤە. ئەڵبەتە ئەو سۆشیالیزمەی کە ئێمە دەیڵێین، کۆمۆنیزمی کرێکاریی دەیڵێت. ئەزانم کە لەژێر ناوی سۆشیالیزمدا زۆر کاریان کردوە لە جیهاندا… بەڵام ئەو سۆشیالیزمەی کە ئێمە حیزبمان بۆ پێکهیناوە و شەڕی لە پێناودا ئەکەین وە لە بەرنامەی “دنیایەکی باشتردا”ڕونمانکردوەتەوە، بناغەکەی مرۆڤ و مرۆڤایەتییە. وە لە کۆتاییدا شۆڕشی سۆشیالیستی شۆڕشێکە کە دەیەوێت مرۆڤەکان بەمانای فراوانی ئابوری، کۆمەڵایەتی، ماف، یاسایی و فەرهەنگی ڕزگار بکات. دەیەوێت مرۆڤ لە هەڵاواردن، نایەکسانی، لە بێمافی وبێڕێزی ڕزگار بکات. شۆڕشی سۆشیالیستی، تەنها شۆرشێکە کە دەتوانێت ئەو نەخشە بگێرێت، چونکە لە ماوەی ڕابردودا شۆڕشگەلێکی جۆراوجۆرمان هەبووە. بۆنمونە وڵاتێک شۆڕش دەکات بۆ ئەوەی زنجیری داگیرکەر (ئیستیعمار) بشکێنێت و هەروەک دەڵێن سەربەخۆ بێت لە وەڵاتی داگیرکەر، یا وڵاتێک شۆڕش دەکات وەک ئەفریقای باشور دژ بە هەڵاواردنی نەژادی لەپێناو ئەوەی کە ڕەشپێستەکان مافی دەنگدان بەدەستبهێنن و بە ناونیشانی هاوڵاتی بە فەرمی بناسرێن، وە وڵاتێک شۆڕش دەکات لە پێناو ئەوەی دواکەوتوییەکانی کۆمەڵگای دەرەبەگایەتی بنێتەلاوە و بچێتە ناو دنیای سەرمایەدارییەوە. ئەوانە بەدڵنیاییەوە هەنگاوگەلێکن بۆپێشەوە و خواست و داواکاریگەلێکی ڕەوا ئەخەنە ڕوو، بەڵام لە کۆتاییدا ئەم شۆڕشانە بە شیوەیەکی گشتی، مرۆڤ و بەرژەوەندی و خواستە مرۆییەکان ناکەنە بنەما و چەقی کاریان، بەشەێک لە کۆمەڵگە با وایدابنێین کە لەپێناو بەدەستهێنانی ماف وئازادیەکان یان دیموکراسیدا یان پاشەکشەکردن بە دواکەوتویەکانی دەرەبەگایەتی، شۆڕشیان بەرپاکردوە، وە شۆڕشگەلێک کە لە دوسەد یا سێسەد ساڵی ڕابردودا بینیومانن، شۆڕشگەلی لەم جۆرە بون. کاتێک ئێمە باس لە شۆڕشی سۆشیالیستی ئەکەین، واتە شۆڕشێک کە ئەیەوێت کۆتایی بهێنێت بە تەواوی مێژوی هەڵاواردن و نایەکسانی کە بنەماو هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ هەبونی چینەکان لە کۆمەڵگادا، وە بەوتەی مارکس ئەیەوێت مێژوی ڕابردو کۆتایی پێبهینیت و پێبنێتە ناو “مێژوی مرۆڤایەتییەوە”، “مێژووی مرۆیی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی”. وە لە ڕاستیدا شۆڕشیک کە مرۆڤ و مرۆڤایەتی بکاتە بنەما وچەقی کۆمەڵگا، بنەما وچەقی سیاسەت، ئابوری و بەگشتی بنەمای بەڕێوەبردنی هەموو کاروبارەکان و جگە لەمە هیچ شتێکی تر نەکاتە بنەماو پێوەر. لە کاتێکدا لە کۆمەڵگای سەرمایەداریدا بەگشتی تەنها “قازانج و سود” بنەما وچەقی سوڕانەوەی چەرخی ئابورییە و پێوەر تەنها بەدەستهینانی قازانج و سودە. لە کۆمەڵگای دەرەبەگایەتیشدا بەهەمان شێوە بوە، بەرژەوەندی خاوەن موڵک و خانەدانەکان بنەما وچەقی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا بوو. بەڵام لە کۆمەڵگای سۆشیالیستیدا خۆشگوزەرانی، ئازادی و یەکسانی هەموو مرۆڤەکان،سەربەخۆ لە نەژادیان، ئاینەکانیان، ڕەگەزیان و… وەک بنەما وچەقی کاری خۆی دائەنێت و بەم ناونیشانە لەیەک ڕستەدا، سادەو ڕۆشن ئەبێت بڵێین کە شۆڕشی سۆشیالیستی شۆڕشێکە لەپێناو ڕزگاری مرۆڤ و شوناس و کەرامەتی ئەودایە.
