لە ئەنفالەوە بۆ شەنگال … عومەر محەمەد
پێدەچێت کوردەکان بۆ نەگبەتی و مەینەتی هاتبنە دنیاوە، لە دوای روخانی رژێمی سەدام حوسینەوە رەنگە سەدان کۆنگرەو کۆنفرانسی گەورەو بچوک دەربارەی تاوانەکانی بەعس لەمەر هەڵەبجەو ئەنفال یاخود راستترە بڵێین بەناوی ئەوانەوە سازدرابن، لەدوای تاوانی شەنگالیشەوە هەروا، بەڵام ئەم کۆنگرەو کۆنفرانسانە وەک هەمیشە پێشبینی کراوە هیچیان لێ شین نەبووەو پێناچێت لەداهاتووشدا هیچیان لێ شین ببێت، چونکە دڕندایەتی دەسەڵاتداران و حکومەتەکانیان گەیشتووتە ئاستێک هەموو بەهایەکی مرۆڤایەتیان توڕداوەو جەنگەکانیان هەر بەتەنها ماڵوێرانی وکوشتنی لێناکەوێتەوە بەڵکو دەبنە هۆی بەرهەمهێنانی درۆزانی کارامە و درۆی زل زل.
داعش لێرەوە هاتن
هیچ گومانی تێدا نیە کە داعش وبەعس بەرهەمی ناسیونالیزمی دەمارگیری عەرەبین کە سەرچاوەی فیکریی ئەم ناسیونالیزمەو بزووتنەوە ئاینیە دەمارگیرییەکانی تریان ئیسلامەو هەر جارەی لەبەرگێکدا خۆی دەنوێنێ، هەر بۆیە لە دوای روخانی بەعسەوە زۆربەی فەرماندەو پلەدارەکانی سوپاو دەزگاکانی ئەمن و هەواڵگریش لەریزەکانی قاعیدەو بزووتنەوە دینیە توندرەوەکانی تردا خۆیان رێکخستەوەو دەرفەتی کاری توندوتیژیان زیاتر بۆرەخسایەوە، ئەو توندوتیژییەی دەرهەق بەکورد دەکرێت پێش داعش بەعسیەکان لە ئەنفالدا کردیان و دوای بەعسیش داعش لەشەنگال بە پشتیوانی ڕاستەوخۆی تورکیاو ئاکپارتی و ئەردۆگان ئەنجامیاندایەوە، یەکێک لەو نەوارانەی کە لە راپەرینەکەی ئازاری ساڵی ١٩٩١ دەستیان بەسەردا گیرا، دەریدەخات عەلی حەسەن مەجید هەمان نیاز دەخاتە روو کە داعش لە شەنگال کردوویەتی، هەڵبەتە پێش داعشیش گروپە ئیسلامیەکانی تر زۆریان لەو کوردە ئێزدیانە کوشت کە لەموسڵ و دەوروبەری دەژیان، لەکۆبونەوەیەکدا لەگەڵ لێپرسراوانی حزبی بەعسدا کە ناویان نەبراوە لە رێکەوتی ١ی ئابی ١٩٨٨ گلەیی لە پارێزگاری موسڵ دەکات و دەڵێت : (داوامان لێكردوون هەموو ئەو كوردانەی لەوێ دەژین بیاننێرن بۆ چیاكان بۆ ئەوەی وەك بزن بژین. داكیان بگێن! بۆچی خۆتان جەنجاڵ‌و شپرزە كردووە بەمانەوە؟
ئێمە لە مووسڵ دەرمان كردن بێ هیچ قەرەبوو كردنەوەیەك خانووەكانمان تەختكردن و وتمان ئادەی بڕۆن! خێراكەن داكێشن! بەڵام ئەوانەی ئێستا جەنگاوەرن لە سەرەتاوە پێیان دەڵێین كەوا دەبێ لە كۆمەڵگاكاندا نیشتەجێ ببن، پاشان پێیان ڕادەگەیەنین بڕۆن بۆ ناوچەی ئۆتۆنۆمی. بێ ئەوەی هیچ قسەو بێنەوبەرەیەكیان لەگەڵ بكەین، بەڵێننامەكەیان بۆ دەخوێنمەوەو ئەوانیش دەبێ ئیمزای بكەن. پاشان لە هەر شوێنێ ببینم (نەوارەكە لێرەدا ڕوون نیە)، سەریان پاندەكەمەوە، ئەم سەگانە هەر دەبێ سەریان پانبكەینەوە. ئێمە بەڵێننامەكەیان بۆ دەخوێنینەوە: من كە لە خوارەوە ئیمزام كردووە قایلم بەوەی كە لە ناوچەی ئۆتۆنۆمیدا بژیم و جێگیر بم، بە پێچەوانەوە ئامادەم هەموو جۆرە سزایەك، بە سزای ئیعدامیشەوە قوبووڵ بكەم. ئەوجا بەڵێننامەكە دەخەمە گیرفانم و بە بەڕێوەبەری ئەمن دەڵێم لێگەڕێ بۆ هەركوێ دەڕوا با بڕوا. پاش ماوەیەك دەپرسم لە كوێیە؟ پێم دەڵێن ئەوەتا لێرە، لێپرسراوی حیزب دەبێ بۆم بنووسێ و بڵێ ئەم خەڵكانەی خوارەوە لە فڵانە شوێن دەژین. منیش دەسبەجێ دەڵێم ئادەی بیكوژن و وەك خەیار لەتی كەن.
