لە کەمالیزمەوە و بۆ “ئەردۆگانیزم” … شاخەوان شۆڕش
لەکات و بارێکدا کە بنچینە دیموکراسیەکان لە ئارادا نەبوون، لەڕێگەی نادیموکراسیانە، لەژێر هەرەشە و گەماڕۆدا، لەکاتێکدا نەیارانی ئاکەپە، رەخنەگرانی دەستوری نوێ، هاوسەرۆکان و ئەندامانی هەدەپە، رەخنەگران، رۆژنامەوانان گیران و خرانە زیندان، لەکاتێکدا میدیای رەخنەگر دەمیان داخرا و دەستیانبەسەرداگیرا، لەکاتێکدا کۆمەڵێ ناوچەی کوردستانی تورکیا لەژێر باری ناکاییدا بوون، دەسەڵاتی ئەردۆگان گشتپرسی لەسەر دەستوری نوێ کرد و بە زۆرینەیەکی لاواز گەیشتە ئامانج. ئەگەرچی بەپێی پرەنسیپە دیموکراسیەکان گشتپرسیەکە نارەوابوو و لەسەرتاوە تا کۆتایی نارەوایی لە پرۆسەکەدا هەبوو، بەڵام ئەنجامە جێگەی خۆی دەگرێ و دەخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە. ئەردۆگان و دەسەڵاتی ئێستای تورکیا کۆنترۆلی کەناڵە گرنگەکانی دەسەڵاتیان بەدەستەوەیە و ئامادەنین مل بۆ رەخنە و گوشارەکانی ناوەوە و دەرەوەی تورکیا بدەن، گوێش نادەنە ئەوەی خەڵک چی دەڵێ. لای ئەردۆگان ئەنجامە گرنگە کە بەدەستهێندرا، ئەوجا بەهەر رێگە و میتۆدیک بێت، ئەوەش لای ئەو گرنگە. هەروەکو ئەردۆگان بڕوای بە پرەنسیپە دیموکراسیەکان نییە و بە خولیای بەرزەفڕی دەسەڵاتی رەهای سەرۆک لێدراوە.
پەسندکردنی دەستوری نوێ چی دەگەیەنێت:
– سیستەمی پەرلەمانی دەگۆڕدرێ بە سیستەمی سەرۆکایەتی.
– سەرۆکی وڵات لە دەسەڵاتێکی سیمبۆلیەوە دەبێتە دەسەڵاتێکی سەرەکی و یەکلاکەرەوە.
– دەسەڵاتی بەریوەبەری دەچیتەژێر چنگی ڕاستەوخۆی سەرۆک، کە هەموو وەزیرەکان خۆی دیاریان دەکات، هەروەها دەتوانێ دەریانکات.
– پۆستی سەرۆکی دەسەڵاتی بەرێوەبەری نامێنێ و سەرۆکی وڵات و جێگرەکانی جێگەی دەگرنەوە.
– سەرۆکی وڵات دەتوانێ هەندێ یاسا لەرێگەی بڕیاری راستەوخۆی خۆیەوە (decree) بسەپێنێ.
– سەرۆک دەتوانێ بودجە ئامادە بکات.
– سەرۆک راستەوخۆ دەتوانێ پەرلەمان هەڵوەشێنێتەوە.
– سەرۆک دەتوانێ باری ناکایی وڵات رابەگەیەنێ.
– دوو لەسەر سێی دادوەرەباڵاکانی وڵات لەلایەن سەرۆکەوە دیاردەکرێن.
– پەرلەمان ناتوانێ لە وەزیرەکان بکۆڵێتەوە و کۆمیسیۆنی لێکۆڵینەوە دژیان پێکبهێنێ.
– پەرلەمان بەزۆرینە دەتوانێ کەیسی یاسایی لەکارلابردن دژی سەرۆک دەستپێکات، بەڵام دەستپێکردنی خودی دادگاییەکە لە دادگای تایبەتدا سێ لەسەر چواری پشتگیری ئەندامانی پێویستە.
– هەڵبژاردنی پەرلەمان و سەرۆک هەموو ٥ ساڵ جارێک دەبێت. وە سەرۆک بۆ دوو ماوە دەتوانێ سەرۆک بێت.
– ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان لە ٥٥٠ وە دەبێتە ٦٠٠ ئەندام.
– سەرۆک دەتوانێ وەکو سەرۆکی پارت بمێنێتەوە لە کاتێکدا پۆستی سەرۆکایەتی هەیە.
– ماوەی دەسەڵاتی پێشووی ئەردۆگان ناژمێردرێ و بەمجۆرە ئەردۆگان دەتوانێ بۆ دوو ماوەی دیکە ببێتە سەرۆک لە داهاتوودا واتە تا ٢٠٢٩ سەرۆک بێت.
بەهۆی ئەوەی ئاکەپە (پارتی داد و گەشەپێدان) کە پارتێکی کۆنسەرڤەتیو و ئیسلامیە و ئەردۆگان کە سەرۆکی پارتێکی کۆنەپارێز و ئیسلامیە دەتوانن کاریگەری زۆریان بەسەر سیستەم و رەوتی بیرکردنەوەی داهاتووەوە هەبێت. ئەردۆگان ئەو سەرۆکەی تورکیایە کە ڕێچکەی سیستەمی رامیاری تورکیای گۆڕی، لە سیستەمێکی سیکولاری کۆنسێرڤەتیو، راستڕەو و ئەتنۆناسیونالیستی پەرلەمانتاریەوە بەرەوە سیستەمیکی کۆنسێرڤەتیو، ڕاستڕەو و ئەتنۆناسیونالیستی ئایینپارێزی سەرۆکایەتی. سیستەمی کۆنسێرڤەتیو و ئەتنۆناسیونالیستی دژە چەپی سیکولاری پەرلەمانتاری لەساڵی ١٩٢٣ ـەوە لەلایەن کەمال مستەفاوە بنیاتنرا، لەوساوە ئەو سیستەمە رەگەزپەرستی ئەتنۆناسیونالیستی پەرلەمانتاریە دژ بە چەپە لە تورکیادا پیادە کرا، ئەردۆگان لەڕێگەی دەستورگۆڕینەوە ئەو ڕێچکە و سیستەمەی گۆڕێ. لەدوای دەستبەکاربوونی دەستوری نوێوە تورکیا چیتر واتای پرەنسیپەکانی ئیسلام بەلاوە نانێ، چیتر پەرلەمانتاری نابێ و دەسەڵاتی پەرلەمان سنوردار دەبێ. بەکورتی تورکیا ئایینپارێز و رەگەزپەرست و ئەنتۆناسیونالیست و دژە چەپ دەبێ و خاوەنی سەرۆکێکی بەهێز لە رووی دەسەڵاتەوە دەبێت. هەروەکو ئەردۆگان کە مسۆگەری دووجار هەلبژاردنەوەی خۆی لە دەستوری نوێدا کردووە، دەتوانێ لەماوەی فەرمانڕەواییدا پرەنسیپە ئیسلامیەکان لە سیستەمی رامیاری و بوارەکانی پەروەردەدا بچەسپێنێت.
سیکولاریزم و دیدی سیکولارانە پاشەکشەیان پێ دەکرێت، بەمجۆرە تێگەیشتن و خوێندنەوە مۆدێرن و پۆستمۆدێرنەکان و راشیونالیزم تووشی پاشەکشە دەبن، هەروەکو لە ئاستی کەناڵەکانی دەسەڵات و کۆمەڵگەدا لەمەودوا ئایینپارێزی و پرەنسیپە ئیسلامیەکان برەوی زیاتر پەیدا دەکەن. کردنی پرەنسیپە ئیسلامیەکان بە یەکێ لەسەرچاوەکانی یاسادانان یا سەرچاوەیەکی بنچینەیی یاسادانان لەداهاتوودا ئەگەری ریالیستانەی هەیە. بەئەگەری زۆر لە داهاتوودا لێکدانەوە زانستیە کۆمەڵایەتیەکان بەجۆرێ لە جۆرەکان پاشەکشەیان پێدەکرێت و لەبری ئەوە لێکدانەوە نازانستیە ئیسلامگەراکان برەو پەیدا دەکەن. بەواتایەکیتر سیکولاریزم کە خاڵێکی پۆزەتیڤی سیستەمی رامیاری تورکیا بوو و پشتگیری نێونەتەوەیی لە جیهانی رۆژئاوادا بەتایبەتی هەبوو و گرنگی پێدەدرا، ئێستا لەگەڵ ئەو سیستەم گۆڕینەدا لاواز دەکرێ و مەترسی تەواو نابووتبوونی هەیە.
