* ئه‌زموونگه‌ری چییه؟ به ماناچی دێت ؟ … ڕێباز محه‌مه‌د جه‌زا
چاخی ڕێنسانس له‌ئه‌وروپا (بووبه‌خاوه‌نی ڕه‌وتێكی پڕاوپڕی سروشت ، له‌گه‌ڵ نه‌ریتی زانستی و میتۆدی وگشتگیردا، ڕه‌وتێك، له‌پاڵ لایه‌نه زانستی و ئه‌زموونگه‌ریه‌كه‌یدا ، ژمێره‌یه‌كی زناكی میتافیزیكی )بوو (1).
رۆژێك بوو ، بیروڕای “كۆپه‌رنیكۆس” سه‌باره‌ت به خولانه‌وه‌ی زه‌وی به‌ده‌وری خۆردا ، به‌بیرو ڕایه‌كی سه‌یرو شۆڕشگێڕانه له‌قه‌ڵه‌م ئه‌درا . له‌به‌رئه‌وه ته‌نگی به ده‌سه‌ڵاتدارانی ئه‌وسه‌رده‌مه هه‌ڵچنی و كۆنه‌په‌رستان پێیان قبوڵ نه‌ئه‌كرا. بۆیه له‌سه‌رانسه‌ری ئه‌وروپادا كه‌وته به‌رلێشاوی تانه‌و ته‌شه‌ری ده‌سه‌ڵاتدارانی فاتیكان و زانایانی لاهوت و ئه‌نجامیش ئه‌و بیروڕا نوێ یانه هه‌ل و مه‌رجی سه‌ركه‌وتنیان بۆنه‌ڕه‌خسا..(2) پاشتر به‌هاتنی گالیلۆو پاشان نیوتن و پاسكاڵ و زاناكانی ترو له‌وێشه‌وه له‌فه‌لسه‌فه‌دا دیكارت و هه‌ندێك له بیریارانی ئه‌و چاخه له‌وانه فه‌یله‌سوفه ئه‌زموونگه‌راكانی وه‌كو (لۆك وهیوم و ….هتد) .
زاراوه‌ی ئه‌زموونگه‌ری (EXPERIMETAI) كه‌زاراوه‌یه‌كی زانستیه و (داروین) له‌تیۆری گه‌شه‌سه‌ندن (التحول ) دا له‌ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی نۆزده‌دا به‌كاریهێنا (…)(3) ده‌توانین له ڕیشه‌و ڕه‌چه‌ڵه‌كی وشه‌ی ئه‌ڵمانیی erfahrung به‌واتای ئه‌زموون یارمه‌تی وه‌ربگرین . ئه‌و وشه‌یه‌له fahren وه دێت كه‌له‌بنه‌ڕه‌تدا ، له‌دوو گرۆی واتایی جیاوازدا به‌كارده‌هات : یه‌كه‌میان ڕادان و دووه‌میان سه‌فه‌ركردن . ئه‌مه جگه‌له‌وه‌ی ئه‌زموون له‌هه‌ناویه‌وه جیابوه‌وه ، سه‌فه‌ركردن ، چوونه‌جێیه‌كی دیكه‌یه (4). هه‌روه‌ها (كلۆد بێرنارد )له توێژینه‌وه‌كه‌یدا به‌ناوی (پێشه‌كیه‌ك له لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی پزیشكی ئه‌زموونگه‌ری ) به‌كاریهێنا ، ئه‌م زاراوه‌یه له هونه‌ری پلاستیكادا له‌سه‌ده‌ی نۆزده‌دا له‌لایه‌ن بزوتنه‌وه‌ی (انگباعی ) یه‌كانه‌وه له‌سه‌رده‌ستی (مانیه‌ومۆنیه) كاریپێكراو به‌كارهات ،(…) به‌مه‌به‌ستی دۆزینه‌وه‌ی فۆرم و شێوازی نوێ كه‌پشت به‌ستووبوو به‌تیشكی رۆژو تیشكدانه‌وه‌ی له‌سه‌رسروشت یاخود پێشكه‌شكردنی
(1) سردار محموود ، صیغ الادا‌و التمپیلی فی العرچ المسرحی الكردی، رساله المجستیر(غیرمنشوره )ص 37
(2) (به‌كر ئه‌لشه‌رقاوی ) ، پێشه‌كی (شانۆنامه‌ی ژیانی گالیلۆ ) : وه‌رگێڕانی: فۆاد مجیدمیسری ل18
(3) بورهان قه‌ره‌داغی ، شانۆكاری كورد له‌یۆتۆبیای ئه‌زموونگه‌ریدا ، ل12
(4) مه‌سعوود بابایی ئه‌فراندن و ئازادی (باسته‌وه‌ره‌كانی هێرمنیوتیك و جوانیناسی )، بابه‌ك ئه‌حمه‌دی ، وه‌رگێڕانی : ل89
