گەمە قەڎیمیەکا هەورامانی … د.ناجح گوڵپی

وەڵینە:
گرد میلەتإ ساحیبو کەلتورێ جیاوازین گردو ویارەکانە،بە پاو سەردەمی کەلتور فاڕیۊ و زیاد کەرۊ و دۊڵەمەند بۊ، جاری چامنەیچ ھەن گرۆڵیەش گنۊ لېژی مل منیۆ پەی فۆتیای ،گەمەیچ یۊن جە هونەرە فۊلکلۆریەکا بەدریژایی عەمرو ئینسانی ئامان ،گەشەش کەردەنو پارېزیان.
گەرەکما گەمە قەڎیمەیکا هەورامانی باس کەرو هەتا ئا یاگۍ دەسم یاوۊ،من باسو ئا گەما کەرو کە ویرەوەری و دەگاو وێمەنە دیېنېمو باسشا کەردینی، بە ئەرکو سەرو شانەیم زانوش کە بە زوانی هەورامی نامۍ (گەمە ،کېڵۍ) کە جەهەورامان زەمانو زووی باوشا بیەن بە کوڵی، هەرچن تاوو نامێشا باروو چن دېڕێو سەرشا بنویسو دیارا گەمە هەم وەرزشا هەم هونەرا، ھەم گەرموگوڕی و ورسوڕیای وزۊ دلۍ نیشتگای و پېوەنڎی کۊمەلایەتی تڼ و تۊڵ کەرۊوە ، فرەو گەماکا ئەوسای پەی ویارایو وەخت بەردەی سەری بیەن ،ئینجا پەی خەلات کەردەی سەرکەوتەکا جیای گرچیو گرتېنېشا کۆڵېوە مەسافێ دیاری کریانە،چی دمایچۆ بازێ گەمۍ دەسکەوتی مادیشا بۍ ،پۆکەی پاریزنایشاو گەشەپنە دایشا و کەردەیشا یۆن جە پایەکا پاریزنای فەرھەنگو نیشتگاو هەورامانی.

ئەگەر سەرنجە دەیمۍ و بەراورد کەرمۍ بەینو گەمە قەڎیمیەکانەو گەمەکا ئیسەی کە بە مۊبایل و کۊمپیوتەرو ،ئەتاری و پلەی ستەیشن کریا،فرە فەرقشا ھەن،گەمەو ئەوسای دۊسایەتیو دەسەوامو پەیوەندی نیشتگایش تڼو تۊڵ کەردەن،وەلێ ھنو ئیسەی بیەن بایسو نەمەنەی ئا دۆسایەتیو پەیوەندیا،یاگۍ وێتەنە نیشیرە و مەیل و ھۆشت نەمەنەن لاو کەسیوە، سەردای کەسی نمەکەری،وېتۆ مانیاو سەرقاڵەنی.

پەی ورچنیەی ھەردوو دەسەی یام دەسەبەشو گەمەکا دووۍ کەسۍ “قیل” شاکەردەن، ماچۆ واچە قیل ،فڵانەکەسسم لەبیر،ئەوی تەریچ واچۍ فلانەکەسیچ پەی من،ئیتر پی جۆرە چن کەسێ ورچنێنێ پەی دلێ ھەردوی دەسەکەی، پەی ئانەی کۍ وەلېنە نەمۊ گەمە یانی بۆ بە بەگ “تەڕو وشک” کەرېنۍ ،زەمانو زوی زەڕ نەبۍ چی دمایۆ بە زەڕ شېرو خەت کەرېنۍ، تەڕو وشک بە تەوەنێ گولانۍ پانیکلۍ (دېڵۍ) دیمێش بە تف تەڕه‌ کەرېنۍ و ورش دېنۍ عاسمانەرە،ئیتر یام دیمو تەڕی گنۍ یام وشک.
هەڵبەت گەمەو کېڵی بەپاو وەرزەکا فاڕیا،بازێ گەمۍ هەنۍ وەهارو هامنەنە کەردېنېشا و بازێچ هەنۍ پایزو زمسانەنە کریێنۍ،شۆنەو ئانەیچەرە ،گەمە ھەن تەنیا کناچۍ یام ژەنی کەراشو فرەو گەماکا تەری ھەرزەکار و زاڕۊڵۍ کەراشا، ئیسایچ بۆنەو پەیدا بیەو ئینترنیتی و سەتەلایتیو تەلەفزیۊنی میدیا ھەمەجۊرەکا پەخشو یاوانای، بیەن بایسو ئانەی ئی گەمەو کېڵە قەڎیمیۍ دلېنە بشاو کەس نەکەرۊشا، وەرو ئانەی منیچ منویسوشاوە تا نەوەکۍ دمایما ھەر ھیچ نەبۆ نامەکاشا بزانا.

فەرماودی چنی نامۍ گەمە قەڎیمیەکا هەورامانی:

