Comte ,Auguste ئۆگۆست کۆنت … حەیدەر هەمەوەند
ئۆگۆست کۆنت فەیلەسوف و کۆمەڵناسێکی فەرەنسییە بوو کە لەنێوان ساڵانی ( 1798-1857 ) ژیاوە . کۆنت بە دامەزرێنەری زانستی کۆمەڵناسی دادەندرێت .
کارەکانی / بۆچونەکانی
کۆنت زانستێکی نوێی داهێنا بەناوی کۆمەڵناسی Sociology . کە بەرای ئەو پێویستە پشت ببەستێت بە سەرنجدان و توێژینەوە لە ئامارەکان لەبارەی رەفتارەکانی مرۆڤەوە .ئەم زانستە نوێیە پێویستە تەنیا وەسف بکات نەک لێکدانەوە یان تەفسیر بکات . مەبەست لە کۆمەڵناسی ئەوەیە کە پێشبینی و کۆنترۆل بکات و پێویستە وەک ئەندازیاری کۆمەڵایەتی بونیادی کۆمەڵگە دابڕێژێت .
کۆنت کۆمەڵگە دابەش دەکات بەسەر دووبەشی بەسەر دوو بەشی سەرەکی کە بریتین لە :
١- ستاتیکای کۆمەڵایەتی ) یان نەجووڵاوە کۆمەڵایەتیەکان ) Social Statics
ئەم بەشە بایەخ دەدات بە شتە نەجووڵاوەکانی کۆمەڵگە کە بریتین لە زمان ، ئاین و دابەشبووی کار .
٢- دینامیکای کۆمەڵایەتی ( یان جووڵاوە کۆمەڵایەتیەکان ) Social Dynamics
بایەخ دەدات بە جووڵاوەکانی کۆمەڵگە ، واتە پێشکەوتنی کۆمەڵگە دەگرێتەوە چونکە کۆمەڵگە هەمیشە لە گۆڕاندایە .
کۆنت لە بیردۆزێکیدا بەناوی یاسای سێ قۆناغ Law of Three Stages رووانگەی خۆی دەخاتە روو لەسەر بنەمایەکی مێژووییانە بۆ پرۆسەی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی Social Evolution. ئەوهەروەک هیگل و مارکس پێیوابوو کە گەشەی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بەستراوەتەوە بە حەتمیەتگەرایی مێژووییانە Historical Determinism . کە تێیدا بیرۆکەکان و دامەزراوەکان هاوشانی یەکترن و هەر قۆناغێکیش بە شیوەیەکی زەروری بەندە بە قۆناغی پێش خۆی .
کۆنت هەر لەم رووانگەشەوە بۆچوونی خۆی دەردەبڕێت سەبارەت بە پرۆسەی گەڕان بەدوای مەعریفەدا ، بێگومان لەم بوارەشدا رەهەندی مێژوویی ئامادەیە ولە هەر قۆناغێکدا بیروبۆچوون و باوەڕەکان رەنگدانەوەی هەمەلایەنەو راستەوخۆیان هەبووە لەسەر چۆنیەتی و ئاستی مەعریفەی مرۆڤ سەبارەت بە دیاردەکانی سروشت و کۆمەلگەدا .
یاسای سێ قۆناغی کۆنت هەروەک بەناوەکەیەوە دیارە بەسەر سێ قۆناغدا دابەش دەکرێت کە ئەمانەی خوارەوەن :
یەکەم : قۆناغی ئاینناسی The Theological stage
لەم قۆناغەدا مرۆڤ هەموو جۆرە دیاردەیەکی سروشتیان بە دروستکراوی خوداکان یان هێزەکانی سەرووی سروشت دەزانی و هەموو مەعریفە و روونکردنەوەکانیش هەر لەسەر ئەم بنچینەیە دامەزرابوون .