دەتانەوێ دانیشتوانی عەرەب بەم خەڵكە خوێڕیو هیچ‌وپووچانە زیاد بكەن؟. پێویستە ناوچەكەتان (واتە مووسڵ) بكەینە عەرەب، بەڵام عەرەبی ڕاستەقینە نەك ئێزیدی كە ئەمڕۆ دەڵێن كوردین و بۆ سبەینێ دەڵێن عەرەب. ئێمە لە سەرەتاوە چاومان لە خەڵكی ئیزیدی پۆشی، بچنە لای جاش بۆ ئەوەی نەهێڵین تێكدەران زیاد بكەن، بێجگە لەمە ئیتر یەزیدی بە كەڵكی چی دێن؟ بێگومان بە كەڵكی هیچ نایەن.) میدیل ئێست وۆچ – ٢٠٠٤ –ل ٤٤٤-٤٤٥
خۆشخەیاڵی بە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی
لە پێشەکی کتێبەکەیدا دەربارەی کارێکی ژەهراوی ئەمریکاو عێراق و گازبارانی هەڵەبجە یوست هێڵتەرمان، نیگەرانی خۆی لە بێدەنگی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەشاردووەتەوە،لەم بارەیەوە دەنوسێت ئەم کتێبەم بە دڵساردییەکی زۆرەوە نوسی لەبەرئەوەی لە کتێبێکی پێشتردا کە بەشێکی باشی لێکۆڵینەوەم بۆ کرد بوو، بەناوی تاوانی جێنۆسایدی عێراق،پەلاماری ئەنفال بۆسەر کورد، کەلەلایەن هێومان رایتس وۆچەوە چاپ وبڵاوکرایەوە، لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاو ئەوروپا بایەخێکی کەمی پێدرا،کاتێک لەساڵی ١٩٩٣ بڵاوکرایەوە من نەمتوانی لەوە تێبگەم بۆچی کتێبێک کە تاوانی جێنۆسایدی دۆکێومێنت کردبێت،نەیتوانی هەستی خەڵک بوروژێنێت؟! ئەمە لەکاتێکدا بوو کەوا گرنگیەکی زۆر درابوو بە جێنۆسایدەکانی پێشتر،بەتایبەتی هۆڵۆکۆست، کە لەناوبردنی جووەکانی ئەوروپا بوو، ئاخۆ جیهان لەم ئەزموونە هیچ فێرنەبووە ؟) هێڵتەرمان – کارێکی ژەهراوی -٢٠٠٨ .
ئەوەی هێڵتەرمانی نیگەران کردووە هەروا سادەو ساکارنیە، بەپێچەوانەوە کێشەیەکە تەواو مایەی تێڕامانە کە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە چارەنوسی مرۆڤەکان و گەلە هەرەشە لێکراوەکان و ئابڕومەندی مرۆڤایەتیەوە هەیە، سەیرە ! جینۆسایدی کورد هیچ كاردانەوەیەكی نێودەوڵەتیی لێنەكەوتەوە و بێدەنگیی نەشكاند. لەو ڕاپۆرتە گرنگەدا، كە لە ماوەی هەژدە مانگ زیاتردا كۆكراوەتەوە، میدڵ ئیست وۆچ و هێڵتەرمان دەگەنە ئەو قەناعەتەی كە ئێستا بەدڵنیاییەوە نیاز و مەبەستی تەواوی حوكوومەتی سەدامیان دەرخستووە سەبارەت بە لە ناوبردنی كوردی باشور؛ ) کەچی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەک کاتی تاوانەکان دەرهەق هەڵەبجەو ئەنفال بێدەنگ بوون لەدوای بڵاوبوونەوەی کتێبەکەش دنیا هەر بێدەنگە ! ئەوکاتەی بەرژەوەندی ئەمریکا لەگەڵ عێراقدا هەوڵێک هەبوو گازبارانەکە بخەنە ئەستۆی ئێران و هاوپەیمانەکەیان بێ تاوان بکەن، من ئەوسا بەهەڵەدا چوو بووم کە پێموابوو هێڵتەرمان ناهەقی دەکات کە ئەوقسەیە دەکات، چونکە کتێبەکەی بایەخدارەو بێگومان رۆژێک دێت بایەخی پێدەدرێت .