1. سېباز: ئی گەمە وەهارېنە فرەتەر کریان،یام وەختێ دەشتو دەر سەوزبۊ و زەمین نەرمبۊ، چن کەسێ بەتایبەت گەنج و جاهېڵەکۍ دەگێ کۊباوە ملا یاگێ ورچنا پەی سېبازی، کە نەرم بۊ و ویارو ئامایۆ گوژمېشا بۊ،لانی کەم مەشۊ پەنجا مەتری درېژیش بۊ و پانیەکەش جە 3-5 مەترۍ نەترازیۊ،گرنگ ئانەن ، بە کرژیو خېرا یەرۍ بازی سەرو یۊیۆ دەی، پیجۊرە چن کەسێ گلیرێ باوە هەتا فرۍ با کیەکۍ گەرمتەرە بۊ،متاوی (3-10) کەسۍ با،گرکەس مێوە گژمی و یەرێ بازی مدۊ سەرو یۊیۆ،هەرکەس فرەتەر لوا ئانە بۊ بەیەکەم، ئیجا دووەم و یەرەم، دیارا چی گەمەنە کۍ وەڵکېوە فرە گەرمە پەیدا بۊ ،هەرکام تەقەلا مڎا بازی فرەتەرو زیاتەر بڎا جە یۊترینی، چی بەینەنە کەسێ لازما کە دووریو درێژی بازداکەی (پڕای) بازەکا دیاری کەرۊ،پیسەو دادوەری، ئیسا ئی گەمە فرەو ڤیستیڤالە وەرزشیەکانە (ئۆلۆمپیاد) کریۊ ،تاومۍ واچمۍ بیەن گەمێوە جیهانی.
2. یەک باز: گەمێوە تەرا تەنیا یەک بازی دریژە مڎەی،کەسێ یان چن کەسێوە پیوەر ئی کېڵۍ کەرا،هەر کەس مێوە گژمی و بازەو وێش مڎۊ،هەرکام زیاتەر لوێ و دریژی بازەکیشا بەمەتر زیاتەرە بۊ ئانە یەکەما ،بازەی دریژەیچ یاگۍ نەرمو تایبەتش گەرەکا و ئیسا بیەن بەگەمێ جیهانی .
3. جۊتەی: یانی بازدای بە جۊتە،هەردوی قاچېت (لنگېت ) جۊت کەری و پېسەو ( قونەی) بازی مڎەی،،کریۊ یەرۍ بازی دەی سەرو یۊی یام یەک باز دەی،ئی جۊرە بازدایە کریۊ سەرو دیواریوە پەی سەرو دیواری تەری دەی،وارۆ پەی سەرو دیورای، ئی دەسو ئەو دەسو جوېوە، وېگرتەو هاوسەنگی فرەش گەرەکا، ئېدیچ پەی بینەبەزنۍ و یەکەمو دوەمی سازە کریۊ.
4. حېزەران: حېزەرانیچ گەمېوەن وەھارین،چن کەسێوە (5-10 ) ڕېکش وزا،دماو ئانەی ڕېکۍ گنا بەینو وېشانە کەسێوە ( بۊرە) وېش کووڕ کەڕۊوە ( سەرەبەرۊ پۊخیرە) پېسەو لوای ڕکوعی،ئەوۍ تەرېچ بازی مڎا ملشەرە، ھەرکس بازی مڎۊ سەرو مازیشەرە،چکۆنە قاچېش دێش زەمین،ئانە کابرا فاڕیۊوە ئاگە ،یانی چەنی ھەربازێ ڕەنگا مەترێ یان کەمتەر بلۆ ئەولاوە ئیتر پاسەش سەرمێ چن مەترێ دوور گنۊوە جە یاگۍ ( پا نیایۆ) ،بازێ کەسیچ ھەنی وەختو ئی گەمەینە ،بە تڼی ماڵا مازی کابرایرە (ئانە کە بیەنەرە) پەنەش ماچا (گۊتەکۍ) ” یەکەم حیزەران، دووەم گۊتەکۍ ” ،ئی گەمە ھەر پېسەن یەک بازی وەلێ مشۊ چنی بازەکۍ ھەم جارێ تەر کرژ وېت حازرکەری چەنی قاچ کەوتەی زەمینیت ھۊربەیۆ و دەسۍ دەی سەرو مازی کەسکەی تەری کە بیەنرە و لنگېت وەڵا کەریوە و پڕی ملشەرە،گۆتەش مدەی وەنە یان ھەر لەپو دەسیت مڎەی ملو مازیشەرە، بازێ کەسێ بېنۍ جۊرێ بازی دېنێ پنەش واچېنۍ (سنگی) یانی کابرا فرە تاوۍ بەرز بۊوەو کېشیۆ،وەلێ گرکەس نەتاۋی پېسە کەرۊ ، ئەگەر ئاکەسە دوور کەوتۆ و ئیتر ئانۍ کە پڕاو ا بازی مڎا نەیاوێ لاشو نەتاواشا بازی بڎا ملو مازیشەرە، ئانە حساب کریۊ بە کەوتەی،ئیتر نۊرەو ئاڎین مێ و بۊرە،یانی ملۊ بە کوڕی مدرۊ و بازی مڎا ملشرە، پی جۊرە کېڵەکۍ سەرەمڕە کەراش ھەتا گرد مانیا.
5. ھەپو چوز: جۊرێ گەمە بۍ بە دووۍ دەسۍ کەرېنیش ،کە بازیش چنە دېنی، چن دارێوە “چۆکڵێ” بە ڕیز کوێنیرە، پەی نمونەی (3) دارۍ ، بەرزیشا نیم مەتر یام زیاتەر بۍ ،ئینجا بەیەک قاچ بەھەتڵەشەلی بازی دینی ملشارە، ھەرکەس قاچش کەوتێ ئەو دارەکا سۆچۍ و واچېنێ “چوز” ،ھەرکەس سۊتێ ئانە بە کۆڵۍ کەسێ جە دەسەکەی تەری بەرۍ تا یاگێوە کە وێشا دیاری کەردەبی “شار” ئینجا دەسەکەی تەر نەمێنۍ باز دای ملو دارەکارە، ئی گەمە پیسەن گەمەو (ڕەمای سەد مەتری وەربەسی، کە ھەنگامە منیەی ملشارە و ڕەمی) وەلێ ھەپوچوز بەیەک قاچ بازی مدەی و ناڕه‌حەت تەرا،جاران ئیجۆرە گەمێ سەرو کۊلا کریان،وەلێ ئیسە “کاسە” یام خەڵاتی تەر دریۆ پنەشا.
6. قولانی: ” قولەقانۍ””قولەشۊرانی ” گەمێوە زمسانەن ،جاران خەڵکو دەگاکا هەورامانی زمسانەنە بەتاڵۍ بیېنۍ ،هەرڕوێ وەش بیەبۊ،مەیدانو دەگێنە یام بانێ گەورۆ دەسشا کەردەن پی گەمەیە،هەڵبەت ئی گەمە کەسی بەقوەتو مدرامان کەرش گەرەک بیەن، ئەوەڵجار دۋوۍ کەسۍ دەس پنە کەرا، ئەشۊ یۊ قاچێشا بەرز کەراوە پەنجۍ پایشا بەدەس گېرا(دەسی چەپ) ،یانی هەرکام یۊ قاچو دەسېشا گیریان،(چەپو راس فەرقش نیا ،بە پاو چەپلەر و راسەوانەی کەسەکا فاڕیۊ) ئیتر بەدەسەکەی تەریشا نەما چنگە پڕچیو ئاڵنگارو یۊترینی باوە، هەرکام دەسەکەی تەرش وەردا پۆ قاچیشۆ،قچش منیو زەمین، ئانە کەوتەن و دۊڕیان، هەڵبەت چی گەمەنە چندین کەسێ بەنۊرە بەشدارۍ با و دماییۆ چڼ کەسێ بە یەکەمو دوەم بەرمشا و( نامی ) بۊنە دلێ دەگێنە، کریۊ چن کەسێ جارێنە پېوەرە قولانی کەرا،و دادوەرەکەیچ ھۆشش لاشاوە بۊ، دیارا ئی گەمە سەروجێوێ بیەن ،”کۊڵۍ” یام واردەمەنی.
7. ھەتڵە شەلۍ: ئی گەمە پیسەنە قولانێ وەلێ ئێڎ گولکەو پایت مەگېری، تەنیا سەرو یەک قاچی مدری و چەنی وەرانوەرەکیەت زۆران بازی و ئاڵنگاری یۊی بیدێوە،چن کەسێ پێوەرە ئی گەمەیە کەرا.
8. بېگولە پێ: چن کەسێوە بە ھەتڵە شەلۍ ڕەمېنێ پەی شاری ،ھەرکام زوو یاوێ وەرۆ ئانە سەرکۆتەبۍ و چەوسەرۆ سەرکەوتەکۍ بەکۆڵۍ ئەویشا تەرۍ ئارېنېشاوە.
9. کېلە ماڕانی : گەمەو کېلە ماڕانۍ ،سەر پایز و دماو پەڵەی و زمسانەنە کریان، ئەوسا دەگاو وېمانە کەرېنمېش، تاقمێ کوڕۍ گەنجۍ و جاهېڵۍ دەسەبەش کەرینۍ و بېنۍ بە دووۍ دەسۍ، ( هەر دەسێ پەنج کەسۍ ،کەمتەر یام زیاتەریچ بە پاو بیەی) دووە دەسەکە هەر یۊشا گنۊ لایێ ،هەڵبەت ئەشۆ یاگێوە وەشەو تەختە بۊنە پەی گەمەکەی، هەر دەسێ لاو ویشۆ حەوت تەوەنی درێژێ قنج کەراوە نامیش منیا ( کېلە) جە کېلەو قەبرېوە ئامان، کېلەکۍ مەشۊ وەڵا بنیەیشاوەو هەر یۊ زیاد جە دووۍ مەترا جە یۊی دوورۍ با، گرد دەسێ یۆ حەوت کیلی منیاوە، مەسافەوە بەینو (دووری) دووە دەسەکەی ( 5-10) مەترا بۊنە(تەوەن یاو) ، ئیتر تەڕو ووشک کەراو تا یۊشا بۆ بە (بەگ ) و دەس کەرۊ بەگەمەکەی، تەوەنی پەڕە دەسۍ (خڕڕ) گێرا دەسۆ و شاناش پەی کېلەکا و دەسەکەو وەرانوەریشا، هەڵبەت یاگۍ تەوەنشانای ڕېکو یەکەم کێلینە بۆنە کە نریێنۆ( مەشۊ پا نەبەری وەرتەر ئیڼا بە حەرام حساب کریۊ) ، شش کېلەکەی تەر بە دووۍ ڕیزۍ نریاوە ،هە رکە س دەسش راس بۊ کېلەکا پېکۊ و دارنۊشاوە ، هەریۊ جە دەسەکەی تەوەنەو وېش شا نۊ،،ئەگەر تاواشا گردو کېلەکا پېکا و دارناشاوە ،،ئانە بەردەنشاوە، جارێ تەر هەمدیسان دەس بە تەوەن شانای کەراوە،ئەر دەسشا راس نەبۊ و گردو کېلەکا نەدارناوە،ئانە ئا دەسە گنۊ و دەسەکەی تەر دەس کەرۊ بە تەوەن شانای پەی دارنایۆ کېلەکا، پیجۊرە هەت تاقەتشا بۊ درېژە مڎا پی گەمەیە.
10. مەزرۊحانی: گەمیوە فرە وەشو ھەرزەکارا لادەگاکا ھۊرامانی بۍ،پایزو زمسانېنە کریان چن نامێوە تەرېش ھەنۍ ( خلۆرتانۍ، خلەرانی،خۊلېرانی)،مەزرۊح جە دارو (کەکەوێ) تاشیان،ھەڵبەت دارو کەکەوۍ پتەوا و مەترەکۊ، گرکەسیچ مەزانۊ مەزرۊح تاشۊ، ئەگەر کەکەوی دەس نەکەوتێ جە دارو بلچۍ یام نەرەی تاشیان،وەلێ نەرە ترەکە بەرۊ، دماو ئانەی ئۊسا مەزرۆحێ زەریف تاشۍ ، ئینجا (چزۍ) ئاسنینەش پەی وەشە کەرېنمۍ و کوېنمېش پۊرە ،چزۍ چۆکڵەینە دەردە نمەوەرۊ چون وەختێ مدەیشەرە تڼ ماڵۊ زەمینەوە پەیش ھەن مەڕیۊ، پۆکای چزۍ ئاسنینە جە (کۆلکە) و ناڵی وەش کریێنە پەیش، ھەر کەس بیێ ساحیبو مەزرۊحێ خاسی یەکسەر (قۊڕقۊڕە) ش پەی وەش کەرۍ،قۊڕقۊڕە بە( مەتۍ) وڵێ گولانۍ ئنەو دڼە نوەیێ ،ئینجا دلېوە کەشېش پنە مڎەېوە ورشکڵاشی ،پەی ئینەی وەختو دایرەینە فیکە کەرۊ (قۊڕنێش)، مەزرۊحانی دوۍ جۊرېن،یۊشا ئانە بێ چن کەسێ مەزرۆح دینېرە ھەر مەزرۊحێ خاس فیکەش کەردێ و دېر کەوتێ جە خولیایۆ(فرەتەر خولیێوە و ڕسێ) ئانە بەرېشۆ ، جۆرێ تەرو مەزرۆحانۍ ئانە بۍ وەختو دایرەینە مەزرۊحەکا شانینی پەی یۊترینی پەی ئانەی پېکێشو لتش کەرۊ ،مەڕیۊ ،فرە و جارا مەزرۆحەکە ماڵۍ ئەوی تەریرەو ماڕېش، فرەو جارا تڼ دېنېشه‌رەو واچېنۍ( یا کەروش خانو خانا،یام کەروش بووڵەو بانا)،یام واچېنۍ “لتێش پەی سۆبەکەو یانەی و لتێش پەی سۊبەکەو مزگی” ،جا مەزرۊحەکە مەشۊ بە بەنێ خاس پېچیو بەسیش دەستۆو ئینجا دەیشەرە، بەنەکە مشۊ ھېقم بۊ و زوو نەپڕچیۊ، ئیتر شەوېنە مەزرۊحەکەی نیېنمی دلۍ پەژمی پەی ئانەی نەترەکۊ،گجار ڕوەنی قرچیاوە کەرېنۍ دلۍ قۊڕقۊڕه‌کەیش پەی ئانەی نەرم بۊوە و فرەتەر بە مەتەکۍ ورکڵاشیۊ،چی دمایۆ جۊرێ مەزرۊح جە شارەکانە پەیدا بی،ئێمە پنەش واچێنمی مەزرۊحی خرتی،چون خڕو گولانەبۍ،وەلێ ھنەکەو ھەورامانی درېژکۊڵە بۍ.
11. کۍ وەڵکۍ( بڕبڕانی) : گەمەو بڕ برانۍ(ڕەمەڕەمالۍ) فرەو جارا دلۍ جوانو جاهېڵەکا لادەگاینە کریان، وەختو بې هەرمانینە، بەتاڵ جیای نیشتەیرەی بڕبڕانیشا کەردېنە،یاگۍ وېشاوە ڕەمێنۍ پەی یاگێ تەری ،کە ۋېشا دیاری کەردېنەو واتەنشا کۍ متاوۊ بە کەمتەرین وەخت بلۊ فڵان یاگە و بێوە، ئیتر پی جۊرە چڼ کەسێ ( 2-5 ) پێوەرە ڕەما، یاگۍ وېشاوە پەی یاگێ تەری ، هەمدیسان گېڵێنېوە، هەرکام خېراو کرژ ڕەمێ گنۍ وەڵۍ ئەویشا تەری ،ئیتر پی جۊرە یۊشا بۍ یەکەمو دووەمو … ئی کېڵۍ ئیساتۍ چن جۊری تەر کېلېشا چنە بیېنۆ و بەچن شېوازێ شارەکانە و دەوڵەتەکانە بە شېوازی مۊدیرن بریۊ ڕاوە ( ڕەمای سەڎ مەتری،هەزاری، پۊستە،چن هەزاری و ماراسۊن و…هتد )