(شێوازێكی نوێ له‌نمایش به‌و كه‌ره‌ستانه‌ی كه‌ناباون )،بۆنمونه ئه‌گه‌ر (گرازیه‌ت )مان دانا وه‌ك ڕوگه‌یه‌كی لاسایگه‌ری ،ئه‌وا رۆژێك له‌رۆژان هاتنه‌ده‌ره‌وه لێی داده‌نرێت به كارێكی ئه‌زموونگه‌ری (…) جۆرێكی تركه‌كاری تیاده‌كات (گۆڕینی شوێنی نمایشه‌و په‌یوه‌ندییه‌تی به‌بینه‌ره‌وه ) (1) ئه‌زموونگه‌ری له‌بواری شانۆدا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ(ساڵی 1880″ئه‌میل زۆلا” به‌كاریگه‌رێتی تیۆره‌كانی “داروین ” و “كلۆد بێرنارد” زاراوه‌ی (زانستیه‌رۆمان )ی داهێنا (…)به‌یاننامه‌یه‌كی به‌ناوی(سروشتیه له‌شانۆدا – الگبیعیه فی المسرح ) بڵاوكرده‌وه‌و تیایدا بانگه‌شه‌ی بۆپێشكه‌شكردنی مرۆڤ به‌وشێوه سروشتیه‌ی كه‌له‌ژیاندا هه‌یه‌تی كرد (2) ئه‌زموونگه‌رێتی له‌شانۆدا به‌وه‌دیاریده‌كرێت له‌شانۆدا كه به بیرێكی ” یاخیانه له ده‌زگا شانۆییه باوه‌كان و كۆنترۆڵكردنی جیهانی سانۆ له‌واقعێكی رۆشنبیری دیاریكراودا و به‌ململانێكردن بۆ ده‌رچوون له‌وته‌قلیده هونه‌ریه خووپێوه‌گرتووه و خواستی هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه وزووبێداربووونه‌وه وكه‌شفكردنی جیهانه نادیاره‌كان و ته‌وق دانیان به خوێنی نوێ وروئیای تازه له ڕیشه‌ی بزوتنه‌وه‌ی شانۆیی كه كرچ و كاڵبووه یان كۆنترۆڵكردنی رۆحی بازرگانیانه (3) هه‌رله‌م باره‌یه‌وه(هه‌ندێك كاره‌كانیان له‌سه‌ر شانۆی عولبه‌ی ئیتاڵی نمایشده‌كه‌ن ، هه‌ندێكی تر له‌دوای شوێنی ناباوده‌گه‌ڕێن تاگوتاره‌كانیان له‌سه‌ردامه‌زرێنن)،(4)ئه‌زموونگه‌ری لای “برووك” هه‌وڵێكه بۆ تێكشكاندنی ئه‌وهه‌ڵچونه‌ی كه‌له‌نێوان ئه‌كته‌رو بینه‌ردا هه‌یه (5) كه‌واته له‌مانه‌وه ده‌گه‌ینه‌ئه‌وه‌ی هه‌رنمایشێك له‌دۆخی باو ده‌رچێت یان هه‌رده‌رهیچنه‌رێك هه‌وڵێكی وابدات ده‌توانین پێی بڵێن (ئه‌زموونگه‌ر ) .
(1) بورهان قه‌ره‌داغی ، شانۆكاری كورد له‌یۆتۆبیای ئه‌زموونگه‌ریدا ،ل12 و ل15
(2) ئه‌حمه‌د سالار ، هونه‌روژیان ل 106- ل107
(3) شفرات الجسد (جدلیه الحچور والغیاب فی المسرح) ، عوادعلی ص13و14
(4) بورهان قه‌ره‌داغی ، شانۆكاری كورد له‌یۆتۆبیای ئه‌زموونگه‌ریدا ل15
(5) شانۆ له‌چه‌ند وتارێكدا ، كۆكردنه‌وه‌و وه‌رگێڕانی م.په‌روه‌ر ل103
—————–
سه‌رچاوه‌و ژێده‌ره‌كان :
1- محموود ، سردار. صیغ الادا‌و التمپیلی فی العرچ المسرح الكردی (رساله ماجستیر– غیر منشوره) ، جامعه صلاح الدین – كلیه الفنون الجمیله – قسم الفنون المسرحیه 2010
2- ئه‌لشه‌رقاوی ، به‌كر . پێشه‌كی (شانۆنامه‌ی ژیانی گالیلۆ )، وه: فۆاد مجیدمیسری،ده‌زگای رۆشنبیری و بڵاو كردنه‌وه‌ی كوردی ژماره 71، به‌غدا 1982
3- قه‌ره‌داغی ، بورهان . شانۆكاری كورد له‌یۆتۆبیای ئه‌زموونگه‌ریدا ، به‌ڕێوه‌به‌رێتی گشتی چاپ وبڵاوكردنه‌وه زنجیره (251) ، سلێمانی 2004
4- ئه‌حمه‌دی ، بابه‌ك . ئه‌فراندن و ئازادی (باسته‌وه‌ره‌كانی هێرمنیوتیك و جوانیناسی )، وه : مه‌سعوود بابایی ، ده‌زگای توێژینه‌وه‌و بڵاوكردنه‌وه‌ی موكریانی –زنجیره‌ی كتێب (446)،چاپی یه‌كه‌م- به‌رگی دووه‌م 2010
5- سالار، ئه‌حمه‌د . هونه‌رو ژیان ، ده‌زگایچاپ و په‌خشی سه‌رده‌م – زنجیره‌ی كتێبی سه‌رده‌م ژماره (313)، سلێمانی 2005
6- علی ، عواد . شفرات الجسد (جدلیه الحچور والغیاب فی المسرح ) ، عمان : دار أزمنه گ 1 ( 1996)
7- شانۆ له‌چه‌ند وتارێكدا ، كۆكردنه‌وه‌و وه‌رگێڕانی م.په‌روه‌ر،به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی خانه‌ی وه‌رگێڕان – زنجیره 30سلێمانی 203
