Skip to Content

خه‌ياڵ و ياده‌وه‌ریى، شكۆى ئامانجێك* …. عه‌لى مسته‌فا

خه‌ياڵ و ياده‌وه‌ریى، شكۆى ئامانجێك* …. عه‌لى مسته‌فا

Closed
by شوبات 22, 2018 General, Literature, Slider

خوێندنه‌وه‌يه‌كه‌ بۆ كۆشیعری “چيايه‌كانى من”ی هه‌ندرێن

عه‌لى مسته‌فا
كۆلێژى په‌روه‌رده‌- شه‌قڵاوه‌ 2017

————————————————————-

له‌ ناو ڕه‌گى ئه‌و: زمانه‌دا، كه‌ له‌ ناو ئه‌و هه‌بوونه‌دا جماوه‌، هه‌ست ده‌كه‌م به‌ هاومرۆڤه‌كانه‌وه‌ نامۆم. ئه‌وه‌ى گه‌ره‌كمه‌ چۆن به‌ گۆى بێنم، گوتنگه‌لێك هه‌ن كه‌ ده‌بێ به‌ گۆيان بێنم.

چيايه‌كانى من

(چيايه‌كانى من)، كۆشكێكى هه‌ڵچنراو له‌ قه‌باره‌يه‌كى سه‌رنججواندا، جيهانێكى تايبه‌ته‌ له‌ نووسينه‌وه‌ى مێتافیزیك، باگراوه‌نده‌ فه‌رهه‌نگیى، بۆچوونه‌ كاريگه‌ر و ئيماكردنى ئاوازه‌ نه‌ژه‌نراو و به‌جێماوه‌كانى ڕه‌نگ، له‌ قه‌دى بناره‌وه‌. گه‌ره‌كمه‌ به بنارى ڕابردوويه‌ك هه‌ڵبزنێم، تا له‌ دوا كه‌نارى ئيماندا بۆ ئارامیى، حيكايه‌تى باپيره‌ بگێڕينه‌وه‌. هه‌وڵدان به‌ گه‌يشتنى مه‌به‌ست بۆ لووتكه‌ى چيايه‌كانى من، ئومێده‌ به‌ گه‌يشتنى ياده‌وه‌ریى و خه‌ياڵه‌ به‌نجبووه‌كانى بڕوا. ئه‌م كۆ شيعره‌ى هه‌ندرێن؛ چڕينى سترانى به‌هايه‌ بۆ گه‌يشتن، بۆ له‌نگه‌ر گرتنى كه‌شتى سه‌ركه‌وتن، بۆ سه‌وز بوونى هه‌موو ئه‌و جێپێیانه‌ى له‌ باوه‌ڕى ڕابردوودا به‌جێمان. چيایه‌كانى من گه‌شتى حه‌قيقه‌تێكه‌ له‌ ڕه‌نگى ئه‌فسانه‌دا بۆ ئه‌و تۆمارانه‌ى، كه‌ ئێستا نانووسرێنه‌وه‌. تۆمارى ده‌نگى بناره بۆ ئێستا. نووسينه‌وه‌ى خه‌ياڵى بارانه‌ بۆ داپۆشنى ماچى ژوان. گێڕانه‌وه‌ى بانگێكه‌ به‌ده‌م شنه‌ى سه‌ركه‌وتنه‌كان‌‌. لێدانه‌وه‌ى هاوارێكه‌ له‌ زريكه‌، ناڵه‌ى منداڵ و ژنانى نيشتمان.
چيا‌كانى من له‌ نووسينى هه‌ندرێندا، نووسينه‌وه‌ى هه‌ندرێنه‌ له‌ ئاوێنه‌ى ئازار و مه‌شهه‌ده‌ ڕه‌نگاو ڕه‌نگه‌كان له‌ بنار هێڵان. كه‌رنه‌ڤاڵى هه‌ندرێنه‌ مێژووێك ده‌بێته‌ لاوك و به‌يتێكى له‌ شێوه‌ لامپادا. چياكان شانازييه‌كانن، له‌ ناو ماڵى ديلانێى (چيا‌یه‌كانى من) دا.
محه‌مه‌د ماغوت، شاعيرى ناسراوى جيهانى عه‌ره‌بیى ده‌ڵێت: گه‌ر قه‌سيده‌ يان ئه‌زموونى شيعرییمان به‌ ماڵێك دانا، ئه‌وا من له‌ ده‌رگه‌ى ناده‌م، به‌ڵكو ئه‌و له‌ ده‌رگه‌م ده‌دات. هه‌روه‌ها‌ ده‌ڵێت: دنيايه‌كى ديسپلينكراوم بۆ شيعر نووسين نييه‌. شيعر نووسين ئاژاوه‌ و بێسه‌رووبه‌رييه‌كه‌ به‌ جه‌نگى ئه‌سپه‌كان ده‌چێت له‌ ته‌پوتۆزدا.1
