بۆچی بەوپەڕی دڵنیایییەوە خوا بوونی نییە … ڕیچارد داوکینز … بەشی چوارەم
وه‌همێک … ڕیچارد داوکینز … بەشی چوارەم …
خوێندنەوەی: بێریڤان جه‌‌مال حه‌مه سه‌عید …
بۆچی بەوپەڕی دڵنیایییەوە خوا بوونی نییە….
ئاڵۆزیی لە داشکاننەهاتوو
نووسه‌ر له‌م به‌شه‌دا ئاماژە به گه‌وره‌یی گرفتێک ده‌کات که له لایه‌ن داروین و والاس چاره‌سه‌ر کراوە. بۆ ڕونکردنه‌وه‌ی گرفته‌که نمونه‌ی توێکاریی ئورگانیزمی زیندوو، پێکهاتی شانەیی، زیندەکیمیا و هەڵسوکەوت ده‌هێنێته‌وه. له لایه‌کی تره‌وه نووسه‌ر ئاماژه به به‌لگه‌ی نه‌شیان ده‌کات؛ ئافره‌ندگه‌ران به‌لگه‌ی نه‌شیان بۆ بوونی خوا، وه‌ک به‌لگه‌یه‌کی ته‌واو و قایلکه‌ری ده‌مکوتکه‌ر، به‌کار ده‌هێنن. له به‌رامبه‌ر بۆچوونی یه‌کخواگه‌راندا، دروست به پێچه‌وانه‌ی ئاراسته‌ی مه‌به‌ستی یه‌کخواگه‌ران، نووسه‌ر ده‌ڵیت به‌رێکوپێکی به‌کارهێنانی به‌ڵگه‌ی نه‌شیان، نزیکمان ده‌کاته‌وه، له سه‌لماندنی نه‌بوونی خوا. پیشاندانێکی ئاماری که خوا به‌وپه‌ڕی دلنییاییه‌وه بوونی نییه. له‌م باره‌وه، بۆ زیاتر رونکردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌ی نه‌شیان چه‌ند نمونه‌یه‌ک له کتێبێکی ئافراندنگەرەوە دەهێنت. پاشان به پشت به‌ستن به تیوری هه‌ڵبژاردنی سرووشتی داروین، رونکردنه‌وه‌ی خۆی له چاره‌سه‌ری کێشه‌کان ده‌خاته روو.
کتێبەکە: ژیان – چۆن گەیشتە ئێرە؟ کە ناوی هیچ نووسەرێکی بەسەرەوە نییە، به‌ڵام له‌لایه‌ن کتێبی پیرۆزی بورجی دیده‌بانی و کۆمه‌ڵگه‌ی پرۆپاگه‌نده‌ی ئایینی چاپکراوه. له‌م کتێبه‌دا باسی جۆرە قارچکێکی تێدایە، ناسراوە بە سەبەتەی گوڵی ڤینۆس و یەکێک لەو وتانەی بۆ ئەمە هێنراوەتەوە، وتەیەی میستەر داڤید ئاتێنبۆرۆگە: “کاتێک کە لە ئاڵۆزیی ئێسکبەندی قارچک ورد دەبیتەوە، وەک ئەوەی لە سلیکای دڕکی دروست کرابێت، کە ئێمە پێی دەڵێن، سەبەتەی گوڵی ڤینۆس، مرۆڤ بڕوا بە چاوی خۆی ناکات. چۆن شانەگەلێکی زۆر بچووکی نیمچە سەربەخۆ، هاوکاری دەکەن بۆ دەرکردنی بە ملیۆن تەڵەزمی شووشەیی و دروستکردنی تۆڕێکی جوان و سەرنجڕاکێشی وەها؟ نازانین: “بەڵام ئێمە یەک شتمان لا ڕوونە: ڕێی تێناچێت شانس نەققاش بێت.” نا، بەڕاستی وا نییە، ناشێت شانس نەققاش بێت. ئەوە شتێکە، دەتوانین هەموومان لەسەری کۆک بین. نەشیانی ئاماریی دیاردەیەکی وەک ئێسکبەندی سەبەتەی گوڵی ڤینۆس، کێشەیەکی ناوەندییە، کە دەبێت هەر بیردۆزێکی ژیان چارەسەری بکات.