شەهلای دانشفەر: لە پێناو شۆڕشیکی لەو شێوەیەدا ئێوە چۆن دەتوانن کۆمەڵگا هەڵخرێنن وبیخەنە جوڵە؟
حەمید تەقوایی :خەبات وتێکۆشان لە کۆمەڵگادا هەیە، بونی هەیە. هەتا ئەو کاتەی بێ مافی، هەژاری و جۆرەها فشارو هەڵاواردن هەیە، لە دەوری ئەو کێشانە بزوتنەوەکان دروست دەبن، ناڕەزایەتی دروست دەبێت. ئەگەر هەر کۆمەڵگای ئێرانی ئەمرۆ تەماشابکەین بەئاشکرا ئەوە دەبینین، بزوتنەوەی دژی حیجابی ئیسلامی، بزوتنەوەی دژی سزای لەسیدارەدان، بزوتنەوەی کرێکاران بۆ ئەوەی کە ڕێکخراوی سەربەخۆی خۆیان هەبێت، بزوتنەوەی دژی شورا ئیسلامیەکان و ماستاوچیەکان، لە دژی ئەوەی کە کرێکانیان نادەنی بۆئەوەی لە لانی کەمی خۆشگوزەرانی بەهرەمەندبن. بەهەمانشێوە بزوتنەوەی لاوان بۆ ڕزگاری کەلتوری، بزوتنەوەی بەرگری لە مافی مناڵان. هەموو ئەم بزوتنەوە و ناڕەزایەتیانە لەکۆمەڵگادا هەن. شۆڕشی سۆشیالیستی چۆن شکڵدەگرێت؟ بەو شێوەیە کە بە ئەم بزوتنەوانە نیشان ئەدات کە لە ڕاستیدا ئەرکی ئێوە، مرۆڤ ومرۆڤایەتییە وە لەپێناو ئەو خەباتەدا پێویستە بە ئەو ریزە ڕێکخراو و یەکگرتوەی ناڕەزایەتییەوە پەیوەست بن کە دەیەوێت چ لە ڕوی سیاسی و چ لە ڕوی ئابورییەوە چینی دەسەڵاتدار دەستکۆتا بکەن. بە بڕوای من لە ناوەڕۆکدا جموجوڵی کۆمەلگا بۆ نمونە بەو شێوەیەیە کە بزوتنەوەی ژنان خوازیاری یەکسانی ژن و پیاوە، خوازیاری نەهێشتنی هەڵاواردنی ڕەگەزیە، ئەوە ئەبینێت کەلەگەڵ بەربەستی کۆماری ئیسلامی ڕوبەروو دەبێتەوە، بە بەربەستی ڕژێمێک کە لەبەرژەندیدایە ژنان ژێردەستەبن وە ئەڵبەتە لە ئیراندا شێوازە توندڕەوە و بێپەردەکەی بەئاشکرا ئەبینین، بەڵام لە هەموو جێگایەکی دونیادا ئەبینین کە ژن، لە کۆتاییدا بە هاوڵاتی پلەدوو ئەژمێردرێت. تەنانەت لە پیشەسازیترین وڵاتانی ڕۆژئاوایی چ لەڕوی فەرهەنگی، لەڕوی ئابوری، لەڕوی کۆمەڵایەتیەوە تەنانەت لەڕوی یاساییەوە، ژن بەتەواوی لەگەڵ پیاودا یەکسان نییە. ئەمە یەکێک لە پێداویستیەکانی کۆمەڵگای سەرمایەدارییە. چ لە ئێران چ لە هەر جێگایەکی جیهاند بێت. لە ئێران تەنها شێوازە توندڕەو و توندوتیژو بێپەردەکەی هەیە بەڵام بەهەر حاڵ لە بنەڕەتدا لە هەموو جێگایەکی دنیا هەربەو شێوەیە. یان وادابنێین کە کرێکارێک نایەوێت بچەوسێتەوە وە یان لاوێک کە ئەیەوێت ژیانێکی مۆدیرن و خۆشی هەبێ یان ژنێک کە نایەوێت هەڵاواردنی ڕەگەزی، دابەشکردن و دیوار دانان لە نێوان ژنان و پیاواندا قبوڵ بکات، هەموو ئەمانە لە مەنتیقی جوڵانەوەکانیاندا، بە ئەزمونێک کە تەیدەکەن، لە پێشڕەوی گۆڕانکاریە کۆمەڵایەتیەکاندا، نەک هەر ئەوەی کە تەنها لەڕوی زەینیەوە بگەنە ئەو باوەڕە، بەپێی مەنتیقی جوڵانەوەو ناڕەزایەتیەکانیشیان ئەگەنە ئەو ئەنجامەی کە ئەبێت ئەم حکومەتە وەلابنرێت. لە ڕاستیدا باسەکانی ژنان، پەرچەمی ژنان، ئەوەیە کە بەحکومەت ئەڵێن یان داخوازیەکانمان جێبەجێبکە یان بڕۆ کەنارەوە. لاوانیش بە هەمانشێوە، لایەنگرانی مافەکانی منداڵان بەهامنشێوە، کرێکاران کە زۆر زوتر لەئەوان و بەخێرایی لەگەڵ بەربەستی حکومەت ڕوبەڕو دەبنەوە و بەزوویی لەوە تێدەگەن کە ڕێگری سەرەکی، ئەم حکومەتەیە. شۆڕشی سۆشیالیستی لە ئاسمانەوە نایەتە خوارەوە. هەر لەسەر بنەمای ئەو بزوتنەوە واقیعیە ڕۆژانەیی و بەردەوامانە، بە ڕادیکاڵ بونەوەیان، بە یەکگرتنیان و بە هەنگاوهەڵگرتنی ڕاستەوخۆیان لە مەیدانی سیاسەت و خەبات لە دژی دەسەڵاتی سیاسیە کە شۆڕشی سۆسیالیستی شکڵدەگرێت. ناوەرۆکی ئابوری شۆڕشی سۆشیالیستیش، بۆ ئەوەی کە شۆڕشی سۆشیالیستی بتوانێت ئینسانەکان ئازاد بکات ئەبێت چەوسانەوە هەڵوەشێنیتەوە، ئەبێت کاری بەکرێ هەڵوەشێنێتەوە، ئەبێت موڵکایەتی