هه‌ڵبه‌ته‌ هه‌ندرێن،- شاعيرێك بريتی نيیه‌ ته‌نیا له‌ هه‌ست گه‌مارۆدان، به‌ڵكو هه‌موو واقيع له‌ نووچه‌ى مه‌راقيدا ده‌بنه‌وه‌ به‌ شايى و له‌ ده‌روازه‌ى خه‌ياڵدا له‌ ده‌رگه‌ى نووسينه‌وه‌ به‌ تۆهمه‌ى شيعر له‌ هه‌ندرێن ده‌چنه‌ ژوور. كه‌واته‌ شيعر هه‌ستكردن نييه‌ به‌ برسيیه‌تى و له‌ به‌يانيه‌وه‌ تا ئێواره‌ به‌دواى ناندا ڕابكه‌ى، به‌ڵكو شيعر ڕه‌نگدانه‌وه‌ى ئه‌زموونه‌ له‌ پێناو ده‌سكه‌وتى گه‌وره‌دا، ياخود لێدانه‌وه‌ى بيره‌وه‌ريیه‌ له‌ سه‌رده‌مێك بۆ جوانیى، سه‌ركه‌وتن و ده‌ستكه‌وتنى مه‌به‌ست، هه‌وڵت بۆ داوه‌. نووچه‌يه‌ك ده‌بێته‌ ده‌نگۆى به‌رز و ئه‌م ده‌نگۆيه‌ش زۆر جاران ده‌بێته‌ هه‌ڵوێست. لاى شاعير هه‌ست كانگه‌يه‌ بۆ گه‌مارۆدان و ئاوێته‌ بوونه‌وه‌، دواجار شيعر دێت و به‌ شاعير ده‌ڵێ؛ منم واقيع، سڵاو. ماغوت ده‌ڵيت: له‌ ئاكامى لێشاو و ئاپۆراى شيعر، هێدى هێدى شه‌ڕه‌كه‌ ڕوون ده‌بێته‌وه‌ و هه‌ميشه‌يش ڕاستگۆيى ده‌بێته‌ ده‌ستپێك و كۆتايى شيعره‌كانم. ماغوت ده‌ڵێ: من ئه‌گه‌ر به‌ خه‌ستى بريندار نه‌بم نانووسم.2
له‌ خوێندنه‌وه‌ى (چيايه‌كانى من)ى هه‌ندرێندا، سه‌ره‌تايه‌ك ده‌ستپێده‌كات هه‌ست ده‌كه‌ى بيره‌وه‌رييه‌ك ده‌نووسێته‌وه‌ له‌ ئاوى حه‌يات ڕوونتر و له‌ ڕه‌نگدانه‌وه‌ى نووچه ‌و ڕه‌نگه‌كانى ئێستا به‌رزتر، كۆتايى ده‌قه‌كانيش نووسينه‌وه‌ى ئه‌و ئازارانه‌ن خه‌ريكه‌ ئه‌مڕۆ ده‌بنه‌ په‌تايه‌ك به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ى كوردیى. ڕه‌نجى تێكۆشان، به‌رده‌وامى و نه‌سڵه‌مينه‌وه‌، ده‌بن به‌ مۆته‌كه‌. به‌ڵام ئه‌وه‌ى شاعيرى ناچار ئه‌و نووسينه‌وانه‌ كردووه،‌ ياخود ئه‌و ئازاره‌ پڕ له‌ ئێشه‌يه،‌ كه‌ كاريگه‌رى خستووه‌ته‌ سه‌ر گيان، هه‌ست و بيركردنه‌وه‌كانى شاعير و بوونه‌ته‌ فشارى ده‌روونیى و دواجار شيعر دێت و له‌ ده‌رگه‌ى شاعيردا، ده‌ڵێت: سڵاو.
هه‌ندرێن مه‌نيفێستێكى ياده‌وه‌رييه‌ له‌ ماڵى (چيايه‌كانى من)دا، بۆيه‌ له‌ خوێندنه‌وه‌ت بۆ ده‌قه‌كان، ده‌بينيت خه‌ياڵ ژه‌نيارێكه‌ زمانى شيعر له‌ وێنه‌ى پڕ له‌ ڕه‌نگدا عه‌زف ده‌كات. بۆيه‌ مه‌داى خه‌ياڵ له‌م ديوانه‌ شيعره‌دا فانۆسێكه‌ به‌ده‌ست هه‌ندرێنه‌وه‌، كاتێك به‌دواى وێستگه‌كانى ژيان، كولتوور، جوانیى و گوناهه‌كاندا ده‌گه‌ڕێت. هه‌ندرێن ئێژێت.
ئه‌وه‌تا گوڵئه‌ستێره‌ى نيگاكانت به‌ناو ته‌نيايى منه‌وه‌ با‌ڵه‌ فڕێ ده‌كه‌ن و خاو ده‌بنه‌وه‌. منيش به‌ ده‌م باڵه‌فڕێ و خاوبوونه‌وه‌كانته‌وه‌ ياده‌وه‌رييم فه‌رامۆشى ده‌تنێته‌وه‌. له‌ خودى خۆم ڕاده‌مێنم و له‌ ڕۆچوونتدا خۆم ده‌دۆزمه‌وه‌. كاتێك وشه‌كان چاوتروكانه‌كانمان ده‌نووسنه‌وه‌، لاپه‌ڕه‌كان ده‌بن به‌ خۆڵه‌مێشى گوڵئه‌ستێره‌ى نيگاكانت. من ده‌تنووسمه‌وه‌ تا له‌ يادت بكه‌م. ده‌شزانم تۆ له‌ ياد بكه‌م، له‌ چاوتروكانه‌كانت ڕزگارم نابێ. من له‌ ژانه‌وه‌ هاتووم و حه‌زم له‌ شه‌وقى شاديیه‌.‌ (چیایه‌كانی من، ل 10)