چەند نەشیانی ئاماری زێتر بێت، کەمتر بەجێیە شانس وەکوو چارەسەر بێت: دروست هەر ئەوە واتای ئەستەمە. بەڵام چارەسەرە پاڵێوراوەکان بۆ مەتەڵی نەشیان، نەخشە و شانس نییە، وەک ئەوەی بە هەڵە ئاماژەی پێ دەکرێت. نەخشە و هەڵبژاردنی سرووشتییە. شانس چارەسەر نییە، بەو ئاستە بەرزانەوە لە نەشیان، کە ئێمە لە بوونەوەرە زیندووەکاندا دەیبینین و هەورەها هیچ زیندوەرزانێکی ژیر ئەوەی نەوتووە. نەخشەش چارەسەرێکی ڕاستەقینە نییە، هەر وەکوو دواتر دەیبینین؛ نووسه‌ر بەردەوام دەبێت لە پیشاندانی گرفتەکە، کە هەر بیردۆزێکی ژیان دەبێت چارەی بۆ بدۆزێتەوە: گرفتی ئەوەیە، کە چۆن خۆمان ڕزگار بکەین لە شانس.
لە لاپەڕەیەکی تری کتێبی بورجی دیدەبانیدا، باسی ڕووەکێکی جێسەرنج بە ناوی لوولەی هۆڵەندی دەکات، هەموو بەشەکانی لەوە دەچێت، وەها جوان نەخشەی بۆ کراوە، کە مێشومەگەز بەلای خۆیدا ڕابکێشێت، هەڵاڵاوییان بکات و بیاننێرێت بۆ گوڵە لوولە هۆڵەندییەکی تر. وردی و جوانیی ئەم گوڵە، وا لە بورجی دیدەبانی دەکات بپرسێت: “ئایا هەموو ئەمانە بەڕێکەوت ڕوویان داوە؟ یان بەپێی نەخشەی زرنگ؟” جارێکی تریش، بەڕێکەوت ڕوویان نەداوە. جارێکی تریش، نەخشەی زیرەک جێگرەوەیەکی لەبار نییە بۆ ڕێکەوت. هەڵبژاردنی سرووشتی نەک تەنیا ئابوورییانەیە، بەڵکوو بەجێ و ڕێکوپێکیشە؛ تەنیا جێگرەوەیەکی کرداریارە بۆ شانس، کە ڕۆژێک لە ڕۆژان پێشنیار کراوە. نەخشەی زیرەک هەر وەک شانس، لەگەڵ هەمان ناڕەزایەتی بەرەوڕووە.
سووکوئاسان چارەسەرێکی بەجێ نییە بۆ مەتەڵی نەشیانی ئاماری. چەند نەشیانی بەرزتر بێت، ئەوەندە نابەجێیی نەخشەی زیرەک زۆر دەبێت. نەخشەی زیرەک دەبێتە هۆی دووئەوەندەکردنی گرفتەکە. جارێکی تریش، ئەمە لەبەر ئەوەیە کە نەققاش بۆخۆی دەستبەجێ گرفتی گەورەتری ڕیشەی خۆی دەهێنێتە کایەوە. هەر بوونەوەرێک کە توانای نەخشەدانانی زیرەکانەی شتێکی ئەستەمی وەک گوڵەلوولەی هۆڵەندی (یان گەردوونی) لەباردا بێت، دەبێت بۆخۆی زێتر ئەستەمتر بێت لەو گوڵە. بەدوور لە کۆتاییهێنان بە گەڕانە دواوەی نابەجێ، خوا گرفتی زێتر دەنێتەوە.