12. تۊپقاڕ : تۊپقار بە دووۍ دەسا جە گەمەکەرا کریۊ،دماو ئانەی هەردووی دەسەکۍ ڕېکۍ گنا ،،هەر دەسېوە لانی کەم مەشۊ ( پەنج کەسۍ ) زیاتەریچ بانە خاستەرا،دماو ئانەی تەڕو وشک کەرا پەی ئانەی بزانا کۍ بۊ بەبەگ ، مەشۊ تۊپێ خاسەت بۊنە چنی تېڵێوە خاسی پەڕەدەسی (جاران تۊپە بە پەڕوۍ،یام موو ئاژەڵی وەشە کەرېنۍ) چی دمایۆ تۆپەی لاسقینە پەیدا بیە، ئا دەسە کە با بە بەگېو گەمەکەی دەس پنە کەرا ،ماچاشا پنە ( نانۍ وەرا) ئەوۍ تەرۍ ( نانۍ مڎا) ، تۆپەکۍ لاو نان بڎەکاوە بۊنە، تېڵاکەیچ دەسو نان وەرەکاوە، دووۍ کەسۍ وەرانوەرو یۊی مدرا،نان وەرو نان بڎە، دەسەو نان بڎەکا وەڵێ باوە و پژگیا دلۍ مەیدانو گەمەکەیرە ،بە دووری سەد مەترا کەمتەر یام زیاتەر ،پەی گۊڵ گرتەیۆ، نان بدە تۊپەکۍ بەرز فڕە مڎۊ پەی نان وەرەکەی، ئادیچ هەتا تاوۊ بە قوەت تېڵێوە مڎۆ تۆپەکۍ،ڕەنگا (80-100) مەتری ،کەم یام زیاتەر بەرۊش، چی وەختەنە کە تۊپەکۍ ملۊ ئینا عاسمانۊ تا گنۊرە مەشۊ کەسی نان وەر بڕەمۊ پەی یاگیوە دیاری کریای چەوسەرو مەیدانەکەیۆ، یاگۍ مدرای(شار) ئیتر لوای شار کەس نمەتاوۊ تۆپەت پەی شانۊ،چاگە بۊ هەتا کەسێ تەر نانە وەرۊ ، و تۊپەکۍ مڎا وەنەو ملۊ پەی ئاسمانی ، متاوۊ گېڵۊوە،هەمدیسان ئاکەسەیچ کە نانەش واردە ئەشۊ بەربشۊ پەی یاگۍ مدرای چەوسەرو مەیدانەکەی(شار)، چی وەختەنە ئەگەر تۊپەکی زوو یاوۊ دەسو نان بدەکا،ئانە کریۊ رانە کەسی نانوەری پېکا،یانی تۊپەکېش پەی شانا مداش وەنە ،ئیتر کایەو گەمەکەی تەمامیۊ و فاڕیۊ ، یام ئاسمانۆ تۊپەکۍ گېراوە ماچمی (گوڵش گېرتۆ) و خېرا مەشۊ کەسی نان بوەری پېکۊ رارە،ئەگەر نەپېکیا یانی گەمەکە بەردەواما، چاوەختەنە کەسو یەکەمجاری لوان یاگۍ ئەوسەرو مەیدانەکەی(شار)، مەشۊ بێوە، یانی هەر کەس نانش واردەو لوا، متاوۊ پەی ئیجاری هەمدیسان بێوە، پیجۊرە چند کەسێ بەردەوام نانە وەراو ملاو مەیاوە،گەمەکە بەردەوام بۊنە ئەگەر کەسشا نەپېکیۊ، وەلێ ئەگەر راڕە یام وەختو ڕەماینە نانوەرەکە پېکیا ئانە گەمەکە کۆتاش مێ و دەسەو نان واردەیو دەسەو نان بڎەی فاڕیا ، بازێ جارێ نان وەر ئەگەر تۆپەکێ نەپېکۊ پنەش ماچا (نانە سۊتەڵۍ) و داوا کەرۊ نانێ تەرش بڎۊ…گەمە سەرەمڕەن….ئیسا گەمێوە جیهانی هەن فرە ئی تۆپقارو هەورامانی مشۊ( بەیس بۆڵ baseball ) ، تۊپقاڕ گەمێوە فرە وەش و فرە جوڵەن، کەسی وریا و ژووژ،کرژ جە ڕەماینە متاوۊ بۊ بە پاڵەوانو ئی گەمەیە.

13. چەمە شارکۍ : ئی گەمە بە (5-10) کەسۍ ملۊڕاوە، دماو ئانەی ڕېکۍ گنا ،کەسێ چەمېش گېرۊ و ڕوە کەرۊ دیوارو (شاری) یاگۍ چەم گرتەیرە پنەش ماچا شار،ئەوۍ تەرۍ ملا وېشا شاراوە، دلۍ یانەو کۊڵانو ، کۊجیەو سەروبانارە،ئیتر دماو ئانەی کەسی چەم گیریا،ملۊ گېلۊ شۊنیشارە، هەرکەسش دییۆ ماچۊ ئانە فلانە کەسم دی،ئیتر بۊ نۊرەو ئاڎی کە چەمۍ گېرۊرە،ئەوۍ تەرۍ پەیشا هەن وەڵتەر شارشا کەردەبۊ،یانی وەختێ گېڵۊشۊنیشارە ڕەنگا چن کەسێشا بەیاوە بلانە شارو چەم گیریا پنەشا نەزانۊ، جاری چامنە ھەن دېرش پنە بۊ ھەتا مېزۆشاوە،ئیتر کېڵەکېشا لەزەتیە بۊ وشانازی کەرا پۆ وېشاوە ھەکە نە وېزیێنێوە، ئی گەمە ڕۆنە و شەوینە کریۆ دلێ دەگێنە، زاڕۆڵه فرە وردی یانەنە کەراش.

14. قەرەخواجە: ھەر پېسەن چەمەشارکۍ وەلێ بە دووۍ دەسا جە گەمەکەرا ملۊڕاوە،قەرەخواجەیچ شار ش ھەن، دەسێوە بەشدارۍ بانە جە چەمگرتەیرەینە،دەسێوە تەریچ ملا ۋېشا شاراوە، دەسەو وېشارتەی جیاواز جە چەمەشارکی ھەکە نزیکۆ ۋېشا شاراوە، قەرخواجەنە پەیشا ھەن بلا دوورۍ گناوە جە دەگێ، دلۍ مڵکی و کشتوکیاری و مەڕانە وېشا حەشار بڎا، ڕەنگا ئېستەیشاوە شەوێ خواینۊ،چن کەسێ گېڵا شۊنەو وېشارتەکارە، ھەرکەس شارش کەرد ماچۊ (گڕڕڕ) گڕم کەرد،،ھەرکەسیچ وېزیۊوە ھەر ماچا (گڕڕ) گڕم دای، کیەکۍ سەرەمڕە بۊنە ھەتا ھەردوی دەسەکۍ مانیا.