تایبەتی بەسەر هۆیەکانی بەرهەمهێنان و ئامڕازەکانی بەرهەمهێناندا هەڵوەشێنێتەوە. هەر ئەو هەڵوەشانەوەی کاری بەکرێ و خاوەندارێتی تایبەتە، ئەگەر بێیت و لە مەیدانی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا پێناسە بکەی، لە ڕاستیدا جگە لە ئازادی مرۆڤ مانایەکی تری نییە. هەڵوەشانەوەی کاری بەکرێ واتە لە نێو بردنی لە خۆنامۆبونی مرۆڤ. کاتێک ئەڵێین با کاری بەکرێ نەبێت، واتە کار لە شێوەی ئیشکردن، بەشێوەی ناچارکردنێک کە لە پێناو ژیاندا کرێکار ناچارە ملبدات بە ڕۆژی ٨ کاتژمێر کار کردن – ئەڵبەت لە ئێران ئەم ماوەیە لەمە زیاترە و بە شیوەی چەند شیفتیە-، بەومانایەی لەم چوارچێوەیە بێتەدەرەوە و بگۆڕێت بەیەک هەڵسوڕان و چالاکی شاد، دڵخۆش وخۆلقینەر و وەک بەشێک لە ژیان پێناسە بکرێت. کرێکاران ئەوەیان ڕاگەیاندوە کە ئێمە بۆ ئەوە ناژین کە کار بکەین، بەڵکو ئێمە کاردەکەین بۆ ئەوەی کە بژین. بناغە؛ ژیانە. بە بۆچۆنی من ئەبێت لەوەش واوەتربڕوات. کار ئەبێت وەک بەشێک لە ژیان پیناسە بکرێت. کار ئەبێت ببێتە چالاکیەکی شاد، ببێتە ئینسانی و داهێنەرانە کە بگۆڕێت بە بەشێێک لە ژیانی تاکەکان وە هەموو ئەمانە واتە هەڵوەشاندنەوەی کاری بەکرێ. بەبێ هەڵوەشاندنەوەی کاری بەکرێ ناتوانیت ناسنامەی ئینسانی بۆ ئینسان بگێڕیتەوە وە ڕیشەی کیشەکە لێرەدایە. سەیرکەن؛ بیرۆکەی ئازادی و یەکسانی لەوانەیە لە سەرەمی سپارتاکۆسەوە هەبوبێت. بەردەوام مرۆڤ چونکە مرۆڤە ئەیەوێت ژیانێکی خۆشی هەبێت، بەردەوام بە هەڵاواردن توڕە ئەبێت، بەردەوام لە دژی جیاکاری شۆڕش بەرپا بووە، هەمیشە لە دژی هەژاری شۆڕش هەبووە، لە سەرتاپای مێژووی نوسراوی مرۆڤایەتیدا کێشەکە هەر ئەوەیە. بەڵام ئەمڕۆ هەلومەرجێک هەیە کە ئەتوانرێت بەکردەوە و لە واقیعدا ئەم ئازادی ویەکسانیە جێبەجێ بکرێت، بەئەنجام بگەیەنرێت وە کلیلی ئەمەش بەدەستی چینی کریکار و لە ڕاستیشدا بەدەستی ئەو هێزە سیاسیەوەیە کە ئەیەوێت سەرمایەداری بڕوخێنێت. چینێک کە هەموو دنیای خستوەتە ناو ئاشوب و بەرەو بەربەریەتی ئەبات، لەبەر ئەوە دەبێت هەم لە ڕوی سیاسی و هەم لە ڕوی ئابوریەوە دەستکۆتابکرێت وە ناوەڕۆکی شۆڕشی سۆشیالیستیش هیچ شتیکی تر جیاواز لەمە نییە.
شەهلا دانیشفەر: ئێوە لەبارەی ناوەرۆکی ئابوری شۆڕشی سۆشیالیستیەوە قسەتان کرد. بەتەئکید پرسیاری دواتری من هەر لەم بارەوەیە، چونکە لە قسەوباسەکانتاندا ئاماژەتان کرد بە دەستکۆتاکردنی سیاسی و ئابوری چینی دەسەڵاتدار. ئەگەر دەکرێت لەم ڕووەوە ڕونکردنەوەی زیاتر بدەیت.
حەمید تەقوایی:دەستکۆتاکردنی سیاسی لە ڕاستیدا شێوازێکی تری ئەو قسەیەیە کە بڵێین ئەم حکومەتە ئەبێت بڕوخێنرێت وە حکومەتێک کە بەڕاستی هەموو خەڵک تێیدا بەشداربن، حکومەتی سۆشیالیستی، حکومەتێک کە پشتی بە شوراکان بەستووە جێگای ئەو بگرێتەوە. ئەمە هەرئەو دەستکۆتاکردنە سیاسیەیە. بەڵام دەستکۆتاکردنی ئابوری بەمانای ئەوەیە کە ڕێگا نەدرێت “قازانج” ببێتە تەوەری ئابوری و سود و قازانجهێنان ئەبێت لە ئابوریدا بسڕدرێتەوە. ئەبێت بەرژەوەندی و نیازە ئینسانیەکان، هێزی جوڵینەر و ئامانجی هەڵسوڕانی ئابوری کۆمەڵگا بێت. شتێکی سروشتیە کە چینی سەرمایەدار هەرگیز مل بەمە نادات. لەبەر ئەوە خاڵێکی تر هەرلیرەدا بڵێم. ئیمکانی نیە کە ئێوە پێش دەستکۆتاکردنی سیاسی دەستکۆتاکردنی ئابوری ئەنجام بدەیت. هێزگەلێک هەن کە خۆیان زۆر بەچەپ و ڕادیکاڵ دەزانن وە تەنانەت قسە لە شۆڕشی سۆشیالیستیش دەکەن، ئەڵین ئەرکی ئێمە ڕوخاندن نییە بەڵکو دەستکۆتاکردنی ئابوریە وە ئەمە ناو دەنین شۆڕشی کۆمەڵایەتی وە دەڵێن ئەگەر شۆڕشیک کە لەڕواڵەتدا لەپیناو ڕوخاندندا بێت، ئەوە