هەندێک دیاردەی سرووشتی لە ڕووی ئامارییەوە زۆر ئەستەمە، زۆر ئاڵۆزە، زۆر جوانە، زۆر شکۆبەخشە بۆ ئەوەی بەڕێکەوت پەیدا بووبێت. نەخشە تەنیا جێگرەوەی شانسە، ئەوە تەنیا شتێکە، کە نووسەرانی کتێبەکە دەتوانن بیری لێ بکەنەوە. لەبەر ئەوەی نەققاش دەبێت کردبێتی. وەڵامی زانستیش بۆ ئەم ژیربێژییە هەڵەیە، هەمیشە هەمان شتە. نەخشە تەنیا جێگرەوەی شانس نییە. هەڵبژاردنی سرووشتی جێگرەوەیەکی باشترە. لە ڕاستیدا، نەخشە بە هیچ جۆرێک جێگرەوەیەکی ڕاستەقینە نییە، چونکە لەجیاتی چارەسەر، گرفتێکی گەورەتر دەهێنێتە کایەوە: کێ نەخشەی نەققاشی کێشاوە؟ وەک چارەسەرێک بۆ گرفتی نەشیانی ئاماری، هەردووی ڕێکەوت و نەخشە ژێر کەوتوون، چونکە یەکێکیان گرفتەکەیە و ئەوی تریان گەڕانەوە بۆ دواوەوەی تێدایە. هەڵبژاردنی سرووشتی چارەسەرێکی ڕاستەقینەیە. تەنیا چارەسەری کرداریارە، کە بەیان کراوە. هەروەها نە تەنیا چارەسەرێکی کرداریارە، بەڵکوو ڕێگەچارەیەکی بێهاوتایە لە جوانی و بەهێزیدا.
چی وا لە هەڵبژاردنی سرووشتی دەکات، وەک چارەسەرێک بۆ کێشەی نەشیان سەرکەوتوو بێت، لە کاتێکدا شانس و نەخشە هەر لە دەرگای حەوشێوە ژێر دەکەون؟ وەڵامەکە ئەوەیە، هەڵبژاردنی سرووشتی پڕۆسەیەکی کەڵەکەیییە، کە گرفتی نەشیان تێک دەشکێنێت بۆ پارچەی بچووک بچووک. هەریەک لەم پارچە بچووکانە بۆخۆی بڕێک ئەستەمە، بەڵام ئەوەندە ڕێگر نییە. کاتێک ژمارەیەکی زۆر لەم ڕووداوە ئەستەمە بچووکانە، بە زنجیرە کەڵەکە دەکرێنە سەر یەک، دوابەرهەمی ئەم کەڵەکەکردنە، دەبێت بە ئەستەمێکی زۆر زۆر، ئەستەمێکی وەها، کە زۆر دوورە لەوەی شانس پێی بگات. ئەم دوابەرهەمانەیە، کە بابەتگەلێک پێک دەهێنێت بۆ بەڵگەی یەک لەسەر یەکی وتراوی وەڕسکەری ئافراندنگەر.
ئافراندنگەر بە هیچ جۆرێک خاڵەکە ناپێکێت، لەبەر ئەوەی پێداگری دەکات لەسەر مامەڵەی پەیدابوونی نەشیانی ئاماری وەک ڕووداوێکی تەنیای بێوێنە. لە هێزی کەڵەکەبوون تێناگات.