15. کەلایانی : “بیلانی” “موشانی” کەلایانی گەمێوەن بەرو یانەینە کریۊ،سەروباناوە،یام پەشتەو باناوە،یام مەیدانێ پانو پۊڕەنە، فرەتەر پایزو زمسانېنە کریاینۍ،چون زەمین نەرمو ساف بۊنە،ھەوایچش وەشا ،ئی واچی( دەس کەلا، کەلا، حەجە،موشە،بیل، بەگ،پاشوبەگی،قڕە،تیلە، دام دیوار، کەوتارە،حەپ،قرچ ..ھتد) بەکار مەیا بیلانینە، ئی کېڵۍ بە یەرۍ کەسۍ زیاتەری کریۊ،ھەتا فرۍ با خاستەرا،کیەکۍ گەرمتەرە بۊنە، پەی دەس پەنە کەردەی و دیاری کەردەی بەگو پاشی و …. دماو ئانەی حەجەکا منیاوە ،چن کەسۍ با ئاڼە حەجۍ منیاوە، گرد (تیلە) کەرا پەی لاو حەجۍ یەکەمۍ ،ھەرکەس حەجەش پېکا یام جەگردی فرەتەر نزیکو حەجەکۍ بۊوە ئانە بۊ بە بەگ،ئەوۍ تەریچ بە پاو دورو نزیکی جە حەجېوە با بە پاش بەگو،پاشو، قڕە ،،،،ھتد ،گەمە دەس پنە کەرۊ،ھەرکەس حەجەکا پېکۊ ئانە پەی وېش چڼ کەلێوە بەرۊوە.
ئەوەڵو گەمەیۆ وەختو تیل کەرەدینە،وەڵۍ ئانەی ھیچ کەس حەجە وەرۊ،ئەر کەلێوە کەسێ ماڵۊ کەلێوە تەریرە ئانە ماچا (قرچ) و سەرنەوایۆ گەمەکە دەس پنە کەرۊوە، ئەر قرچیچ نەبۊ گرکەس تیلەو وېش بە نۊرە کەرۊ، حەجەکا وەرا ،ھەرکەس دەسش راس بۊ فرەتەرین حەجۍ پەی وېش پېکۊ، ئاخر حەج ھە رکەس وەرۊش، یام بەرۊش، گردو گەمەکەرەکا تیلەش پەی کەرا ئەگەر ھەرکەسی پېکا ئانە حەجەکا مڎۆ پەنەش ماچۆ ( تەکنەشارە) بڎەشا، بازێ جارۍ سەرو بانی یام پالو دیوارێنە کەلایانی کریۊ،ئەگەر کەلاکەت وەختو تیل کەردینە کەوتەرە وار ئانە ھیج کەس نمەتاوۊ پېکۊت، یام ماڵابۊت دیوارەرە وەختو تیل کەردینە، بازێ جارېج کەسێ فرەو حەجەکاش واردینی و ئینێ لاشۆ،یەک حەج مەنۊ،ئەوێ تەرۍ ( حەج حەرام) کەرا پەی ئانەی حەجەکاتەری بساناوە چنەش،یانی گرد با بەشەریکی دژو ئاڎی تا پېکاش، بازێ جارېچ مەجالت نیا تیلە کەری ،( حەپ) مڎەی بە وېت،مەسەلەن مەترێ دوێ مەترۍ تیلە کەری ملی ئەولاوە یام بەدەس فڕش مڎەی، یام ماچی ئانا چانە دام دیوار،یام ئانا چانە کەوتارە،رات وەنە گیریێنە ئەگەر تیلە کەری ملی نزیکوو یۊ جە دژەکات و وەرات یام پېکات، ھەرکەس ئاخر حەجی بەرۊ ئانە بۊوە بە بەگ پەی ئی کایەی، کەلاو ئەوسای فرەتەرش جە تەوەنۍ وەش کریان،بە کەلاچن کەلا چنیانۆ،گرکەس کەلێوەخاسش ورچنەین پەی دەس کەلای،چی دمایۆ کەلای شیشەین پەیدا بی و ئیسەچ ھەن،بازێ جارېج کەلای ئاسن بۍ.

16. فلسانی: ھەرپېسەن کەلایانی جیاتی کەلای “زەڕ” منیەیۆ،ئەوسا زەمانو زوی “فلس” بیەن چوارفلسی،دمایی بیەن بە پەنج فلسی و دە فلسی و ویسو پەنج فلسی و پەنجا فلسی، ئیتر بە مەیلو وېشا جۊرێ چی زەڕیشا نیانۆ پەی گەمەکەیشا ،متاوی سەرو دە فلسا کەری یام زیاتەریچ،ئەوسا زەڕ کەمبۍ پۆکای فرەتەر سەرو پەنج فلسی یام کەمتەری کریان، ئیتر تیل کەردەیو دەسورەکەش پېسەو کەلایانی لوان ڕاوە.

17. فیشه‌کانی : ھەر پېسەن کەلایانۍ،وەلێ جیاتی کەلای،فیشەکی منیەیۆ، بە کەلا تیلە مکەری،فیشەکانی سەرو بەنڎ و شۊڕشی پەیدا بیە،چون شەڕ وشۆڕ فرەبی و فیشەکە ھاڵیەکۍ قیمەت کەرېنۍ،ئیتر زاڕۆڵی ئی گەمەیە کەرېنۍ، بازێ جارېچ فیشەکەکێ فرۍ بېنۍ و بە کیلۊ وەرشېنېشا، ھە ربەفیشەکی ھاڵیۍ ،چن گەمێوە تەر کەرېنمۍ،پېسەو ( چاڵۍ) فیشەکا،چاڵیوە گولانۍ کەنېنمی،دوری مەترو نیمێ زیاتەریوە ،بەدەس چن فیشەکێ فڕه‌ دینمۍ پەی دلۍ چاڵەکی،ھەرکەس تاوێش فیشەکی زیاتەر وزۊ دلۍ چاڵەکۍ ئانە بەرېشاوە، ئی گەمەیچە ھەر پەی پەیدا کەرڎەی فیشەکا بیەنو دماتەریچ پەی ورەتەیشا.

18. چاڵانی: چاڵۍ..چاڵانی بە زەڕە، بە کەلا، مورۍ، وەزی ،فیشەکی ،فرەو چێوی کریۊ. بەینو چن کەسێوەنە گرکەس وېسەرا و بە دەسە بەش نیا، یۊشا سەرو چالەکێوە نیشۆرە،ھەڵبەت بە ڕێکە کەوتەی گردی بۊ، چالێ گولانی کەنی،و دورێ دووێ مەتراوە یاگێنە پامنیەی و بەدەس کەلاکەی یام چن کەلێوە شانی پەی دلۍ چاڵەکی ، ئەگەر کەوتشەنە ئانە مەشۆ کەسو سەرو چاڵەکۍ کەلێوەت بڎۆ پنە، ئەگەر ھیچش نەکەوتەنە ئانە کەلێوە بەرۊ، پەی چېوەکا تەری ھەمان دەسورا.

19. بۊکتە “ھۊروێڵنایۆ زەڕی” : کېڵێوە بی جە شارۆ ئاما پەی لادەگایەکا ھۊرامانی، ئاوەختی کەمێ زەڕ پەیڎا بیەبی،ئی گەمە تایبەت وەختو جەژنەکانە بۍ،چون زاڕۆڵۍ و گەنجەکۍ زەڕ گنۍ دەسشا،چن کەسێ (3-5) کەسۍ پېوەرە ڕېکۍ گنا ، بەگو پاش دیاری کەرا بە شېرو خەت، (زەرەکەی فڕه‌ مڎا عاسمانەرە ،وەختێ گنۆزەمین ئایا گنۆ بارو خەتی یام شېری ) زەرەکەیشا ( دەفلسی یام زیاتەر) منیاشا سەرو یۊی ،دماتەر ھەرکەس بی بە بەگ ماڵۊ زەڕه‌کەیرە،یەکجار، ئەوێ تەریچ ھەر یەکجار ماڵاش پۊرە، بەجیش ماڵۆش پۊرە؟ بەزەرێ تەر (سەڎفلسی) کوچێ گەورە تەرا ،ئەگەر تاواش ورشا وېڵنۊوە ،ئانە بەرۊش پەی وێش،ڕەنگا یۊ یام دوېشا وروېڵیاوە،ئینجا نۊرەو پاشی مێ ماڵۆشا پۊرە،ھەرچیش وروېڵناوە بەرۆش،جاری چامنەیچ ھەن ھیچ کەس نمەتاوۊ بە یەک دای وەنە ھیچ زەڕێ وروېڵنۊوە، ھەمدیسان نۊرەش مێوە پەی سوڕی دوەمی گرد دەس پنە کەراوە،کیەکۍ پېسە درېژە کېشۊ مەگەر ئاوراشا بۆ ھۊر بېزاوە، چی کېڵېنە بازێ (تاپول) ۍ یانی دۆڕیاو ھیچشا پنە مەمەنۊ، بازێچ بەراشۆ کیسەشا پەڕ بۊ زەڕە وردە.