ئەگەرچی پەرلەمان بەپارتە کۆنەپارێز و رەگەزپەرستە ناسیونالیستەکان پڕکرابووە و دەنگی کەمینە و چەپەکانی بەلاوازی تێداهەبوو، ئەگەرچی سیستەمی پەرلەمانتاری لەسەر بنچینەی دەستورێکی کۆنسێرڤەتیو، رەگەزپەرست و ڕاستڕەو داڕشترابوو، توانیبووی بۆ تورکان (بۆ کورد و کەمینەکان نا)، جۆرێک لە دیموکراسی چ لە باری دسەڵاتداری و ئاڵوگۆڕی دەسەڵاتەوە یا جۆرێک لە ئازادی دەربڕین بەدیبهێنێت.
بەکورتی ئەگەر لەدیدێکی بێلایەنەوە سەیری گۆڕینی سیستەم بکەین، ئەوا ئەو خاڵە پۆزەتیڤانەی کە لە سیستەمی رامیاری تورکیادا دەبیندران کە بریتیبوون لە پەرلەمانتاریزم و سیکولاریزم، لاواز و سنوردار و ناگرنگ دەکرێن. لە ئیپۆکی نوێی ڕامیاری تورکیادا جگەلە کۆنەپارێزی، ڕاستڕەوی و ڕەگەزپەرستی، ئیسلامگەرایی و سەرۆکی ئاوتۆریتێر لە سیستەمی ڕامیاری نوێدا خۆیان دەسەپێنن.
سەبارەت بە کورد ئەو سیستەمە پەرلەمانتاریەی کە پێشتر هەبوو، بۆ خەڵکی کوردستان سوودێکی ئەوتۆی نەبوو، هەروەکو ڕژێمی تورکیا کە لەژێر کاریگەری ئایدۆلۆژیای کەمالیزمی ئەتنۆناسیونالیست دابوو و بەپێی دەستورێکی ڕاسترەوی ڕەگەزپەرست دەچووبەڕێوە، لەسەرتاوە رەتی بوونی کێشەی کورد یا بوونی کەمینەی کورد یا مافی کەمینە نەتەوەیی و ئەتنیەکانی تا کۆتایی سەدەی بیستەم تووندڕەوانە کردەوە. کوردستانی بندەستی تورکیا هەمیشە پەراوێزخراو و گەماڕۆدراوبووە، لەهەڵبژاردنەکاندا گەماڕۆی ناڕەوای لەسەر بووە. دوای نزیکەی ٩٠ ساڵ لە ململانێ ئەوجا کوردەکان لەرێگەی پارتێکی پلورال و چەپدا کە پارتی گەلی دیموکراتی (هەدەپە) بوو، توانیان بەربەستی ١٠% ی پەرلەمانتاری ببەزێنن و وەکو کەمینە بێنە پەرلەمانەوە. دیارە هەدەپە دوو سنوری سوری بەیەکەوە شکاند، یەکەم پارتێکی کوردی هێنایە پەرلەمان، دووەم پارتێکی چەپی هێنایە پەرلەمان. ئەگەری چارەسەری کێشەی کورد لە رێگەی ئەو کەمینە لاوازەدا زۆر سەخت بوو، چونکە ئەو کەمینەیە توانای کاریگەری لەسەر بڕیارەکاندا نەبوو، هەروەکو زۆرینە لەدەست ئەواندا نەبوو و کارتێکردنیشی لەتوانایاندا نەبوو.