شۆڕشی کرێکاران نییە، بەڵکو شۆڕشی سیاسیە یان شۆڕشی دیموکراسیە و شۆڕشی کۆمەڵایەتی کرێکاران لە پێناو دەستکۆتاکردنی ئابوریدایە. ئەمە، بەبۆچونی من بەتەواوەتی هەڵەیە. ڕوخاندن ڕێساو بڕیاری هەموو شۆڕشێکە جا کرێکاریی یا غەیرە کرێکاریی. ئەگەر کۆمەڵگە لە هەلومەرجێکی شۆڕشگێڕانەدایە، واتە خەڵک بەئەو شوێنە گەیشتون کە ئیتر ئەم باردۆخە چیتر جێگای قبوڵکردن نییە بۆیان وە بۆ گۆڕینی هەلومەرجەکە ئەبێت دەوڵەت بڕوخێنن. واتە ؛ دەست بۆ شۆڕش ئەبەن وە ئەم شۆڕشە بە پێی پێناسە، ڕوخاندن یەکەمین ئامانجیەتی. بەبێ ڕوخاندنی حکومەت ناتوانێ بەهیچ جێگایەک بگات. نە ژنان بە داخوازیەکانیان ئەگەن، نە لاوان ڕزگاری فەرهەنگی بەدەست ئەهێنن، وە بە دڵنیاییەوە نە کرێکارانیش بە مافەکانیان ئەگەن وە نە هیچ بەشێکی ستەمدیدە و چەوساوە و بێبەشی کۆمەڵگا. بەمپێیە هەڵەیە ئەگەر وابیر بکەیتەوە کە شۆڕشی سۆسیالیستی بۆ هەڵوەشاندنەوەی چەوسانەوەیە و شۆڕشەکانی تر لەپێناو ڕوخاندندایە، چۆنکە هەر بەم میسۆدە هەڵەیە دەگەنە ئەو جێگایەی کە بزوتنەوەی ڕوخاندنی حکومەت شتێکە و شۆڕشی سۆسیالیستیش شتێکی ترە.
شەهلا دانیشفەر: بەم پێیە، پەیوەندی بزوتنەوەی سەرنگونی (ڕوخاندنی ڕژێم) لەگەڵ شۆڕشی سۆشیالیستیدا چییە؟
حەمید تەقوایی: سەیرکەن بزوتنەوەی سەرنگونکردنی ڕژێم لە ژێر ڕابەرایەتی و ڕێکخراوبون و ئاسۆیەکدا کە سۆشیالیزم نیشانی ئەدات، ئەمڕۆ ئەم ئاسۆو ئامانجە لە کۆمەڵگادا “هاوار” ئەکات، هەروەها بڵێسە و پڕیشکەکانی- وە تەنانەت زیاتر لە بڵێسەش- ئەمرۆ لە گردبونەوە ناڕەزایەتیەکاندا دەبینین. هەرئەوەی کە سرودی ئەنتەرناسیۆناڵ ئەچڕن، هەر ئەوەی کە ئەڵێن سۆشیالیزم هەستە سەرپێ بۆ لەناوبردنی هەڵاواردن، ئەڵین ڕێگای ڕزگاری سۆشیالیزمە، دەنوسن سۆشیالیزم یان بەربەریەت، وەیان پەرچەمە سورەکانی ناڕەزایەتیەکانی ئەم دواییەی خوێندکارانی زانکۆی “پلی تەکنیک” لە هەموو شوێنێک دەبینران، ئەمانە هەموو نیشانەگەلێکن کە ئەوە نیشاندەدەن کە لەهەمانکاتدا بزوتنەوەی سەرنگونکردنی رژێمیش بونی هەیە. دەستکۆتاکردنی سیاسی چینی دەسەڵاتدار و سەرمایەدار کە لەسەرەوە ئاماژەم پێدا شتێکی جیاوازتر لەمانە نییە، واتە بزوتنەوەی سەرنگونکردنی ڕژێم بەئاڵای ئینسانەوە، بە ئاڵای ئازادی و یەکسانییەوە کە هەر ئیستا لە کۆمەڵگادا بەرز کراوەتەوە، ئەمە دەستکۆتاکردنی سیاسییە. لە درێژەی ئەم ڕەوەندەدایە کە ئەوبوارە دێتە ئاراوە کە بتوانی چینی سەرمایەدار لە ڕویی ئابوریشەوە بەتەواوەتی بخەیتە کەنارەوە. واتە کرۆکی “کاری بەکرێ”، یانی خاوەندارێتی بەسەر هۆیەکانی بەرهەمهێنان و قازانجدا بخەیەتە کەنارەوە و ئابوری لەسەر بنەمای پێویستی مرۆڤەکان ڕێکبخەیت. کەوایە یەکەم؛ دەستکۆتاکردنی سیاسی پێش مەرجی هەر جۆرە شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی- ئابوری وە هەر جۆرە دەستکۆتاکردنێکی کۆمەڵایەتی – ئابورییە لە چینی بورژوا – سەرمایەدار، دوهەم؛ دەستکۆتاکردنی سیاسی شتێکی تر نیە جگە لە هەمان بزوتنەوەی سەرنگونکردنی ڕژێم. کێشە و ئامانجی هەر شۆڕشێک سەرنگونکردنی حکومەتە، شۆڕشەکان جا چ سۆسیالیستی بێت، چ بەناو دیموکراسی بێت، چ شۆڕشی دژی هەڵاواردنی ڕەگەزی بێت. چ شۆڕشی دژی داگیرکەر (ئیستعمار) و چەوساندنەوە بێت کە هەموو شێوەکانیمان لە ئاسیاو ئەفریقادا هەبووە، وە چ شۆڕش بۆ تێکشکاندنی دەرەبەگایەتی بێت وەک شۆڕشی چین (صين) یان شۆڕش لە پێناو بە پیشەسازیکردندا کە لەووڵاتانی جۆراوجۆردا ڕویداوە، لە هەموو ئەو شۆڕشانەدا، لە ڕاستیدا سەرنگونکردنی ڕژێم هەنگاوی یەکەمە. ئەگەر بەوجۆرە نەبێت ئیتر بەوە ناڵێن شۆڕش، ئەبێتە جۆرێک لە ڕیفۆرم. ئەگەر