جیهان لە چنگى ئیمپراتۆردا – 4 – … سمکۆ عەبدولکەریم
بەشى چوارەم
ئەمرێکا بەردەوام لە چوارچێوەى بیردۆزى “سیاسى و ئابورى و سەربازى”یەوە کە لە لایەن سیاسییەکان یان بیرمەندانى وڵاتەکەیەوە داڕێژراون، نەخشە رێگاى سیاسى دوورو نزیکى ئەمریکاى کێشاوە، ئەمە جگە لەبەرچاوگرتنى لایەنى “کۆمەڵایەتى و جوگرافى” کە، شتێک نەماوە ویلایەتە یەکگرتوەکانى ئەمریکا حیسابى بۆ نەکردبێت.
بۆیە دەبینین ئەمریکا زۆر دوورتر لەو مێژووەى ئێمە ئاماژەمان بۆى کردوە، بیرى کردۆتەوە، بیرکردنەوەیەک کە ئێستا دونیا دەبێت تێبگات ئەمریکا لە کوێوە سەرى هەڵێناوە و لە کوێ و کەى، ئەو سەرەى نەوى دەکات.
لە (2-ى دیسمبەرى ساڵى 1823، جیمس مۆنرۆ) پێنجەم سەرۆک کۆمارى ئەمریکا بنەماو رێبازێک دادەڕێژێ کە تا ئێستاش هەناسە دەدات، ئەو رێبازەى هەر بە ناوى خۆیەوە ناسراوە (رێبازى مونرو)
(جیمس مۆنر) لە رێگەى بەیاننامەیەکەوە، کە ساڵى (1823) ئاراستە گۆنگریسى وڵاتەکەى دەکات، ئەو بنەمایانە رادەگەێنێ کە دڵنیایى سەربەخۆیى دەداتە وڵاتانى خۆرئاواى نیوە گۆى زەوى، لە دژى دەست تێوەردانى وڵاتانى ئەوروپى، چ بۆ چەوساندنەوەیان، یان بڕیاردان لە مافى چارەى خۆنووسین، هەر بە پێى ئەو رێباز و بنەمایانەى مۆنرۆ رێگە لەوە دەگرێت ئەوروپییە ئەمریکییەکان، ژێردەستەى داگیرکارى هیچ هێزێکى ئەوروپى بن، لە ئایندەدا.
سەرەنجام دەرکەوت کە ئامانجى سەرەکى لەو بەیاننامەیە رێگریکردنە لە دروست بوونى هەر جۆرە داگیرکارییەکى نوێ، لە هەر یەک لە ئەمریکاى باکور و باشوور، لە لایەکى تریشەوە بەربەستکردنى سنورى ئەو داگیرکاریانە بوو، کە هەبوون.
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، رێبازى (مۆنرۆ) نەک هەر سوودێکى بازرگانى واى نەبوو بۆ ئەمریکا کە شایانى باسکردن بێت، رێگریش نەبوو لە بازرگانیکردنى وڵاتانى ئەوروپى، لە سەروى هەمووشیانەوە بەریتانیا، کە پشکى شێرى بەرکەوتبوو، هەروەها نەبووە هۆى باشترکردنى پەیوەندییەکانى نێوان ویلایەتە یەکگرتوەکانى ئەمریکا و وڵاتانى ئەمریکاى لاتینش.
چونکە ئەو وڵاتانە ئەو بنەمایەیان وەک فەلسەفەیەکى پارێزگاریکردنیان لێکنەداوە، بۆیە لێى بێزار بوون و پێیان وابوو، ئەمە رێگا و هۆکارێکە بۆ زاڵبوون بە سەریاندا، واتە وڵاتانى ئەمریکاى لاتین هێندەى لە هەیمەنەى باکور دەترسان، هێندە ترسیان لە وڵاتانى ئەوروپى نەبوو.
“سیودۆر رۆزڤێلت”بیست و شەشەمین سەرۆکى ئەمریکا، ماناو روحێکى نوێى وەبەر ئەو رێبازەى مۆرنرۆ دا، بە شێوەیەک پێوابوو بێدەسەڵاتى و هەر جۆرە هەڵەیەک لە لایەن وڵاتانى بچووکى ئەمریکاى لاتین، دەبێتە هۆى وروژانى وڵاتانى ئەوروپا بۆ دەست تێوەردان.