20. گۊرەوە بازی: گەمێوە قەڎیمین،شەوگارو پایزو و زمسانی درێژېنۍ،پۆکەی جاران پی گەمەیە شەوەشا گوزەرنێنە،گۆرەوە بازی بە دووۍ دەسۍ جە ھەرزەکارا یام پیایا کریۊ ھەرلایێ (3-5) کەسۍ بانە،( دە کڵاوۍ یام دە دەسماڵۍ یام دە گۊرەوۍ) منیارە سەرو قاڵیەو یانەکەینە، پارچە زەرێ گولانە بەکار مارا پەی شارتەیۆ چېرو دەسماڵەکانە(ویسوپەنج فلسی ) ،دماو ئانەی ھەکە ڕېکۍ گنا کامشا ئەوەڵجار گېڵۊ و زەڕەکەی شارۊوە، دەسەی یەکەم دەس کەرا بە شارتەیۆ و گێڵای چېرو گۆرەوەکارە،مەشۊ کەسێ شارەزا و چنە زان گېڵۊ زەڕه‌کەی شارۊوە،کارێ گېڵۊ کەم کەس ھەستش پنە کەرۊ چکۊ زەڕه‌کەش نیانەرە،دماو ئانەی تەمامیا، دەسەی دووەم دەس کەرا گېڵای شۊنەو ئېستەیۆ زەڕەکەیرە چیرو گۊرەوەکانە، مەشۆ فرە بە وردی و سەرنجدای گۆرەوەکا بەرز کەریۆ، (گۊڵ و قت ) ،چی دە گۊرەوانە متاوی دووۍ گۊڵی کەری،چنی ھەشت قتا، ئەگەر بزانی چکۊ زەڕەکە شاریاناۆ و یەکەمجار واچی گۊڵ، ئانە دە خاڵېت پەی منویسیا،ئەگەر نەبۆ چیرشنە ،ئانە ماچا نەبەدڵ،گېڵی قتۍ کەری،ھیشتای یەک گۊڵ مەنەن، ئەگەر قت کەری و زەڕەکەچېرشەنە بۊ ئانە ئی کایە دۊڕنیش و گەمە ئینا دەسو دەسەی یەکەمیوە،ئەگەر گۊڵی دوەمت کەرد و یەرۍ گۊرەوۍ مەنېبا ئانە یەرۍ خاڵېت پەی منویسیاو گەمەکە ئیان دەسو وېتاوە (دەسەی دووەم) ، گەمەو گۊرەوە بازی سەرو گرتەی سەڎ خاڵا بۆنە،ھەرکەس زوو سەد خاڵەکەش گرت ئانە بەردەنشۆ،دیارا گەمەکەیچ پەی وەخت کوشتەی بەتایبەت شەوەو پایزی یام سەرو کەڵەشېرێ ،قەلێ،واردێ بەلەزەتی کریۊ،ھەرکام گەمەنە نەبەردشاوە ئانە زەڕو قەلو کەڵەشېرەکەی مڎاو پېوەرە موەراش،یانەو یۆ جە گەمە کەرەکانە وەشش کەرا و منیاش سەر، وەختێ وەش بە قسۍ وەشۍ واردەی بەرا تانیمەشەو ئینجا گرکەس بەلەمی تېرۆ گېڵۊوە یانەو وېش.

21. قەمچانی: ” ھەڵمەقۊ ” ئی گەمە بەینو دووۍ کەسا یام زیاتەرینە کریۊ بە نۊرە، بە پەنج تەوەنی گولانۍ خڕۍ کریۊ،ئی گەمە فرەتەر ھنو کناچڵان،تا کوڕۍ،وەلێ جارو بار بەتېکەڵیچ کەراش، ( یەکەو دووە یەرەو چوارە و دایە،زریزە ) کایەکی ئی گەمەینۍ،یەکە یانی ھەر پەنج تەوەنەکەی دەستۆ بە زەریفی فڕە مڎەی تا پژگیا و وەختو ورگیرتەیشانە یوە یوەی ورشا گێریوە ودەست نەگنۆ وەرو ئەویشا تەری، سوچیو گنی،گەمەکەت دەسۆ مسانا، دەسکەلاو قەمچانەکا فڕه‌ مڎەی سەرۆکوی و تەوەنێ ھۊرگېری، سەرەمڕە کەریش تا گرد تەمامیا ،ئیتر نەمی دووە، دوەنە دووەدووەی تەوەنەکا ورگېری،یەرو چوارە ھەرپاسە، وەلێ دایە جۊرێ تەرا،دەست منیەرە و بە پەنجەگەورێت و دۆشاو لېسۍ بەرێوە ۋەش کەری و قەمچانەکا ھەمدیس وەڵا کەریوە مەشۆ یوە یوەی تەوەنکا وەزی ئەودیمو بەرەو دەسەکەیت،یانی دەس کەلاکەیت فرە مدەی ئاسمانەرەو تامێرە وار تەوەنێ وزی ئەودیمەرە،جاری چامنە ھەن تەوەنەی ئەخیرە خاس مەلۊ پەودیمەرە، کەسەکەی تەر ماچۆ بدە متاوو بەرش باروە،ئەگەر تاواش ئانە گەمە گنۊوە دەسو ئاڎیشا،ئەگەر نەتاواش،ئانە گەمەکە ھەر ئینا دەس وێشاوە وسەرە مڕە کەراش ھەتا ھازیشا بۊ،دماو دایەی زریزە ھەن ھەرپېسەن یەکەی.

22. پشکیلانی : گەمێوەن کوڕو کاڵ کەراش،چن کەسێ پېوەرە نیشارە و بە خڕی،(4-6) کەسۍ با ،دەسەبەشی کەرا بە دووۍ دەسۍ،دماو رېککەوتەیشا کێ وەڵېنە دەس پنەکەرۊ، مورێوە یان زەڕی گولانە ،یام چێوێ تەر شاراوە دلێ ھەردوی دەساشانە، وەختو شارتەیۆ ھەردووی دەسېشا بەرا پەی پەشتەو مازیشا تا جوان ومەحکەم مورەکۍ وزا دلۍ لەپو دەسیشاو ئینجا دەسېش قوجنۊ،مارۊشا وەرۆ و ماچا بزاندێ ئینا کام دەسەنە،ئیتر دەسەی دووەم گێلاو بە زەڼی مېزاشۆ، ئەگەر ئەوەڵجار ئیستەشاوە ئانە گەمەکە گنۊوە دەسو ئاڎیشا،ئەر نەئیستەشاوە ھەر لاو دەسەکەی تەریوە مەنۊوە،ئی گەمە تەنیا یەک جار ورچنییەش گەرەکا پەی ئیستەیۆ.

23. ھەزبە بۍساحیبۍ: بە دووۍ دەسۍ جە گەمەکەرا ملۊ ڕاوە، دماو قیل کەردەیو دەسەبەشی دەسیوەشا بارە یانی ویشا کوڕ کەراوە بەشێوازو بازنێوە،و دەسەکەی تەر ملا کۆڵېشاو وەزارە و ھەرکەس وەختێ وەزۊرە لەقێ مڎۆ ئانەی کە لوان کۆڵېش،ئەر پەردەچیوشا ئېدیچۍ ھۊرگېڵاوە شەقێ شانا ئەگەر وەرشا گنۊ ئان ئیتر مەشۆ بەیا بارەو ئەوێ تەر پڕا کۆڵېشا، ئی گەمە وریایو گورجو گۊڵی فرەش گەرەکا،چون وەختو وەستەیرەی کۆلېوە ئەر کرژ نەبی شەقێت گنۊ و بیرە.

24. ھەزبە ساحیبدارۍ: ھەرپېسەن گەمەی وەڵینی وەلێ ئیجار یۊ جە گەمەکەرەکا بۊ بە ساحیبو دەسەکەو وێش پارېزنۊشا مێ دەورشارە و نمازۊ ھیچ کەس جە دەسەکەی تەری پڕۊ کۆڵېشا، ئانە ھەکە پارېزنۆشا بېبینێ بەسۆ دەسشۆو سەرەکەی تەرش دراین دەسو ئەویشاتەری کە بیېنێرە،ئیتر بېبینەکە تا کۆگە یاوۊ ھەر ئانە مسافە تاوۊ بلۊ (2-3 ) مەترۍ، بەشەقی نمازۆ کەس سوارو کۊڵېشا بۊ، ئەر سواریچ بیێ دەسەلاتش نیا،تا ملۆ لاو ئەویشاوە ئېڎ ھەمدیسان وەزۆرەو ملۊ دور گنۊوە.

25. خېتانەو شەقا:کۆمەلێ گەنجۍ ملا دەشتە بەتایبەت پایزو زمسانو وەھارەنە،زەمین سەوزو نەرم بۊ، مەشۆ پەنج کەسێ زیاتەر با، بازنێوە گەورە کېشا سەرو زەمینەکەیۆ ،بەپاو ڕېک کەوتەی وېشا ،کەسێوەشا ملۆ دلۍ خەتەکۍ “بازنەکەی” و چەمېش بە بیبینەکەیش بەسا، ئیر ئانۍ بەری ملا پەیش ھەرکەس بتاوۊ شه‌قیش مڎۊ چۊری،ڕەنگا شەقۍ فرېش وەر گنا، وەلێ کابرای چەم بسیا ئادیچ شەقۍ شانۊ، وەرو ھەرکامی گنۊ،ئانە ئیتر ئازاد بۆنەوە ئەوی تەر مێ یاگېش دلۍ خېتەو شەقەکا،پی جۊرە گەمەکە سەرەمڕه‌ بۊنەوە ھەرکس بە پاو وریاییو ئازایی ویش بەشەش جە شەقا وەر گنۊ.