جوڵانەوەیکی کۆمەڵایەتی ببێتە هۆی پێکهێنانی ئاڵوگۆڕێک بەڵام دەسەڵات و چینی دەسەڵاتدر بە دەست لێنەدراوی بمێنیتەوە، ئیتر بە پێی پێناسە ئەوە شۆڕش نییە، بۆی هەیە ببێتە ڕاپەڕینێکی کۆمەڵایەتی کە بتوانێت هەندێک داخوازی بەدەستبهێنێت. کاتێک بەوە ئەڵێین شۆڕش کە حکومەتێک سەرنگون ئەبێت، هەربەو هۆیەوە، سەرنگونکردن بەشێکە لە پیناسەی شۆڕش وە لە ناویاندا شۆڕشی سۆشیالیستیش. بەڵام جیاوازی شۆڕشی سۆشیالیستی ئەوەیە کە بە ئاڵای ئازادی و یەکسانی، بە ئاڵای سۆشیالیزم و بەئاڵای ئینسانیەتەوە حکومەت سەرنگون دەکات وە بەدروستی هەر بەو دەلیلە گەورەترین شۆڕشە کە ئەتوانرێت ڕوبدات. چونکە خاڵی هاوبەشی هەموو مرۆڤەکان ،مرۆڤایەتییە، تۆ ژن بیت، ڕەش پێست بیت، سپی پێست بێت، هەر ئاینێکت هەبێت، لە کۆتایدا ئەو شتەی کەتۆی خستۆتە جوڵە ناسنامەی ئینسانی و جیهانیتانە و شۆڕشی سۆشیالیستیش هەر لەپێناو ئەمەدایە. بۆنمونە ئەگەر بڵێیت شۆڕشیک لە پیناو دیموکراتیدایە، ئەگەر کەسێک پێی وابێت کە هەلومەرج باشە وە ئازادی یا دیموکراسیش ئامانجی نەبێت، بە باشی ناکەوێتە جوڵە یان ئەگەر بڵێیت هەڵوەشانەوەی هەڵاواردنی ڕەگەزی، کەسێک ئەگەر هەڵاواردنی ڕەگەزی هەست پێنەکردبێت لەوانەیە نەکەوێتە جوڵە، چونکە لەوانەیە پێی وابێت ئەوانە ڕاستەوخۆ پەیوەندی بەئەوەوە نییە، ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مافی مناڵان، زگوردەکانی کۆمەڵگا (بەپێکەنینەوە) کە منداڵیان نییە بۆی هەیە بەباشی هەستی پێنەکەن. بەڵام کاتێک کە ئێوە ئەڵێن ئەم کێشەیە، ئەم خەباتە وە ئەم کێشمەکێشە، لەپێناو ئەوەدایە کە شوناسی ئینسانی ئێمە لەم کۆمەڵگایەدا هاڕدراوە، پێشێلکراوە و بەناونیشانی ئینسان هەستی ئاسودەیی، هەستی شادی، هەست بە بەرابەری و یەکسانی لەگەڵ یەکتردا ناکەین، ئەوکاتە ئەتوانی ملوێنەها کەس بخەیتە جوڵە. گرنگ نییە کە کێشەی تایبەتی هەر بەشێکی کۆمەڵگا چییە، هەر گرفتێکی تایبەتی هەبێت، وەک ئینسان لە جیهانی ئەمڕۆدا نەک هەر بەتەنها لە ئێراندا،لە تەواوی ئەم نەزمی نوێی جیهانەدا کە هەموو جێگایەکی گرتۆتەوە، ئەبینیت کە ئینسانەکان دەهاڕدرێن وە لە ڕاستیدا هەر نکۆڵیان لێدەکرێت. ئیتر هەتا لیبریاڵترین و بەناو چەپە غەیرە کرێکاریەکان کە لە کۆمەڵگاکانی تریشدا هەن، کاتێک ناڕەزایەتیەک ئەنجامدەدەن دەبینیت کە باس لە نەتەوە، ڕەگەز و ئاین دەکەن. لە هەلومەرجێکی ئاوادا ئیتر پرسیار ئەوەنیە کە مافی مرۆڤ چیە؟! بەڵکو پررسیارەکە ئەوە ئەبێت کە ئێوە بە ناونیشانی فەرهەنگێکی تایبەت، چ مافێکتان ئەوێت. نیسبیەتی فەرهەنگی (فرە کەلتوری) بنچینەکەی لێرەدایە. کاتێک کە خەڵک دەکەنە گروپ گروپ، وە بەش بەشیان دەکەن و بۆ هەر بەشێکیش مافێکی تایبەت قبوڵدەکەن، ئەمە جگە لە ڕەتکردنەوەی شوناسی ئینسانی جیهانیانەی (Universal) جەماوەری خەڵک هیچ مانایەکی تری نییە و کاتێک لە ئەمڕۆدا سەیر دەکەین ئەبینین شۆڕشی سۆشیالیستی ڕێک لە پێناو گێڕانەوەی هەر ئەو شوناسەیە بۆ ئیسنانەکان وە بە وتەی مەنسور حیکمەت لە پیناو گێڕانەوەی ئیرادەیە بۆ ئینسان. مرۆڤەکانیان بەتەواوەتی لەناو گێژاو و گرفتی سیاسی، ئابوری وکۆمەڵایەتیدا ڕاگرتوە. مرۆڤەکان برسین ئەڵێن هەڵئاوسان هەیە، قەیرانی ئابوریمان هەیە ئیتر ئەبێت ڕازیبن. هەر لەم بەریتانیایە، لە ئەمریکا و وڵاتانی پیشەسازی بەگشتی، یەک کارخانە وە یەک شاری کرێکاریی بەتەواوی دادەخەن، وەڵامیان ئەوەیە کە قازانجهێنەر نەبوو! لە صين یان یابان شکستمان هێناوە و کرێکاران ئەڕژێنە سەر شەقامەکان. ئەمە تەنها ئەوە نیشان ئەدات کە مرۆڤەکان چەندە بێئیرادەن و وەک مێرولە لەژێر ئەم هەلومەرجە سیاسی، ئابوری و کۆمەڵایەتیەی