نووسه‌ر لە کتێبێکیدا بەناوی ‘سەرکەوتن بەسەر ئەستەمی چیادا’، ئەم خاڵە‌ی بە نموونەیەک ڕۆشن کردۆتەوە. دیوی پێشەوەی شاخێک سەربەرەوژوورکەیەکی سەختە، سەرکەوتن بەسەریدا بۆ لووتکهکهی مەحاڵە، بەڵام دیوی دواوە سەربەرەوژوورکەکەی ئاسانە و سەرکەوتن بەسەریدا زەحمەت نییە. لەبنی شاخەکەدا، ئامێرێکی ئاڵۆز هەیە، وەک ئەوەی چاوێک یان قامچیماتۆڕییهکی بەکتریایی بێت. بیرۆکە نابەجێکە ئەوەیە، کە ئامێرێکی ئاڵۆزی وەها، لەخۆوە بتوانێت خۆی خڕ بکاتەوە و وەک هێمایەک بۆ سەرکەوتن بەسەر ئەم سەربەرەوژوورکە سەختەدا، بەیەک قەڵەمباز لەبنی شاخەکەوە خۆی بگەیەنێتە سەر لووتکەکەی. کەچی گەشەکردن، بەپێچەوانەوە دەچێت بۆ دیوی دواوەی شاخەکە، ڕێگەی سەربەرەوژوورکە ئاسانەکە دەگرێت و وردەوردە سەر دەکەوێت بۆ لووتکەکە: سووکوئاسان! سەرکەوتنی لەسەرخۆ بەسەر سەربەرەوژوورکە ئاسانەکەدا، لەبەرامبەر سەرکەوتن بە یەک قەڵەمباز بەسەر سەربەرەوژووکە سەختەکەدا، پرنسیپێکی ئەوەندە سادەوساکارە، کە مایەی سەرسووڕمانە، بۆچی ئەوەندە کاتی برد تا داروینێک بێتە مەیدانەوە و بیدۆزێتەوە.
داروین بەشێکی تەواوی لە ڕەچەڵەکی چەشن، بۆ “دژوارییەکانی نێو تیۆری نەوە لە ڕێگەی وردەگۆڕانەوە تەرخان کردووە و ڕەوایە بڵێین، ئەم بەشە کورتە، سەرجەمی ئەو دژوارییە بانگەشەبۆکراوانەی ئەوسا ئاماژەیان بۆ کراوە و ئەوانەی ئێستا دەوترێن، پێشبینیی کردووە و ڕەتی هەموویانی کردۆتەوە. دژوارییە هەرە سەختەکانی داروین، ”ئورگانە هەرە بێخەوشەکان و ئاڵۆزەکان”ە، کە هەندێک جار، بەهەڵە وەک “ئاڵۆزگەلێکی لەداشکاننەهاتوو” باسیان دەکرێت. داروین چاو دەهێنێتە بەرباس، وەک نموونەیەکی پڕکێشەی تایبەت: “چاو لە بەرچاو بگرە، بە هەموو ئەو میکانیزمە لە لاساییکردننەهاتووانەوە بۆ گونجاندنی چاوتیژی بۆ دووریی جیاواز، بۆ وەرگرتنی بڕی جیاوازیی ڕووناکی و بۆ ڕاستکردنەوەی لاریی ڕەنگی و خولگەیی، ئایا دەکرێت ئەمە لە هەڵبژاردنی سرووشتییەوە پەیدا بووبێت، وا دەر دەکەوێت ئەوپەڕی نابەجێیی بێت،” ئافراندنگەران وەک ئەوەی هەنگوینیان لە کلۆرەداردا دۆزیبێتەوە، ئەم وتەیە یەک لەسەر یەک دەهێننەوە. پێویست بە وتن ناکات، هەرگیز وتەکانی دواتر ناهێننەوە.
خۆتێوەگلاندنی داروین بە دانپیادانانەوە، تەنیا هەوڵێک بووە بۆ سەرنجڕاکێشان. داروین بەرهەڵستکارانی ڕاکێشاوەتە مەیدانەوە، تا لە کاتی خۆیدا وەڵامی ددانشکێنی باشتر بپێکێت. بەدڵنیایییەوە، وەڵامی ددانشکێنیی داروین، تەنیا ڕوونکردنەوەی بێزەحمەتی ئەوە بووە، کە چۆن چاو پلەبەپلە گەشەی کردووە. لەوانەیە داروین ڕستەی وەک “ئاڵۆزیی لەداشکاننەهاتوو” یان “سەرکەوتنی نەرم بەسەر ئەستەمی چیادا” بەکار نەهێنابێت، بەڵام بەڕوونی لە پرنسیپی هەردووکیان تێگەیشتووە.