26. کۊتە کۊتە: گەمیوە قەدیمین،ئاڼە من ویرم بێ شەوېنە کریۊ،شەوە و ھامن و وەھاری،کۆمەڵێ گەنجۍ کە حەوت کەسۍ زیاتەر با،پیوەرە پېسەو ئەڵقۍ زەنجیری شۆنەو یۊیرە ڕیز بەسا و دەسۍ وزا سەرو شانەو یۆترینی، گېڵا دەورو کەسیوەرە ،بەحساب مەشخوڵ و ھەرمانو کارین،ئانێ کە دەورشەرە خۊلۍ وەرا پنەش ماچا کۊتە کۊتە چېش کەری،ئاڎیچ ماچۊ “پیکوڵی چنو” ئیڎیچۍ ماچا وی وی وی…. سەرە مڕە ماچا،کۆتە کۆتە چېش کەری ،ئادیچ ماچۊ”پەڕۆ گووۍ شېخی شۊروو” ئیڎیچۍ ماچا بەخ بەخ بەخ….. ئیتر پی جۆرە خولێ وەرا ھەرجارێ چېوێ ماچا، کۆمەلێ قسێ و واتیلۍ تەرێ ماچا ھەتا مانیا ، ناکاوێنە ماچا کۆتە کۆتە چێش کەری، کۊتە ماچۊ جلۍ فڵانە کەسی شۊرو،کە پیێوە فەقیرا ،ئیدیچۍ ماچا ،تف تف تف، ئیتر کابرا ھەرمانەکیشنە ورمێزۆوە پەیشا ،ھەرکامش گېرت کوچێ کوشۊشو ئینجا وزۊش یاگەکیش و گەمەکە سەرەمڕە دەس پنە کەرۊوە.
27. خەتخەتانی: گەمێوە کناچڵانەن،ھەمیشە کناچێ ئی گەمەیە کەرا،دووۍ جۆرېش ھەن.

28. یانەقۊڵۍ: گەمیوە تایبەتا بە کناچڵا، ھەرپاسە کوڕۍ گولانېچ بەشداری کەرا ،یانیوە گولانە وەش کەرا پەی وېشاو ھەرچی دەس گنۊ ڕازناشۆ ،بەخیاڵو وێشا گەورۍ بیێنی و لوێنێ یانەو وېشا یانەڎاری کەرا.

29. ھەڕە کلۍ: تایبەت بە زاڕۆڵا “کناچەو کوڕ “ھەریاگێ ئاوی بۊنەو خاکەکەش وردو خاس بۊ و ڕېزېش نەبا چنە، یەکسەر دەس کەرا بە ھەڕەکلی، گرد چێوێش چنە وەشکەرا،یانە،ئارگا،رەسمو ئاژەلو گیاندارا.

30. ھەلوک مەلوک (ھەلوکانی): گەمیوەن لادەگاو شارەنە کەراش، چن زاڕۊڵێوە با بەدوۍ دەسېوە دمای ڕێک کەوتەیشا دەسیوەشا بۆ بە بەگ و دەس کەرۊ بەگەمە، ھەلوکمەلوک ئەوەجەت بە(دارێ،یام توڵە ھەنارێ سافەو قایمە،چنی چۆڵکۍ گولانەی یەسێ بۊ “ھەلوکە”) چۆڵکە یام چۆکڵەکەی منیە سەرو دوۍ تەوەناوە داردەسەکەی کەری چیرو چۆڵکەکەیرە ھەتا ھېزت بۊ فڕه‌ش مدەی،چکۆ کەوتەرە ،بە دارە دەسەکەی پیمیش و ماچی ئاننە خالێم ھەنی،چاگەیچۆ ھەمدیسان مڎەیۆ ئەو ھەلوکەکێ و تا چنی تەر بەریش بۆ بە خاڵۍ پەیت، ئیجاریچ پاسە کەری بە سەرە مڕە، وەلێ دەسەکەی تەر وەرانوەرتۆ مدرێنۍ، ئەگەر وەختێ ھەلوکەکەت شانا گێرتەشاوە ئانە تۆ گەمەکەی جە دەس مدەی (دۊرنیش) و ئاڎۍ مەیا سەرو شاریو دەس بەگەمە کەرا، پیجۊرە ھەتا ھازیشا بۆ گەمەکەرا.

31. یاری تاقیلە: ئی گەمەیچە یۊ تەرا جەگەما کا لادەگای،ھەرپاسە دلۍ وانگاکانە کریۊ،ھەتا یاری چیەکۍ فرۍ با خاستەرا،مەشۊ دە کەسۍ ھەتا ویس کەسێ با یام زیاتەریچ، گرد بەشېوەو بازنیوە جنچکۍ مڎا ، کەسێ گېڵۊ دەورشارە بەڕەمای و تاقیلێوەش ئینا پنە، وزۊش پەشتەو یۊ جە نیشتەیرەکا ئەگەر ھەتا خولێ تەمامنۊ و بێوە یاگۍ وېش کابرای نیشتەیرە نەزنابۆش بە ئانەی کە تاقیلەکۍ ئینا پەشتیشۆ ،ئانە مەشۊ سوڕێ بە کۊڵۍ گېڵنۊش دەورو بازنەو نیشتەیرەکەیشارە و دمایی گەمەکە سەرەمڕەن، وەلێ ئەگەر بزانۆ تاقیلەکێ وزیێنە پەشتیش ئانە یەکسەر ورزۆوە ڕەمۊ شۆنەو کابرایرە ،ئەگەر گېرتش ئانە سواری وەرۆ بەکۊڵېش، ئەگەر نەگرتش کابرا پەو وێش نیشۊرەو ئېڎ بەردەوام بۆنە جە گەمەکەی و تاقیلې منیۊرە پەشتەو ڕه‌فیقەکاشنە،پێ جۊرە کیەکۍ سەرەمڕەنە ھەتا مانیا.

32. ووشتر چەمچە: گەمێوە قەڎیمین،ئەوسا شەوگارو پایزینە کریان، کەسێ وېش کەرۊ بە وشتر و دوێ چەمچۍ دارینی کەرۊ گۊشێ پەی وێشو مازیش بە جلەشڕۍ قۆقز کەرۆ، ئی گەمە پەی تەرسنای و شۆخی کەردەی بیەن،وەختێ مېمانێ یام کەسێ تازە مێ چوەر پەی دلۍ ھۆدەکەی وشتر چەمچەکە مێ پېوایشۆ ،کابرایچ چڵاکیۊرەو پڵمېزیۆوە دما ،ماچۊ ئی دەعبا چېشبی ئاما ڕوەمۆ، ئیتر شەوگارو پایزی پاسە بەرا سەر.

33. تەڵەو ڕواس: گەمێوە قەڎیمین،بەینو دوێ کەسانە کریۊ و چن کەسێ تەر تەماشەشا کەرا،بەحساب کەسێوەشا وېش کەرۊ تەڵەو ئەوی تەریچ بۊ بەڕواسەو تەڵە گېرۊش، ئیتر ڕواسەکێ تەقەلا کەرۆ کە وېش ڕنۆرە پۆ تەڵەکەیۆ و تەڵەکیچ ویش ھێقم تەر کەرۆوە نمازۆ ڕواسەکۍ وەرەبۊ چېرو چنگاشەنە،ئاڵنگارۍ یۆترینی باوە ،ھەرکام ھەرەکەتش زیاتەر بۆ ئانە بەردەنشۆ،یانی ئەگەر ڕواسەکۍ وێش ئازاد کەرۊ ئانە بەردەنشۆ،یام تەڵەکە نازۆ ڕەواسەکۍ بەر بشۊ چېرو دەساشەنە،ئانە ئاڎ بەردەنشۆ، ھەتا ھازیشا بۊ بەردەوامینۍ،ئی گەمە چن جارێ کەراش ،ھەرکەس ھازو ھەرەکەتش بۊ ویش تاقی کەرۊوە.

34. تاقڵە بۊڵینە: تاقلە بۊڵینە گەمیوە ھەرزەکاران،گەنجانەن، جە دارو میکۆڵی وەشکریۊ، توڵێ زەریفە ماری تۆکڵەکەیش ماڵیرە ( یانی پێسەو سۆندەیش سەرمێ ) و دارەکەو دلێش لابەرا، دارەکەی وزیۆ دلێ و یاگێ ویش، ،لتە چۆڵکی یام دارۍ وزی دلێ تۆکڵەکەیو تەقنیشا ،تەشک و شیوەش پێسەنە پەمپی.