بەلام دیاربوو من بەهەڵەدا چوو بووم . چونکە ئەوسا هێشتا خۆشخەیاڵ بووم بە ڕۆڵی دەوڵەتە بەناو دیموکراتیەکان و وام دەهاتە پێشچاو کەوا کوردەکان هێندەی دەرفەتی سەربەخۆییان لەبەردەمدایە هێندە لەبەردەم مەترسی پاکتاوکردندانین .
خۆ بەدڵنیاییەوە ئەگەر بیانخواستایە هەروا دەبوو، بەڵام ڕوخانی رژێم و ئارەزوی سەرکردەی حزبە دەسەڵاتدارەکان بۆ یەکپارچەیی و یەکێتی خاکی عێراق و روداوەکانی دوای گۆڕینی رژێم و ئەو توندوتیژیانەی بەدوایداهاتن، هەروەها روداوەکانی بەهاری عەرەبی و جەنگی سوریاو دەست تێوەردانەکانی تورکیاو گرتنی موسڵ و هاوکاری حزبێکی دەسەڵاتداری کوردستان، جارێکی تر کوردی خستەوە ناو ماشینی کۆمەڵکوژی و کوردانی ئێزدی کرانە ئامانج، بەڵام دەتوانرا چ بکرێت ؟
ئایا لەتوانادا هەبوو پێش بەم تاوانانە بگێرێن ؟ بێگومان دەبوو دەسەڵاتداران و قسە ڕۆیشتووی ناوحزبەکان ئەزمونیان لە لایەنداری ئێران بکردایە کە لەجەنگی ئێران عێراقدا پاساویاندایە دەست سەدام حوسێن کە بەدراندایەتی ناوبانگی دەرکردبوو، سەرباری ئەوەش ئەگەر لەدوای تاوانی ئەنفالیشدا بوایە هەم کوردو هەم کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەبێباکییەوە تەماشای روداوەکانیان نەکردایەو مەترسی فاشیزم لەناوچەکەدا فەرامۆش نەکرایە کورد جارێکی تر نەدەکەوتەوە بەر چەقۆی سوننەتوندرەوەکان و نەدەبوونەوە شمشیری دەستی دەوڵەتی تورکیا بۆ جینۆسایدیێکی تر، هەر زوو “ئەندرۆ وایتلی” بەڕێوەبەری ڕاپەڕاندنی میدڵ ئیست وۆچ لە پێشەکی ڕاپۆرتەکەیاندا دەربارەی جینۆسایدکردنی کورد نوسیوێتی ( كوردەكانی عێراق وەك كەمایەتیەكی هەمیشە هەڕەشەلێكراو پاشەڕۆژیان مەترسیی لە سەرەو بە هەمان شێوەش ژیانیان،لە كاتی ئەم نووسینەدا، فشارێكی زۆر توندی سزاكانی UN لە سەر عێراق‌و ئابڵووقەیەكی ئابووریی ناوخۆ كە هێزەكانی حوكوومەت سەپاندوویانە، هەڕەشەی برسێتییەكی بەكۆمەڵ دەكا لەو سێ ملیۆن‌و نیو دانیشتوانەی لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی كوردە شۆڕشگێڕەكاندا دەژین. هێزەكانی حوكوومەت كە بە درێژایی هێڵی ئاگربەست مۆڵیانداوە بە ئاسانی دەتوانن ناوچەكە داگیربكەنەوە پێش ئەوەی ڕۆژئاوا بتوانێ فریایان بكەوێت. ) بڕوانە مێدڵ ئێست وۆچ – جینۆساید لەعێراق وپەلاماری ئەنفال بۆسەر کورد ٢٠٠٤ چاپی دووەم خانەی وەرگێران .ل ١٧.