“نیوچاو بەکەڵکی چی دێت؟” و “نیوباڵ بە دەردی چی دەخوات؟” هەردووکی ئەم نموونانە وەک بەڵگە، بەپێی “ئاڵۆزیی لەداشکاننەهاتوو”ە. دەڵێن، میکانیزمێکی بەکار لە داشکاندن نایەت، ئەگەر لابردنی یەکێک لە بەشەکانی، ببێتە هۆی لەکارکەوتنی تەواوی میکانیزمەکە. ئەمە وا لە بەرچاو گیراوە، کە بەڵگەنەویست بێت هەم بۆ چاو و هەم بۆ باڵ. بەڵام هەر ئەوەندە بۆ ساتێک بیر لەم لەبەرچاوگرتنانە دەکەینەوە، یەکسەر هەڵەکانیان دەر دەکەون.
نەخۆشێک، کە بە هۆی تانەی ڕەشی چاوەوە عەدەسەی چاوی لە ڕێگەی نەشتەرگەرییەوە لا براوە، بەبێ چاویلکە ناتوانێت بەباشی ببینێت، بەڵام ئەوەندە دەبینێت، کە خۆی لە درەختێک لا بدات یان لە کەندەڵانێک دوور بکەوێتەوە. لە ڕاستیدا، نیوباڵ وەک باڵێکی تەواو باش نییە، بەڵام بەدڵنیایییەوە، باشترە لەوەی هەر نەبێت. لە 50%ی باڵێک لەوانەیە ژیانت ڕزگار بکات، بە هێواشکەوتنەخوارەوە لە درەختێک، لە بەرزایییەکی دیاریکراودا. لە 51%ی باڵێک، لەوانەیەژیانت ڕزگار بکات، ئەگەر لە دارێکی تۆزێک بەرزتر بکەویتە خوارەوە. لەبەرامبەر هەر بەشە کەمێک لە باڵ کە تۆ هەتبێت، بەرزایییەکی کەوتنەخوارەوە هەیە کە ژیانت ڕزگار دەبێت، کە هەر بەشە کەمترێکی تر لە باڵ ناتوانێت. بیرتاقیکردنەوەی درەخت بۆ بەرزاییی جیاواز، کە لێوەی لەوانەیە کەسێک بکەوێتە خوارەوە، تەنیا شێوازێکە لە تیۆریدا بۆ بینینی ئەوەی، کە دەبێت لە تەواو ڕێگەدا لێژییەکی ئاسانی بەكەڵک هەبێت لە 1%ەوە بۆ 100%. دارستان پڕیەتی لە ئاژەڵی بەخز یان بەپەڕەشووتبازدەر، کە بەکردەوە هەر هەنگاوێکی ڕوولەسەری ئەو لێژییە تایبەتییەی ئەستەمی چیایه، پیشان دەدەن.
بەو شێوەیە دەبینین، کە چاو و باڵ بەدڵنیایییەوە لە داشکاننەهاتوو نین؛ بەڵام ئەو زانستە گشتییەی دەبێت پێی بگەین، زۆر زێتر جێگەی سەرنجە لەو نموونە تایبەتییانە. ئەو ڕاستییەی کە هەندێک خەڵک لە پەیوەند بەم حاڵەتە ڕۆشنانەوە، تەواو بە هەڵەدا دەچن، دەبێت ببێت بە ئاگادارییەک بۆ ئێمە لە نموونەگەلێکی تر کە کەمتر ڕۆشنن، هەر وەکوو حاڵەتی پێکهاتی شانەیی و زیندەکیمیاوی، کە ئێستا بوونەتە بنێشتهخۆشهی سەر زمانی ئافراندنگەران، کە پەنایان بۆ دەمامکێکی ئاسانی سیاسی “بیردۆزگەلێکی نەخشەی زرنگ” بردووە.