35. ڤڕڤڕە: گەمێوە زاڕۆلانەن ،چۆکڵێ گولانە ئینە و گولکەو دەسی ماری پاک و سافش کەری ،دلېراسەنە لەلەش کەری،ئینجا (بەن) ێ ماری مەترێ زیاتەر درېژ بۆ، بەنەکەی دلێراسەنە بەسی چۆڵکەکەیۆ و لکەش مڎەی، ئیتر بەدەس وێت واش مڎەی دما تەر نەمی کێشتەی بەھەردودەسێت ئیسەرو ئەوسەرو بەنەکەی کەری ھەردوی گلکە گەورێتەرە یام دەستەرە،ئیر کێشەو دەست کرژ و خاو کەریوە ،ڤڕڤڕەکەت نەمۆ خولیایۆ و ڤڕه‌ ڤڕ کەرۆ بەدلو وێما، ھەرپاسە متاومۍ بە “سەرە کۊکە،سەرو نۊشابەی) جۊرێ تە ڤڕڤڕە دروس کەری.

36. مورانی: گەمێوە کناچلانەن،بە مورۍ گەمەکەرا ،چاڵێ گولانی ورکەنا و دوری نیم مەتر یام زیاتەریوە بە گلکە تیلە کەرا و مورۍ وزا دلۍ چاڵەکۍ، وەڵێنە بەگو پاش دیاری کەرا ،ئینجا تیلە کەرا ھەرکام مورێ وزۊ دلۍ چاڵەکۍ ئانە ئەوی تەر مورێ مڎۆ پێڎی.

37. گۊڵ گۊڵانی: “فوتباڵ “ئی گەمە چی دمایۆ پەیدا بی ،نامێما نیان گۊڵگۊڵانی،یانی گەمە پەتۊپەکۍ کەرمۍ و گۊڵۍ کەرمی، وەرو سەختی ھەورامانی و نەبیەی زەمینی باھېرو تەختی کەمتەر ئی گەمە کریان وەلێ بازی دەگێچ بېنی مەیدانو گەمەیشا بۍ و بە ئاسانی گۊڵ گۊلانی کەرینی،من فرە سەرو ئی گەمەیە مەلو چون ئیسا گرکەس جە یاساو ڕېساکاش مزانۊو گەمێوە جیھانین.

38. شەبەکە: ئیدیچ گەمێوی تەرا کە بە تۆپە کریۊ ( تۆپەو دەسی) والی باڵ،فرەو دەگاکا ھەورامانی مەجالشا بیەن و ئی گەمەشا کەردەن،متاومێ واچمۍ گەمێوە تازە بیەن،فرە سەرش مەلو چون ئی گەمە ئیسا برەوش ھەنو گەمێوە جیھانین گرکەس وینۊش ،فرێوە جە گەنجا ئی گەمەیە کەرا.

39. غارغارانی: ئەوساو لادەگای،بە نونگەو ئانەی فرەو خەڵکی ساحیبو ( ھەسەرۍ و ھەری ) بیەن،پۆکای جارو بار ئەگەر مەجالێ ھۊرکەوتەبۊ ،ساحیب ئاژەڵەکۍ پەی ئانەی خاسی و خراپی ھەسەرەکا یام ھەرەکاشا بەر وزا و ھەم تەوانایی وێشا وزا ڕووە گجار غارغارانیشا کەردېنە بە باربەرەکاشا، ھەم وەختێ وەششا گوزەرنان و پەی شا بەر کەوتەن ھەکە کامە سوار چالاکو بەتوانان و کامە باربەریچ بەقوەتو ھازیش فرېنە، ئی گەمە وردەوردەی گەشەش کەردەن و ئیسا تاومۍ واچمۍ گەمێوە جیھانین چندەھا جۊرۍ غارغارانی ئەسپی ھەنۍ، سەرچەمەکش جە غارغارانەو لادەگایۊ ھۊر گیریان.

40. خشکیلۍ یام خشکیلانۍ: خزۊڵکۍ ،خشکیلی ھەم سەرو ۋەرۋېوە کریێنە و ھەم سەرو زەمینیوە، زمسانی یام وەھاری کە واران وارۍ ،فرەو دەگاکا ھۊرامانی زاڕۊڵۍ و ھەرزەکارۍ یاگۍ تایبەتەشا بۍ پەی خشکیلی، یاگەکێ مەشیا نەرمەو لېژەو سەرەوچېرە بیێ، بۍ تەوەنە بیێ، ئیتر سەرو گیوای تەڕیوە یام بە ئاوی یام گمېز یاگە خشکیلەکۍ تەڕە کەرېڼېو سەرو یەک قاچی یام ھەردوی قاچا وېشا دېنېرە ،ئیتر یاگەکیشا وەشە بێ و دیارەبۍ پۆ کەشەکەیۆ،گردو دەگێ زانۍ ئانە یاگە خشکیلەن،جاری چامنەبۍ چیوێ وزېنێ چېرشاو وێشا خزنېنێ پەی واری، خشکیلی سەرو زەمینی ئەوپەڕەکەش (30-40) مەترۍ درېژە بۍ چون کەشەنە ھەر ئاڼە ویار بۍ، و چن دانە خشکیلێوە پالو یۊترینینە بېنۍ. خشکیلی سەرو وەرویچ ھەر پاسە بیەن،وەلێ مەشۆ وەروەکێ پتەوەو ڕەقە بۊ ھەتا بتاوی سەرشەرە خزی.

41. وەیو و زەما: دووۍ دەسۍ دماو قیل کەردەی و دەسە بەشی وێشا نامێ منیا “یانەو زەمای” و یانەو وەیوۍ” وەلێنە دەسەو یانەو وەیوۍ ڕەما پەی ئایاگێ ھەکە دیاریە کریێنە (شار) ئینجا یەکسەر یانەو زەمای ڕەماشۆنیشارە،ئەگەر گێرتیشاوە ئانە ماچا وەیوەما گرتەو ……. ھەرمانەو وێما کەردەما، ئیتر چەو سەرۆ دەسەو یانەو زەمای گېرا کۊلۍ ماراشاوە، وەلێ ئەگەر نەگرتېشا،،ئانە چەوسەرۆ یانەو وەیوۍ گیرا کۆڵېوەو ماراشاوە.

42. بانتلیر ھۆرگرتەی: ھەرزەکارۍ دەگاو گوڵپی جاران دوور ئیسەی،وەختێ گلېرۍ بېنی لوېنی سەرو بانو مزگی یام بانو بازارا ،بانتلیرێ گەورەشا بێ ،بەنۆرە بەرزش کەرێنی،کەم کەس تاوێ بەرزش کەرۊوە،بازێ جارێ جیاتی بەرزکەردەیۆ نیێنیشۆ قننۍ،یانی ھورش ئېزنېنێ، یام لوېنۍ ھنو بانێ تەری بەرز کەرېنېوە،ھەرکەس تاوێش تا نیم قەڎ بەرزش کەرۊوە بۍ بەیەکەم، بەھەردوی دەسېش دەس کەرېنێ ھەردووی وڵەو جەنجەڕه‌کەیرەو بەرزش کەرېنێ، ئیسا گەمەو بەر زکەردەیۆ ئاسنی گەمێ جیھانین پېسەنە گەمەو بانتلیر بەرز کەردەیۆ.

43. گوڼەڵانی : زمسانو ئەوساو ھەورامانی سەخت و درېژ بۍ، وەروەی فرۍ وارۍ،دماو وەرو ماڵای زاڕۊ و گەنج و ھەرزەکار و ژەن و پیا ،گرکەس دەس کەرېنۍ بە گونەڵانی، دەسە بەش کەرېنۍ بە دوۍ دەسۍ گەمە کەرېنۍ جارو باریچ دوێ کەسۍ، بە دەس وەروە خڕەو تڼە کەرېنۍ و شانېنېش پەی یۆترینی،ھەرکەس دەسش راس بیێ ئانە وەرانوەرەکەیش چن جارێ پېکۍ.

44. شېرە وەروینە: دماو ئانەی ۋەرۋێ فرۍ وارۍ زاڕۆڵۍ رەسمو شێرە وەروینە یان رەسمو زاڕۆڵەی یان گیانەوەرێ تەری کەرېنۍ، چەمو دەسو گر چېوش پەی کەرېنۍ، ئیسایچ ئی گەمە سەرەمڕە ھەن وەختو زمسان و وەروېنە.

45. ھەرەسەو وەروۍ : گەنجەکی لوېنۍ پەی سەرو کەشەکا تۊپەلێ وەروە تل دېنۍ وردە وردەی وەروەش پۆ لکۍ و گەورۍ بۍ ئننەو ھەرەسێ ئیتر تلەش کەرېنېوە .

46.هەتۊڵ مەتۊڵ: دووێ تا چوار زاڕۆڵۍ یام زیاتەر پاڵو یۆترینینە نیشېنېرە و گرد قاچۍ کێشېنېرە، دما ئانەی ڕېکۍ گنېنۍ کە یۊشا بۆ بە بەگ و دەس کەرۆ بە گەمەکەی،دەس پنە کەرېنۍ،بە دەسێوەش ماڵۍ گردو قاچ و زەنگوڵو برادەرکاشەرە بەڕیز و واچۍ” ھەتۊڵ مەتۊڵ کەتانە…زەردو سورو شەمامە…قۆتەرە قنجۍ..بابا لنجۍ…سڵېمان قاڕە….دەنگی زاڕە….چۊپی کېشە ..پا ورکېشە” دماجار دەسش کەوتێ ملو زەنگۊلو ھەرکسیشاو واتێش پا ورکېشە،،ئانە ئیتر پاش ورکېشېوە، پی جۊرە وردە وردەی گرد پاشا ورکېشېنێوە ،دماو ئانەی ھەمدیسان نەمېنێوە وەنە، ئی گەمە فرەتەر زمسانېنە بۍو دلۍ یانەینە کەرېنېش.