شاعير، خانه‌خوێى ئازاره‌، بۆيه‌ ئومێد به‌ خۆشى و سره‌وتن ده‌خوازێت. بيره‌وه‌رى ته‌مه‌نێك له‌ كاروانى ژيان و هه‌نگاونان بۆ گه‌يشتن به‌ لووتكه‌ى نيگاكانى خۆشیى، له‌ شعووردا، ده‌بن به‌ باگراوه‌ندى ئه‌زموون و ڕێك ته‌مه‌ن ده‌بێته‌ كێڵگه‌ى نووسينه‌وه‌ى هه‌موو ديمه‌ن و هه‌وڵه‌كان له‌ مێژوودا. ئه‌م ده‌قه‌ ئۆپێرايه‌ له‌ كوژاندنه‌وه‌ى فه‌رهه‌نگ و ڕه‌شبردنه‌وه‌ى ئازايه‌تیى مرۆڤ. نووسينه‌وه‌ى له‌ به‌هاخستنى جوانيیه‌، بۆ ژيان له‌ باوه‌شى جوانتريندا. بيره‌وه‌رى گه‌شتێكه‌ مرۆڤ تووشى سه‌ر ئێشه‌ ده‌كات. زۆر جارى واش هه‌يه،‌ تا گه‌وره‌تر بين، ڕاچڵه‌كين بۆ ديمه‌ن يان ڕووداو له‌ ڕابردوودا ده‌بێته‌ به‌شێك له‌ ژيان و پێمانه‌وه‌ هه‌ڵده‌چێت. ماغوت ده‌ڵێت: له‌م ناكۆكى و ناڕێكييه‌ چينايه‌تيیه‌وه‌، فێرى نه‌فسبه‌رزیى و ياخيبوون بووم. بيرمه‌ جارێكيان له‌ كاتى ناشتنى مردوويه‌كدا، به‌گزاده‌يه‌ك به‌ ئه‌سپێكه‌وه‌ هات تا گه‌نم بۆ هه‌ژاره‌كان هه‌ڵبڕێژێت، منيش به‌ردێكم تێگرت، هه‌تا ئێستاش جێگه‌ى قامچيه‌كه‌ى به‌ گيانمه‌وه‌ دياره‌.3
هه‌ڵبه‌ته‌ ياده‌وه‌ریى، به‌شێكى نه‌مره‌، به‌ به‌ژنى ژيانى به‌رده‌وامى مرۆڤ، هه‌ڵده‌چێت، جارى واش هه‌يه‌ دواى مردنيش جۆرێك له‌ ياده‌وه‌رييه‌كان هه‌ميشه‌ زيندوون. به‌ڵام شاعير ده‌يه‌وێت حه‌قيقه‌تێك، كه‌ له‌ ناو بازنه‌يه‌كى قۆرخكراودا نامۆ كراوه‌، دووباره‌ له‌ ڕێگه‌ى گێڕانه‌وه‌ى مێژووێك له ‌ئه‌ركى زمانێكى ده‌روونیی بكاته‌ شۆڕه‌سوارێك و په‌يامه‌كه‌ بگه‌يه‌نێته‌ ناوه‌ندى ئاگاداریى و بيستنه‌وه‌. گه‌ره‌كيه‌تى له‌ ڕێگه‌ى ئه‌م كه‌رنه‌ڤاڵه‌وه‌ حه‌قيقه‌تێكى فراوه‌ژوو ڕاست بكاته‌وه‌. كه‌واته‌ مێژوو ترسێكه‌ تاهه‌تايه‌ له‌ بير ناكرێت، ناكرێت مێژوو، وه‌ك خۆى قسه‌ نه‌كات.