سەرمایەداریدا فلیقێنراونەتەوە. لەم گۆشەنیگایەشەوە کاتێک کە سەیردەکەیت دیسان بەو ئاکامە دەگەیت کە شۆڕشی سۆشیالیستی لە پێناو ئینساندایە، لە پێناو گێڕانەوەی ئیرادە بۆ ئینسان و زامنکردنی شوناسی ئینسانە وە بەڕاستی هەر بەو دەلیلە یەک شۆڕشی مەزنە. زۆرینەی ڕەهای کۆمەڵگە بەرژەوەندیان لەگەڵ ئەم شۆڕشدایە و بەشداری تێدادەکەن. تەنها سەرمایەدارو کەسانێک کە بەرژەوەندی ڕاستەوخۆیان لە چەوساندنەوەدا هەیە بەرگری دەکەن وە ئەمەش بەو مانایەیە کە لەوانەیە تەنها لە سەدا پێنجی کۆمەڵگابن لەهەر کۆمەڵگایەکدا. چ کرێکارو چ کارکەر،چ موچەخۆر وە بەگشتی هەموو ئەو کەسانەی خاوەنداریەتی ئامرازەکانی بەرهەمهێنانیان نییە و خاوەنی کارخانەیەک نین، ئەکەونە جوڵەو وە بە بۆچونی من شۆڕشی سۆشیالیستی شۆڕشێکە کە ئەتوانێت بەفراوانی جەماوەری بێتەوە و بەشیکی فراوان لە خەڵکی هەڵخرێنێت و بیخاتە جوڵە وە بەهێزی خەڵک، بەهیزی زۆرینەی فراوانی کۆمەڵگا ،دەسەڵاتی سیاسی بگرێتە دەست.
شەهلا دانیشفەر:باسێکی گرنگە، کاتێک دەڵێیت دەستکۆتاکردنی سیاسی لە پێش دەستکۆتاکردنی ئابوریەوەیە، هەر لەوبارەیەوە لەگەڵ نمونەگەلێک ڕوبەڕو دەبینەوە تەنانەت لەناو ڕەوتە چەپەکانیشدا، بۆ نمونە بەشێوەکی جیاواز کۆمیتەکانی هەڵوەشاندنەوەی کاری بەکرێ لە ئێران دائەمەزرێنن یان تەنها خەباتی ئەمڕۆی چینی کرێکار ناولێدەنێن خەباتی سۆشیالیستی یان دامەزراندنی ڕێکخراوێکی دژی سەرمایەداری و ئاسۆکەی دەخەنە ناو چوارچێوەی هەمان ئەو خەباتە ئابوریە ڕۆژانەیەیی کرێکاران. بەبۆچونی من ئەمە بەجۆرێک لەناو هەمان ئەو چوارچێوەیەدا قابیلی لێکدانەوەیە کە باستکرد.
حەمید تەقوایی:بەڵی ئەمە بەڕواڵەت جۆرێک لێدانە لە کرێکار کە دەیەوێت هەم بەرگی ڕادیکاڵبونیش بە بەرخۆیدا بکات. بەڵام کاتێک باش لێی وردئەبیتەوە، لە ڕاستید ئەیبینیت کرێکار لە مەیدانی خەباتی سیاسی دادەبڕێت، بەشێوەیەک وانیشان ئەدرێ کە گوایە سەرمایەداری تەنها لەکارخانەدایە وەیان قسەکردن لەسەر سەرمایەداری تەنها دەتوانیت لە کارخانە ببینیت. لە کاتێکدا کە نزیک بەزۆرینەی خەڵک کە لە ژێر فشاری بەردەباران، قەساس (تۆڵەکردنەوە) و یاسا ئاینیەکاندا ئازار ئەچێژن، بەرپرسی ڕاستەوخۆی ئەمە، بەرژەوەندی سەرمایەیە کە بەمشێوەیە حوکمڕانی دەکات. خەریکن تاڵانی دەکەن، خەریکن ڕێژە وئاستی چەوسانەوە بێکۆتا دەکەن. کاتێک ئێوە لە کۆمەڵگایەکی وەکو ئێراندا، موچەی کریکاران نادەیت، واتە ئاستی چەوسانەوە بێ کۆتایە. سفر (هیچ) بە کرێکاران ئەدەیت وقازانج ئەبەیت. ئەوانە هەموو لە پشت گرنگی ئاین، تۆڵەسەندنەوە و سێدارەوەیە. لە سێدارە ئەدەن نەک لەبەر ئەوەی زەمانێک، پێغەمبەرێک هەزارو چوارسەد ساڵ لەمەوبەر ئایەتێکی هێناوەتەوە. لەسێدارە ئەدەن بۆ ئەوەی کۆمەڵگەی ئەمڕۆی پێبترسێنن وە ملکەچی بکەن. بەمجۆرە وا لە خەڵک بکەن کە لەژێر هێڵی هەژارییەوە بژین و دەنگیشی نەبیسترێت. ئەمە بەتەواوەتی تێڕوانینێکی بەرتەسک و زیانبارە کە وابیربکەینەوە سەرمایەداری تەنها لە کارگەکاندا هەیە و لە کۆمەڵگادا نایبێنین وە کرێکاریش تەنها لە کارخانەدا ئازار ئەکێشێت. گوایە مناڵی کریکار ناڕواتە قوتابخانە کە لەوێ قورئانی بەگوێدا بخوێنن وخورافاتی فێرکەن. گوایە کرێکار لەمە ئازار ناچێژێت،گوایە کە ژنی کرێکار لەوەی کەوەک ژن، بەمرۆڤ ئەژمار ناکرێت، ئازار ناچێژێت. هەموو ئەمانە گرفتەکانی ئەم تێڕوانینە و کورتبینی ئەم تێڕوانینەیە، چونکە سەرمایە تەنها بەکارخانەوە بەرتەسک ئەکاتەوە و خەباتی هەموو چینی کرێکار نابینێت کە ئەبێت هەموو کۆمەڵگا ڕێکبخات و بیخاتە جوڵە بۆ ئەوەی بتوانێت چینی سەرمایەدار دەستکۆتابکات لە دەسەڵاتی سیاسی.