47. زۊرانی : زۆران بازی بەینو زاڕۆڵا ،گەنجا، ھەرزەکارانە کریۍ،دوۍ کەسۍ پەی بەر وستەی تەواناییو قەوەتیشا زۊرانی گېرا،دیارا زۊرانبازیچ یاساو ڕېساو وېش بۍ، ھەردوی کەسۍ وەرانوەرو یۊی مدرېنۍ و ئینجا دەسۍ ورپېکېنۍ چەپوو ڕاس ئەو یۊترینی،پېوەرە زۊر کەرېنۍ تا یۊشا ئەوی تەری بڎۊ زەمین، پېسە واتما نمە بۊ فېڵۍ کریا وەخو زۊرانەکېنە .

48. ھەلەق مەلەق:گەمەو زاڕۊڵا و گەنجا بۍ،دارێوە درێژی ھېقم پەنج مەترۍ زیاتەر بۆ یام کەمتەر،سەرو یاگێوە بەرزیوە گیرش کەرېنۍ،ئیدیمو ئەو دیمش ھاڵی،تەوەنێ گەورۍ یام دیوارۍ نزم،یام پیرە دارێ وشک، دووۍ کەسۍ لوېنۍ ئیسەرو ئەوسەرو دارەکەی،ئیتر بەنۆرە بەرزو نزمۍ بېنېوە،لوېنۍ عاسمانەرەو کەیف وشۆخی کەرېنۍ،ھەتا ھازیشا چنە بیێ ھەلەقو مەلەق کەرېنۍ.

49. دیلانۍ و حەیلانۍ: جاران وەختێ وەرېسە وەشەکریێ(گېرتەیۊ) بە پەژم و بەن، ئەوەڵجار ئەشیا کېشمان دریێ ،ئیر بەرېنمېش پۆ لەقو تفێوە کېشېنمیش دار و تا وار شۊڕەش کەرېنمێوە لکێش دېڼمۍ وەنە، ئەگەر بیێ دۊشەکڵێوە یام پارچە نمەڎێ وزێنمی چێرو قڼېما تا وەرېسەکۍ نەبڕۊشەرە نیشېنمێرەو کەسێ بۆقەما نیێ چۆ تا زەریف ئامێنمێ تەلۍ،ھەتا تېر وەرېنمی ئېنمی و لوېنمی، جۆری تەر دیلانی بۍ دلېشنە بە ورستەیۆ مدرېنۍ، یام جنجکۍ بۍ ئیتر ئەوەجەت نەبۍ کەسێ بۆقەت بنیۊ چۆ،وېت بە ورئیستەیو نیشتەیرەی وردە وردەی ئېنیوە تەلۍ بە مەیلو وېت ئېنی ولوېنی،ھەتا ھازیت بیێ.

50. وەرېس کێشتەی: ئی گەمە خەڵکی گەورەو ھەرزەکار کەرۊش، دووۍ تاقمۍ ئی سەرو ئەوسەرو وەرېسەکۍ گېراو ،ھەر یۊ پەی لاو وېش کېشۊش، ھەرکام قەوەتۍ با ئەویشا تەری کېشا،ئیتر بۊ بە گاڵەو ھەرا ھەرا خوەو قلە قل،چن جارۍ گەمەکی کەراوە تا ھازیشا بۆ.

51. حەوت تەوەنە: گەمێوە زاڕۆڵانەن، حەوت تەوەنی پېسە قەلاتێوە گولانۍ منیاوە ،دەسە بەش کەرا با بە دووۍ دەسېوە، ڕېکۍ گنا کامشا وەڵېنە نەمۆ وەنە، دەسەی یەکەم تۊپەکۍ شانا پەی حەوت تەوەنەکەی کە پېسە قەلاتێوە گولانۍ نریانۊ، جەدوری چن مەترێوە، وەختی تەوەنەکا پێکۆ گرد داریاوە و پژگیا، ئیتر دەسەو تۆپشانی پژگیا دورێ گناوە نەوەک دەسەکەی تەر بە تۊپەکی پېکۊشا،دەسەی دوەم تۊپەکۍ گیرا و ڕەماشۊنەو دەسەی یەکەمیرە ئەگەر یۊیشا پېکۊ ئانە سۊچۊ گەمەنە قت بۊ،چی وەختەنە دەسەی یەکەم یۊشا ڕەمۊ لاو حەوت تەوەنەکەیۆ و تەقەلا کەرۊ ھەمدیسان بنیۊشاوە، ئەگەر تاواشا بنیۊشاوە خېرا،ئانە ھەمدیسان بەردەنشاوە و سوڕێ تەر گەمە کەراوە، وەلێ ئەگەر نەتاواشا و نەپەردەچیاشا قەڵاتۍ تەوەنەکا بنیاوە و دەسەی دوەمی ناست و گردشا پېکیێ ،ئانە گەمە گنۆ دەسو ئەویشا.

52. مازیە ڕەقۍ: دووۍ کەسۍ ئی گەمەیە کەرا، ھەردوی بەنۆرە یۆترینی پەشتیرە مازی مڎۆ ملو برادەرەکەیشەرە ،مەسافێ بە کۊڵۍ بەرۆش ،چەو سەرۊ بە پێچەوانە ئەوی تەر وېش مڎۆ ملو برادەرکەیشەرە مارۆشۆ ماچا ( مازیە ڕەقۍ پشتم تەقی،،سابونی ڕەقی)،ئیتر چن جارێ و چن کەسێ پی جۆرە یۆترینی گېرا کۆڵېوە بە پەشتیرە.

53. تەوەن شانای: تەوەن شانای یام تەوەن یاوانای زاڕۆڵی و گەنجۍ کەرېنېش تەوەنی گولانۍ پەڕه‌دەسۍ یام دېڵۍ، شانېنۍ ھەرکام فرە تەر یاونێش ئانە بێ بەیەکەم، جۊرێ تەر تەوەن یاونای بۍ وەلێ بەتەوەنی گەورۍ ھەرزەکارۍ کەرېنېش،تەوەنێ یەک کیلۆی یام زیاتەر بەیەک دەس فڕە دېنۍ ھەر کەس فرتەر یاونێش ئانە بۍ بەیەکەم، ئیسا ئی گەمە جیھانین پنەش ماجا فڕەدای قورسایی کە کوتە ئاسنۍ خڕا فرەش مڎا .

54. تەوەن تل کەردەیۆ: ئەوسا زاڕۆڵۍ و گەنجۍ لوېنۍ پەی سەرو کەشاکا تەوەنی تلۍ کەرېنێوە،واچېنۍ ھەرکامما تەوەنەکېش فرەتەر بلۊرە وار،تەوەنەکۍ ئەوەڵجار یەواش لوېنۍ ئینجا ئېنێوە گوژمی و بەرزۍ بېنېوە و لاقۊرۍ زلۍ و کرژۍ سەرەچېرۍ بېنېوە، ئی گەمە وەھارېنە چنی لوای کەشەنە و خەڵکو دەگێ کریۍ.

55. مەلۍ: خەڵکو لادەگا کا ھەورامانی دلۍ ھەسارەو ئاوېنە یام دلۍ دەرەو ڕۆخانەکانە فێرو مەلەکەردەی بېنێ،چن جۆرێ مەلۍ ھەنە( قڕواقە مەلۍ یانی پېسە قرواقۍ قاچو دەس جوڵنی، کە مەلۍ ئاساییەش ماچمۍ، پەشتە مەلۍ،گنی پەشتیرەو دەسوقاچت جوڵنی و مەلۍ کەری، گاوە مەلۍ یام باڵە مەلۍ،دەسېت یوە یوەی جوڵنی ، چراوکیلۍ یانی چېرو ئاوەکېرە مەلۍ کەری، بەلەمی یانی سەرو ئاوەکېوە پېسە بەلەمی تەنیا دەسۍ جوڵنی و وردە وردەی ملی )،مەلۍ وەرزشێ سود مەنڎا پەی بەڎەنی.

56. مەچەک ماڕای: دەس ماڕایۆ ،گەمێوەن بەین و دووۍ کەسانە کریۆ وەرانوەرو یۆی نیشارە دەسو راسی مڎا دەسو یۊیۆ و نێرەژنەشا گیر کەرا زەمینی یام سەرو مېزێوە،ئیتر کەسێ بۊ بە دادوەر تەماشەشا کەرۆ تا فېڵۍ نەکەەرا، ھەرکامشا قەوەت بۊ دەسو ئەوی تەری ماڕۆوە پەودیمەرە، ئی گەمە فرەو جاری دلۍ چایخانەو قاوەخانەکانە کریان، سەرو چایی.

دما قسە: ئینە گردو “کېڵۍ،گەمە” کا نیا کەم نویستېنی، بەدڵنیایۆ گەمۍ تەرۍ ھەنێ کەمن نەژنەوتېنۍ ی یاگەو دەگا کاتەرو ھەورامانینە کریا.

د.ناجح گوڵپی
ھەڵەبجە 5/6/2017
https://t.me/Drnajihgulpy