لێرەدا، چیرۆکێکی نەریتفێرکردنمان هەیە و ئەمەمان پێ دەڵێت: بەس ئەوە ڕامەگەیەنە، کە شتەکان شتگەلێکی ئاڵۆزی لەداشکاننەهاتوون؛ ئەو ئەگەرە هەیە، بەدیقەتێکی باشەوە وردەکارییەکانت تاووتوێ نەکردبێت یان زۆر باش بیرت لێیان نەکردبێتەوە. لە لایەکی ترەوە، نووسه‌ر ده‌ڵێت ئێمەش لە بەرەی زانستدا، نابێت متمانەیەکی وشکەباوەڕانەمان هەبێت. لەوانەیە لە سرووشتدا شتێک هەبێت، بە هۆی ئاڵۆزیی لەداشکاننەهاتووی ڕاستەقینەی، بەڕاستی لێژییەکی ئاسانی ئەستەمی چیا نەیگرێتەوە. ئافراندنگەران ئەوەیان ڕاستە، ئەگەر ئاڵۆزییەکی لەداشکاننەهاتووی ڕاستەقینە، بتوانرێت بە شێوەیەکی ڕێکوپێک پیشان بدرێت، بیردۆزی داروین تێک دەشکێنێت.
داروین بۆ خۆشی ئەمەی وا وتووە: “ئەگەر بکرێت پیشان بدرێت، کە ئۆرگانێکی ئاڵۆزی ڕاستەقینە هەیە، کە ناشێت لە ئاکامی کۆمەڵێک گۆڕانکاریی بچووکی پلەبەپلە پەیدا بووبێت، ئەوسا ئیتر بەڕەهایییەوە بیردۆزەکەم دەچێتە کەنارەوە. بەڵام نووسه‌ر حاڵەتێکی لەو جۆرەی نەدۆزیوەتەوە.” داروین نەیتوانی حاڵەتێکی وەها بدۆزێتەوە و هیچ کەسێکی تریش لەپاش داروین نەیتوانی، سەرەڕای هەوڵێکی کەللەڕەقانەی لێبڕاوانە. هەندێک وەک پاڵێوراو بۆ ئەم خەڵاتە پیرۆزەی ئافراندنگەرییە پێشنیار کران، بەڵام هیچیان بەرگەی لێکۆڵینەوەیان نەگرت. هەتا ئەگەر ئاڵۆزیی لەداشکاننەهاتووی ڕاستەقینە، بیردۆزی داروینی تێک شکاندووە، ئەگەر لە شوێنێکدا دۆزرابێتەوە، ئەوە کێیە دەڵێت، بە هەمان شێوە بیردۆزی نەخشەی زرنگیی تێک نەشکاندووە؟ لە ڕاستیدا، هەر ئێستا بیردۆزی نەخشەی زرنگیی تێک شکاندووە، بەردەوام وتوویه‌تی و دەیڵێته‌وه، لەگەڵ ئەوەی ئێمە چەند کەم دەزانین لەسەر خوا، بەڵام لە یەک شت دڵنیاین، ئەویش ئەوەیە، کە خوا دەبێت زۆر زۆر ئاڵۆز بێت و هەروەها لەوانەیە لە داشکاندنیش نەیەت.
له کۆتایی ئه‌م به‌شه‌دا، نووسەر بۆئەوەی خۆی بەدوور بگرێت لە دووبارەکردنەوە، بەڵگەی سەرەکیی کتێبەکە لە شەش خاڵدا کورت دەکاتەوە.
1. لە ماوەی چەندین سەدە، یەکێک لە بەرەوڕووبوونەوە هەرە گرنگەکانی زیرەکیی مرۆڤ ئەوە بووە، کە ڕوونی بکاتەوە چۆن گەردوون ئەم مۆرکە ئەستەم و ئاڵۆزانەی لە نەخشەوە وەر گرتووە.
2. مەیلی سرووشتی ئەوەیە، کە ڕوونی بکاتەوە لە ئاکامی نەخشەوە هاتوون. لە حاڵەتی شتێکی دروستکراوی دەستی مرۆڤ، وەک کاتژمێری دەست، کە نەققاشەکەی بەڕاستی ئەندازیارێکی زیرەک بووە. ئەو مەیلە لە ئارادا هەیە، کە هەمان ژیربێژی پیادە بکات بۆ چاو یان باڵ، جاڵجاڵۆکە یان مرۆڤ.