لە تورکیایەکی کۆسەرڤەتیو و رەگەزپەرستدا کە کەمالیزم و رەگەزپەرستی تورکی ئاوێتەی خوێنی زۆرینەی تورکان بووە، زۆر سەخت بوو بۆ هەدەپە لە پەرلەماندا بتوانێ ببێتە زمانی تەرازووی پەرلەمان یا سەنگی یەکلاکەرەوە لە بڕیارەکاندا، وەکو لە پەرلەمانی هەندێ لەوڵاتە دیموکراسیەکاندا دەبیندرێ، کە دەکرێ لە هەندێ ماوەی دەسەڵاتی پەرلەمانتاریدا پارتێکی بچوک بتوانێ ڕۆڵی یەکلاکەرەوە لە بڕیارەکاندا بگێڕێت. بەڵام ئەگەر لەروانگەی خەباتی سڤیل و پەرلەمانتاریەوە سەیری بکەین، لەگەل ئەوەشدا هاتنی هەدەپە بۆ پەرلەمان و بەرزبوونەوەی دەنگی کوردان، دەنگی کەمینە و چەپەکان لە پەرلەماندا تاکە تروسکاییە لەمێژووی ژێردەستەیی کورد، کەمینەکان و چەپەکان لە تورکیای ڕاستڕەو و کەمالیستدا لە ساڵی ١٩٢٣ ـەوە تا ساڵی ٢٠١٧.
لەباری ئێستادا لەکاتێکدا سەرانی هەدەپە و زۆر لە ئەندامانیان گیراون و دەستبەسەرن، لەکاتێکدا دەسەڵاتی سەرۆکی ڕەگەزپەرست، ئایینپارێز و دژە چەپ رەهایە، ئەگەری هاتنەوەیان بۆ پەرلەمان بەو قەوارەیەی پێشوویان زۆر سەختە. ئەگەر لە داهاتوودا ئەو پارتە یا پارتێکی دیکەی لەو شێوەیە بتوانێ بەربەستی پەرلەمان ببەزێنی، لەئەگەری بوونی ژمارەیەکی لەو شیوەیەی پێشووی ئەندامانی هەدەپە لە پەرلەماندا لەداهاتوودا، ئەو گروپە چەپ و پەرلەمانتاریە لەجاران لاوازتر و بێدەسەڵاتتر دەبن. چونکە ئیتر پەرلەمان چیتر ئەو دامەزاروە نییە بتوانێ بڕیاری یەکلاکەرەوە و گرنگ بدات. سەرۆک دەسەڵاتی ڕەهای هەیە و دەتوانێ بڕیاری گرنگ راستەوخۆ لەلایەن خۆیەوە دەربکات و پەرلەمان لەزۆربەی بارەکاندا ناتوانێ پێشیان پێ بگرێ. بەکورتی ئەگەرچی پیشتر دەستور و سیستەمی ڕامیاری تورکیا سەرسەختانە دژ بە مافەکانی کورد بوون، لە ئیپۆکی نویی تورکیادا بارەکە سەختتر و ئاڵۆزتر دەکەوێتە بەرچاو. بەکورتی بۆ کورد بارەکە لە خراپەوە بۆ خراپترە.
پیویستە بیری بخەینەوە کە ئەو کەمە گۆڕانکاریەی تورکیا لەسایەی دەسەڵاتی ئەردۆگاندا سەبارەت بە مافی کەلتوری کەمینەکان لە دەستوردا کران، راستەوخۆ پەیوەندی بە هەوڵەکانی تورکیا بۆ ئەندامبوون لە یەکێتی ئەوروپادا هەبوو. چونکە یەکێ لەمەرجەکانی ئەندامبوون لە یەکێتی ئەوروپادا ڕێزگرتنە لە مافەکانی مرۆڤ و پرەنسیپە دیموکراسیەکان. ئێستا لە بارێکدا کە میکانیزمە دیموکراسیەکان سنوردار و لاواز دەکرێن، ئەردۆگان خەون بە دەسەڵاتێکی سوڵتانیانەوە دەبینێت و هەنگاو بەرەو دەسەڵاتێکی ئاوتۆریتێری دەچێت، ئەگەری ئەندامبوونی تورکیا لە یەکێتی ئەوروپادا زۆر لاواز دەکا، چونکە تورکیا بنچینە گرنگەکانی ئەندامبوون بەئەگەری زۆر لەدەست دەدات.
1-5-2017