لە ئەنجامى ئەم تێگەیشتنەدا رۆزڤێلت بۆ پشتیوانیکردن لە رێبازى (مۆنرۆ) داواى لە وڵاتەکەى کرد رێگاى بدرێت دەست تێوەردان لە وڵاتانى لاتین بکات و لە چوارچێوەى سیاسەتى (دارى سەرکێش) ( سیاسە العێا الغلیڤە) هێزى سەربازى رەوانە بکات.
ئەوەبوو ویلایەت یەکگرتوەکانى ئەمریکا لە ساڵى (1905) هێزى ناردە دۆمنیکان و لە ساڵى (1912) ش بۆ نیکاڕاگوا و ساڵى (1915) ش هێزى ناردە هایتى.
بەڵام لەدوای جەنگی یەکەمی جیهانی ئەمریکا بە پەیوەندییەکانی خۆیدا چووەوە لەگەڵ وڵاتانی ئەمریکای لاتین، بەشێوەیەک جۆرێک لەدڵنیایی دانێ لەوەی، کار بۆ سیاسەتێکی باشی هاوسێیەتی دەکات، ئەمەش ئەو گۆڕانە جۆرییە بوو کە دواتر لەنیوەی یەکەمی سەدەی رابردوودا لەسیاسەتی ئەمریکادا رەنگیدایەوە، واتە پەنابردنە بەرهێزی سەربازی بووە بیرکردنەوەی سێیەم لە سیاسەتى دەرەوەى ئەمریکادا، دوای بەکارهێنانی سیاسەت‌و ئابووری، وەک دوو بنەماى سیاسى بۆ پەلهاویشتنەکەى بۆ دەرەوەى خۆى.
بۆیە دەبینین ئەگەر ئەمریکا زۆر ناچا نەبووبێت پەنای نەبردۆتە بەر بەکارهێنانی هێز، ئەگەریش ئەوەی کردبێت لەچوارچێوەی هاوپەیمانییەتی جیهانیدا کردویەتی، وەک شەڕی ئەفغانستان‌و عیراق، کە هەمیشەش خۆی سەرکرایەتی کردوە، ئەمەش جارێکی دیکە چۆتە خزمەت زیاتر باڵابوونی ئەمریکاو قایمکردن و سەلماندنی ئەو راستییەی کە «ئەمریکا دروستکەری جیهانە» کە (رۆبێرت کاجان) لە بۆچوونێکیدا دەیهەوێ بیسلمێنی، ئەو هەیمەنەو ئیمپراتۆریەتەی ئەمریکا نەک هەر لەپاشەکشەدا نییە، بەڵکو وێڕای قەیرانە دارییەکەی( 2007) و هەڵکشانی «چین» لەڕووی ئابوورییەوە، ئەمریکا هەر لەپێگەی خۆیدایەو هەموو ئەو ئاماژانەش کە باس لەلاربوونەوەی باڵای ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەکەن هەڵەن.
هەرچەندە( کاجان) دان بەوەدا دەنێ کە ئەمریکا لەتوانایدا نییە، لەتەواوی دۆسییەکەندا ئیرادەی خۆی بسەپێنێ، هەرچەند جۆرێک لەسەرکەوتنی لەعیراق بەدەستهێناوە، ئەمە جگە لەهەوڵەکانی بۆ بەربەستکردنی تەشەنەکردنی پیشەسازی ئەتۆمی و لەنێوبردنی قاعیدەو برەودان بەپیشەسازی چەک و تەقەمەنی، هەروەها دەستپێوەگرتنی تۆڕی هاوپەیمانییەتی لەگەڵ ئەوروپاو زۆر لەهێزەکانی ئاسیا، لەو روانگەیەوە کاجان پێیوایە لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە تائێستا، هەیمەنەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا وەک هێزێکی جیهانی جێگیرەو، لەتوانایدا هەیە هەر شتێک بیەوێ بیکات، بەشێوەیەک وای داناوە کە لەئێستادا دوای رۆمای کۆن، ئەمریکا توانادارترین هێزی سەر رووی زەوییە.