لەیەکێک لەو کۆنفرانسانەدا کە رۆژی ١١ی شوباتی ٢٠١٦ بۆ توێژینەوە لە کۆمەڵکوژی ئێزدیان بەناو نیشانی (ئێزدیەکان دوای داعش) لە زانکۆی ئەمریکی لەشاری سلێمانی سازدرابوو، تیایدا چوار پانێڵ پێشکەش کران، لەماوە مداخەلەکەمدا پرسیارێکم رووبەروی توێژەرە بیانیەکان کردەوە، دەبێت کورد چ بکاو کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەرکی چییە ؟
ئایا ئێمە هەر دەبێت کۆمەڵکوژبکرێین و چیرۆکەکانمان بۆ دنیا بگێڕینەوە یان نیازێک هەیە بۆ کۆتایی هێنان بەم تراژیدیایەی زوو زوو دوبارە دەبێتەوەو دنیاش لە ئاستیدا بێدەنگە ؟ ئەگەرچی بەرێوەبەرانی کۆنفرانسەکە ئەم مداخلەی منیان پێخۆش نەبوو، هیچ بایەخێکیان بەم قسەیەی من نەداو توێژەرەکانیش وەڵامیان نەدامەوە. بەڵام ئامادەبوان بەچەپڵەکانیان پرسیارەکەمیان پەسەند کرد، من ئەمڕۆ لە یادی کۆمەڵکوژی ئێزدیەکان هەمان پرسیار ئاراستە دەکەمەوە ئایا ئێمە چی بکەین هەر چیرۆکەکانمان بۆ خەڵک بگێڕینەوە یان ئیدی وەختی ئەوە هاتووە کۆتایی بەتراژیدیا بهێنین و بیرێک لە حاڵی خۆمان بکەینەوەو دۆست و دوژمنەکانمان لەیەکتری جیابکەینەوە ؟
بەتایبەتیش لەدوای کۆمەڵکوژی ئێزدیەکان کە لەسەردەمی جیهانگیری و بانگەشەی دیموکراسیدا ڕودەدا، نەک لەسەردەمی جەنگی ساردو دنیای دکتاتۆرەکان . ئێستا ئەگەر داعشیش کۆتایی بێت ئەوا توندوتیژی فاشیانەی گروپەکان و دەوڵەتە فاشستەکان هەر لە ئارادان وەک چۆن ئەنفال نەیتوانی پارێزبەندی (حصانە) بۆ کورد دروست بکات ، پێناچێت شەنگالیش دروستی بکات، وەک چۆن عەلی حەسەن مەجید لەسەروەختی دنیای دکتاتۆرەکاندا دەیگوت ( من دەمگوت لەوانەیە خەڵكی باشمان لێهەڵكەوێ لە ناویاندا (واتە لە ناو كورددا)، چوونكە ئەوانیش گەلی خۆمانن. بەڵام هەرگیز كەسمان نەدۆزیەوە، خۆ ئەگەر دەربارەی كوردە لێپرسراوە پایە بەرزەكان پرسیارم لێبكەن، كامیان باش و دڵسۆزن, من دەڵێم تەنها هەردوو پارێزگارەكەی هەولێرو سلێمانی، بێجگە لەم دوانە كەسیان نە باش و نە دڵسۆزن.) نەوارەکانی عەلی حەسەن مەجید ١٩٨٩-میدیل ئێست وۆچ ل ٤٤٥ فەرماندەیەکی داعش لە جەنگی کۆبانیدا دەیگوت ئەبوخالد فەرماندەیەکی داعش بوو لە کۆبانێ لە گرتەیەکی ڤیدیۆییدا دەیگووت :
(کورد، ئێرانین نازانم لەسەر خاکی عەرەب چی دەکەن ؟ هەمان ئەو حوکمەی کە لەسەر شیعە و ئێزدی و مەسیحی جێبەجێمان کرد لەسەر ئەوانیش جێبەجێی دەکەین، فەرمانمان بە موجاهیدەکانمان کردووە، لەگەڵ کچان و ژنانی کورد، هەروەک ژنان و کچانی ئێزدی و مەسیحی و شیعە هەڵسوکەوت بکەن) . پرسیار ئەوەیە ئایا ئەم تێفکرینە هەر بەتەنها هی داعشە یان هی هەر نەیارێکی تری کوردەکانە جا سەربەهەر نەتەوەو ئاین و ئاینزایەک بن ؟
——————————-
سەرچاوەکان :
1. کارێکی ژەهراوی ئەمریکاو عێراق وگازبارانی هەڵەبجە – ٢٠٠٨ وەرگێرانی محەمەد حەمەساڵح توفیق- چاپخانەی ئاوێنە . بەرایی نوسینی دانەری کتێبەکە لاپەرەی نادیارە.
2. میدڵ ئێست وۆچ- جینۆساید لەعێراق و پەلاماری ئەنفال بۆسەرکورد . وەرگێرانی محەمەد حمەساڵح توفیق ٢٠٠٤ چاپی دووەم خانەی وەرگێران .ل ١٧.
3. هەمان سەرچاوە ل ٤٤٤-٤٤٥
4. هەمان سەرچاوە ل ٤٤٥
5. گرتەیەکی ڤیدیۆیی ئەبوخالد، کە لەکاتی شەری کۆبانێدا لە تۆرەکانی فەیسبوک بڵاوکرایەوە