شەهلا دانیشفەر: دەمەوێ ئەوە بلێم نەبونی دیدگایەکی لەم جۆرە یەکێک لەو ڕێگریانەیە کەئەم بزوتنەوەیە نەتوانێت ئەو هێزەی کە پێویستە ئازادی بەدیبهێنێت بخەنە جوڵە، ئێوە لەم بارەیەوە چۆن بیردەکەنەوە؟
حەمید تەقوایی: بەڵێ، کەسێک کە بەم شێوەیە سەیردەکات وە بۆ نمونە خۆشی ناوناوە کۆمیتەی دژی سەرمایەداری یان کۆمیتەی هەڵوەشاندنەوەی چەوساندنەوە، ئاگاداری ئەوە نییە کە کرێکار ئەرک و بەرپرسیاریەتی هەیە، کرێکار دەتوانێت و پێویستە لە هەموو مەیدانەکاندا بێتە پێشەوە و پەرچەمی خۆی بەرزبکاتەوە و ئەو هێزانەی تر بهێنێتە پشتی خۆی. کاتێک ئێوە خۆتان ناوناوە کۆمیتەی دژی چەوساندنەوە، ژنی ستەمدیدە و ئازارچەشتوو چۆن خۆی لە پەیوەندیدا دەبینێت لەگەڵ ئێوەدا؟ یان بزوتنەوەی بەرگری لە مافەکانی منداڵان یان بزوتنەوەی کەمایەتیە مەزهەبیەکان وەک بەهاییەکان، یان لە ڕاستیدا کەسانێک کە بێخودان، تەنانەت هاوڕەگەزەکان (هۆمۆسێکشواڵ) کە دەیانەوێت ژیان بکەن بەڵام لە سێدارەیان دەدەن؟ کرێکار پێویستە پەرچەمداری مرۆڤایەتی بێت لە پێناو ڕزگاربون لە دنیای سەرمایە وە دنیای سەرمایە تەنها لە خارخانەدا نییە، بەڵکە لە فەرهەنگیدا، لە یاساکانیدا، لە سیاسەتیدا سەبارەت بە ژن، سەبارەت بە منداڵ، سەبارەت بە کەمایەتیە مەزهەبیەکان و … لە هەموو شوێنێک سەرمایە بونی هەیە و کرێکار پێویستە لە ڕیزی پێشەوەی ئەو جوڵانەوەیدا بێت. سۆسیالیستەکان پێویستە وەڵامیان بۆ ڕزگاری ژنان هەبێت و پێویستە بە ژنان نیشان بدەن کە تەنها بزوتنەوەی سۆشیالیستیە کە بەواقعی خوازیاری یەکسانی تەوای بێمەرجی ژن و پیاوە و بەهەمانشێوە وەڵامی نیازەکانی بەشە جیاوازەکانی تری کۆمەڵگا بدەنەوە. کەسێک کە بەوجۆرە سۆشیالیزم و خەباتی سیاسی تەنها بە کارخانە و خەبات تەنها بە دژە چەوساندنەوە سنوردار دەکاتەوە، یەکەم دەستکۆتاکردنی ئابوری دەخاتە پێش خەباتی سیاسییەوە، دوهەم ئەوە نابینێت کە کرێکار پێویستە یەک نەخشی کۆمەڵایەتی بگێڕێت، بە ناونیشانی یەک چین نە بە ناونیشانی ڕشتەیەک لە کارخانەدا وە بە ناونیشانی یەک چین کە پەرچەمدار و پێشڕەوی ڕیزی خەباتی حەقخوازنە و ئازادیخوازانەی هەموو بەشەکانی کۆمەڵگە بێت. بە بۆچونی من ئەمە یەک گرفتی سەرکییە کە بە وتەی ئێوە ڕێگرییەکە، یەک کەموکوڕییە و پێویستە ئەوانە پوچەڵبکرێنەوە، ڕەخنەیان لێبگیرێت، بخرێنە کەنارەوە تا ئەم هیزە مەزنەی چینی کرێکار لە پێناو بەسەرکەوتنگەیاندنی شۆڕشی سۆشیالیستی ئازاد ببێت…
شەهلا دانیشفەر: بەکورتی پێمان بڵێ بە شۆڕشی سۆشیالیستی چ گۆڕانکارییەک لە کۆمەڵگادا دروست دەبێت؟