کۆنت ئەم قۆناغەشی کردبوو بە سەر سێ قۆناغی کورتتر کە ئەمانەی خوارەوەن :
1- بتپەرستی Fetishism ، لەم قۆناغە سەرەتاییەدا مرۆڤەکان ساکاربوون و باوەڕیان وابوو کە ماددە مردووەکان گیانیان هەیە و هێز و دەسەڵاتیان هەیە بەسەر دیاردەکانی سروشت و گیاندارەکاندا .بۆیە ئەوان ماددە مردووەکانیان دەپەرست بۆ نموونە دار و بەرد و ئاگر و هتد .
2- فرەخودایی Polyteism , لەم قۆناغەدا مرۆڤەکان لە یەک کاتدا باوەڕیان بە زۆر خودا هەبوو چونکە پێێان وابوو کە هەر خودایەک لێپرسراوە یان دەسەڵاتی بەسەر دیاردەیەکی دیاریکراودا هەیە لە سروشتدا . بۆ نموونە ، خودای باران ، خودای دەریا ، خودای هەوا و هتد .
3- یەکتاپەرستی Monotheism ، واتە باوەڕبوون بە یەک خودا .لەم قۆناغەدا مرۆڤەکان باوەڕیان وایە کە تەنیا خودایەک لێپرسراوە و دەسەڵاتی بەسەر هەموو گەردووندا هەیە .
دووەم : قۆناغی میتافیزیک The Metaphysical stage
لەم قۆناغەدا چەمکە میتافیزیکیەکان برەویان پەیدا کرد بەتایبەتی ئەو چەمکانەی کە لە رۆژگارە کۆنەکانی یۆنان و رۆمانەکان لەلایەن فەیلەسوفەکانەوە بەکار دەهێنران بۆ نموونە چەمکەکانی ( مافی سروشتی ) و (دیموکراتی) و (جەوهەر) و هتد . بەجۆرێک کە ئەم چەمکە داماڵراوانە Abstract Terms زیاتر لە چەمکە ئاینیەکان بە کاردەهێنران لە توێژینەوە و دەربڕینەکان سەبارەت بە پرسگەلێکی جیاواز لە بوارەکانی مەعریفە سەبارەت بە سروشت و کۆمەڵگە . بەڵام کۆنت پێیوابوو کە ئەم چەمکانە مانایەکی بابەتیان نییە بەڵکو هۆکار بوون کە گریمانەی هەڵە لەبەرچاو بگیرێن . ئەم قۆناغە لە رۆژگاری رۆشنگەرایی Enlightenment دەستی پێکرد و دواتریش بەردەوام بوو.
سێیەم : قۆناغی پۆزیتیڤیەتی The Positivity stage
ئەم قۆناغە بە دوا قۆناغ و دەژمێردرێت و کۆنت وەکو بەرزترین قۆناغ و پشت بەستوو بە زانستی دەزانێت چونکە زانست لەم قۆناغەی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی لە ئاستێکدایە کە مرۆڤ دەتوانێت لە رێگەی چاودێریکردن Obseravtion ، تاقیکردنەوە Experiment و بەراووردکردن Comparison روونکردنەوە و پاساوی زانستیانە بەدەست بهێنێت بۆ رووانگە مەعریفیەکانی لە هەموو بوارەکاندا .
بیردۆزی دووەمی کۆنت بریتیە لە هەرەم یان پایەبەندی زانستەکان Hierarchy of the Sciences The . ئەو لەم بیردۆزەیدا زانستەکان بەشێوەیەکی هەرەمی لە خوارەوە بۆ سەرەوە دابەش دەکات بە سەر چەند پایەیەک ، لە خوارەوە ماتماتیک ،ئینجا ئەستێرەناسی ، فیزیک ، کیمیا ، زیندەوەرزانی و لە کۆتاییدا کۆمەڵناسی .ئاشکرایە کە کۆنت یەکەم کەس بوو زانستی کۆمەڵناسی داهێنا .