3. ئەو مەیلە هەڵەیە، چونکە گریمانی نەققاش دەستبەجێ گرفتێکی گەورەتر دەهێنێتە کایەوە، کە کێ نەخشەی نەققاشی کێشاوە. تەواوی ئەم گرفتە کە لە سەرەتاوە لەگەڵمان بووە، گرفتی ڕوونکردنەوەی نەشیانی ئاماری بووە. ئاشکرایە چارەسەر ئەوە نییە، شتێک لە بەرچاو بگرین، کە هەتا زێتر ئەستەمتر بێت. پێویستمان بە “کرێن”ە، نەک “قولاپی ئاسمانی،” چونکە تەنیا کرێن دەتوانێت کارێکی ڕوولەسەرانەی هەنگاو بە هەنگاو و گونجاو، لە سادەیییەوە بۆ جۆرێکی تر لە ئاڵۆزی ئەستەم بکات.
4. تێژهۆشانەترین و بەهێزترین کرێن، کە تاکوو ئێستا دۆزرابێتەوە، گەشەکردنی داروینییە لە ڕێگەی هەڵبژاردنی سرووشتییەوە. داروین و جێنشینانی پیشانیان دا، کە چۆن بوونەوەرێکی زیندوو، بە نەشیانێکی ئاماریی دانسقە و ڕوخساری نەخشە، بەهێواشی، هەنگاو بە هەنگاو لە دەستپێکێکی سادەوە گۆڕاوە. ئێستا دەتوانین بەدڵنیایییەوە بڵێین، وەهمی نەخشە لە بوونەوەری زیندوودا تەنیا وەهمێکە و هیچی تر.
5. هێشتا ئێمە بۆ زانستی فیزیا کرێنێکی هاوبایەخمان نییە. لە ڕووی پرنسپییەوە، دەکرێت هەندێک جۆری بیردۆزی چەندگەردوونی، هەمان ڕوونکردنەوە بە ئەنجام بگەیەنێت بۆ فیزیازانی، وەک چۆن داروینیزم دەیکات بۆ زیندەوەرزانی. بە ڕواڵەت ئەم جۆرە ڕوونکردنەوانە کەمتر جێگەی پەسەندە لەچاو گێڕانەوەی زیندەوەرزانییانەی داروینیزم، چونکە داواکاریگەلێکی سەختتر دەخوازێت بۆ بەخت. بەڵام پرنسیپی مرۆڤزانی ئەو مافەمان پێ دەدات تا بەختێکی زۆرتر لە بەرچاو بگرین وەک لە توانای پێشبینیی سنوورداری مرۆڤدایە، کە پێی خۆشە.
6. دەست لە هیوای خۆمان بەر نادەین بۆ بەدەستهێنانی کرێنێکی باشتر لە فیزیادا، هەر وەک شتێکی بەهێزی وەک داروینیزم بۆ زیندەوەرزانی. بەڵام هەتا لە سایەی نەبوونی کرێنێکی قایلکەری بەهێزدا بە بەراورد لەگەڵ ئەوەی زیندەوەرزانیدا، کرێنگەلێکی بەڕێژە بێهێز، کە لە ئێستادا هەمانن، کاتێک لە ڕیگەی پرنسیپی مرۆڤزانییەوە بەکار دەهێنرێن، بەڵگەنەویستە باشترێکن لە گریمانی قولاپی ئاسمانیی خۆتێشکێنی نەققاشی زرەنگ.
ئەگەر بەڵگەی ئەم بەشە قبوڵ بکرێت، ئیتر ڕاستەقینەبوونی دەستپێکی سەرەکیی ئایین – گریمانی خوا – بێبناغە دەر دەچێت. بەدڵنیایییەکی تەواوەوە، خوا بوونی نییە. ئەمە ئاکامگیریی سەرەکیی تا ئێستای کتێبەکەیە.