حەمید تەقوایی:یەکەمین ئاڵوگۆڕێک کە پێکدێت هەروەک کە باسمکرد کۆمەڵگایەکمان ئەبێت کە تەوەری هەموو سیاسەتەکانی، ئابوریەکەی، فەرهەنگەکەی، هونەرەکەی، بناغەی یاساکان و پەیوەندیە کۆمەڵایەتی و یاسایەکانی، مرۆڤ و مرۆڤدۆستییە. کاتێک ئەڵێین “مرۆڤ” ئەبێت ئاگامان لەوە بێت کە ناوێکی ونبوو یان ناوێکی تر نییە کەدایئەنێین، چونکە بۆ نمونە بزوتنەوەیەک هەیە دروشمەکەی بژی ئێرانە. ئەڵێن باشە ئێرانیش مرۆڤە و ئەیەوێت گوایا بەڕوالەت لە ڕێگەی ئێرانچیەتیەوە مرۆڤ ئازاد بکات،بەڵام لە ڕاستیدا پەرێشانیەکەی بۆ ئێرانچیەتیەکەیەتی. یان موسڵمانان کە ئێستا بۆتە مۆدێل، لە ئەڵمانیا یان ئەورپای ڕۆژئاوادا، موفتیەک، ئاخوندێک یان یەک عەمامە بەسەر پەیدا دەکەن ودەڵێن ئەمە نوێنەری موسڵمانانی کۆچبەرە (پەنابەر)! گوایە هەرکەسێک لە وڵاتانی ئیسلامزەدەوە هەڵهاتبێت موسڵمانە. کۆمەڵگای سۆشیالیستی ئەوانە هەموو ئەخاتە کەنارەوە. ئەم نازناو و شوناسنامە داتاشراوە دروستکراوانە کە هەموو سودەکەی دەچێتە گیرفانی سەرمایەوە دەخاتە کەنارەوە و ئەگەڕێتەوە بۆ ئەو شوناسە مرۆییەی کە لە کونجێکی ئاسیاوە تا ئەفریقا و هەتا ئەورپای ڕۆژئاوا مرۆڤەکان بەیەکەوە یەکگرتوو دەکات. مرۆڤەکان لە تەوای دونیا، لەبەر ئەوەی کە مرۆڤن بەیەکشت دڵخۆش ئەبن، وە بەیەکشت نیگەران ئەبن. ئەگەر ئەو دەمارگیریە نەتەوەیی، ئاینیە بخەینە کەنارەوە، ئەبینین کەمرۆڤەکان لە سەراسەری جیهاندا چارەنوسی هاوبەش، ئامانجی هاوبەش، یەک پێناسەی هاوبەشیان بۆ خۆشبەختی، بۆ خۆشگوزەرانی، بۆ ئازادی و یەکسانی هەیە. کۆمەڵگای سۆشیالیستی لە پێناو ئەوانەدایە وە گرنگترین ئاڵوگۆڕیشی ئەوەیە کە لە هەموو ئاستەکاندا، مرۆڤ وەک بناغە وەرئەگرێت. واتە لە ئابوریدا قازانجپەرستی و سەرمایە بناغەی جوڵەی نییە، بەڵکو تەوەر و پێوانە ئەوەیە کە نیازەکانی کۆمەڵگە بەباشترین شێوە بەرهەمبهێنرێت و بخرێتە خزمەتی کۆمەڵگەوە. هەر کەسێک بتوانێت بەئەندازەی پێویستیەکانی خۆی لەدەستکەوتە ئابوریەکانی کۆمەڵگا سودمەند بێت. لە فەرهەنگدا، فەرهەنگی ئینسانی گەشە پێئەدات، ڕۆشنگەری لە دژی هەموو خورافاتەکان. کەلتوری کۆمەڵگای سەرمایەداری لە هەموو جێگایەکی جیهاندا، ئالودەیە بە مەزهەب،بە شۆڤینیزم و پیاو سالاری و دژی ژن و ناسیۆنالیزم. بەڵام کۆمەڵگای سۆشیالیستی فەرهەنگی ئینسانی دەکاتە بناغە لە هەموو بوارەکاندا. لە یاساو پەیوەندیەکاندا؛ یاساکانی کۆمەڵگای سۆشیالیستی لە پەیوەند بە ڕەگەز، ئاین، نەژادو میللەت بەتەواوی کوێرە. هەر کەسێک بە کۆمەڵگای”ئێرانی سۆشیالیستیدا”دا تێبپەڕێت، ئەندامی ئەو کۆمەڵگایەیە. نەتەوە مانای نییە، مەزهەب، وە ڕەنگی پێست و ڕەگەزیش مانایەکی نییە. هەمو ئەوانە بەبۆچونی من پیشانی ئەدەن کە لە بەڕێوەبردنی کۆمەڵگەدا یەک ئاڵوگٶڕی پایەیی و جۆریەتی جێبەجێدەکرێت. کۆمەڵگەی سۆشیالیستی کۆمەڵگەیەکە کە ئیرادە ئە گەڕێنرێتەوە بۆ ئینسان و بەرگری لە کەرامەت، خۆشگوزەرانی، ئازادی و یەکسانی مرۆڤەکان تەوەر و بزوێنەری جوڵەی ئەو کۆمەڵگەیە ئەبێت….
شەهلا دانیشفەر: باسێکی گرنگ وسەرنجڕاکێشە.بەهیوام لە داهاتودا بتوانین زیاتر لەسەری گفتوگۆ بکەین. زۆر سوپاس بۆ بەشداریتان لەم بەرنامەیەدا.
حەمید تەقوایی: منیش سوپاستان ئەکەم.
* ئەم چاوپیکەوتنە لە تەلەفیزیۆنی کەناڵ جەدید لە لایەن شەهلا دانیشفەروە ئەنجامدراوە و هادی وەقفیش کادری حیزبی کۆمۆنیستی کرێکاریی ئێران بەشێوەی نوسین دایڕشتۆتەوە.