ئەم جۆرە رێکخستنە یان دابەشکردنە هەرەمیەی زانستەکان پەیوەندیەکی نزیکی هەیە بە یاسای سێ قۆناغەکە چونکە هەروەک چۆن هەریەک لەو قۆناغانەی مرۆڤایەتی پێیدا تێدەپەڕێت لەسەر قۆناغی پێشتر بنیات نراوە بەهەمان شێوە هەر زانستێکیش لەسەر زانستەکەی پێش خۆی بنیات نراوە ، بەڵام زانستە جیاوازەکان بە تەووژمی جیاواز گەشە دەکەن . هەرفۆرمێکی مەعریفەش دەگاتە قۆناغی پۆزیتیڤیەتی بەگوێرەی گشتگیری ، ئاسانی و پشت نەبەستن بە بەشەکانی دیکە .
کۆنت پێیوایە کە لە قۆناغی پۆزیتیڤیەتی پێویستە پایەبەندی زانستەکان جێگەی ئاینناسی و میتافیزیک بگرێتەوە ..
هەروەک لەم رێکخستنەی کۆنت بۆ زانستەکان دیارە هەر زانستێک لەسەر زانستەکانی پێش خۆی بنیات نراوە ، بۆ نموونە کیمیا لەسەر زانستەکانی فیزیک ، ئەستێرەناسی و ماتماتیک بنیات نراوە . کۆمەڵناسیش لەسەر هەموو زانستەکانی ژێر خۆی بنیات نراوە .هەروەها لە بنکەی هەرەمەکەوە کە بە ماتماتیک دەست پێدەکات تا بەرەو باڵاتر بڕۆین گشتگیریەتی زانستەکان کەمتر دەبێت و هەر زانستێکیش تایبەتمەندتر و ئاڵٶزتر دەبێت .بۆیە بەڕای کۆنت زانستی کۆمەڵناسی کە دەکەوێت بەرزترین ئاستی هەرەمەکە تایبەتمەندترین و ئاڵۆزترین زانستە.
خودی رووانگەی پۆزیتیڤیزم Positivism کە رووانگەی کۆنتە لەسەر چەند پرینسیپ ( یان بنەما) Principle و چەند رووانگەیەکی فەلسەفی دیکە دامەزراوە کە دەتوانین لە چەند خاڵێکدا ئاماژە بە گرینگترینیان بدەین :
1- سروشتگەرایی Naturalism:
واتە پێویستە پرینسیپەکانی زانستە سروشتیەکان پەیڕەو بکرێت لە بواری زانستە کۆمەڵایەتیەکان .
2- دیاردەگەرایی Phenomenalism :
تەنیا ئەو دیاردانەی کە مایەی چاودێری کردنن دەتوانن زانیاری برەودارمان پێ ببەخشن .
3- ناوگەرایی Nominalism:
ئەو ووشانەی هەڵگری بایەخی زانستین پێویستە بچەسپێنرێن و مەرج نییە بوونی ووشەیەک بەڵگە بێت بۆ بوونی ئەو شتەی کە وەسفی دەکات یان ئاماژەی پێ دەکات .
4- ئەتۆمگەرایی Atomism :
دەتوانرێت کە شتەکان بۆبچوکترین پارچە پێکهێنەرەکانی ووردبکرێن یان شی بکرێنەوە ئینجا لێکۆڵینەوەیان لەسەر بکرێت (چونکە گشت بریتیە لەسەرجەمی پارچەکانی).
5- قانوونە زانستیەکان Scientific Laws :
مەبەستی زانست خولقاندنی یاسای گشتێنراوە کە لە خزمەت پێشبینیەکاندا بێت .
6- فاکتەکان و بەهاکان Facts and Values :
گەڕان بەدوای فاکتەکان Facts پێویستە . بەهاکان Values هیچ بایەخی زانستیان نییە .