من تۆ بۆ ناخى مه‌رگ ئاوه‌ڵا ده‌كه‌مه‌وه‌. كه‌واته‌ من هێشتا له‌ ژياندام. له‌ ناو ناخى هه‌ستدا گيرۆده‌م. له‌ ناومدا بوون ده‌له‌رێته‌وه‌. (چیایه‌كانی من، ل 45)

مانا فه‌زيله‌تێكى گه‌رمه‌ له‌ جه‌سته‌ى ته‌ڕى شيعردا، شيعر كچ ئاسا ده‌كه‌وێته‌ سه‌ماى سێكسبازيیه‌وه‌، بۆ ئه‌وه‌ى مه‌به‌ست به‌ده‌سته‌وه‌ بدات. شاعير له‌ ته‌نگترين دووڕيانى هه‌ڵپه‌ساردنى مانادا، به‌دواى جوانترين و حه‌قيقه‌ترينياندا ده‌گه‌ڕێت. عه‌بدولموته‌ڵيب عه‌بدوڵڵا ده‌ڵێت: له‌ گه‌مه‌كانى مانا و گومانه‌وه‌ فه‌زايه‌كى شيعریى ده‌كرێته‌وه‌، كه‌ ئاڕاسته‌ى ئه‌زموونه‌كانى به‌ره‌و (هه‌ڵوه‌شانه‌وه ‌و وێناكردنى جياواز) ده‌بات، ئه‌وه‌ش يه‌كێكه‌ له‌و ديالۆگه‌ شيعرييانه‌ى، كه‌ چه‌مكى ڕه‌شبردنه‌وه‌ له‌ ڕێگه‌ى ڕه‌گه‌زه‌ هاوبه‌شه‌كانيه‌وه‌ پێيهه‌ڵده‌به‌ستێت.4
‌هه‌ندرێن گۆشه‌يه‌كى تايبه‌تى له‌ بنيادى نووسين به‌رجه‌سته‌ كردووه‌، كه‌ هه‌ميشه‌ زمانى تايبه‌ت له‌ بنيادى تايبه‌تدا ڕه‌نگ و هونه‌رى باشتر و چێژى تايبه‌تمان پێده‌به‌خشێت. ئه‌م جۆره‌ نووسينه‌ى شاعير، زمانى كه‌سايه‌تیيه‌كى ديار و موڵكدارييه‌ له‌ هه‌ڵكشانى خاوه‌نداريه‌تيدا. شاعير، وه‌ك هه‌ميشه‌ به‌ زمانى ياده‌وه‌ریى ده‌دوێت، به‌ڵام به‌ خه‌ياڵێك كوچه‌كانى مه‌به‌ستى ڕازاندووه‌ته‌وه‌، ده‌يه‌وێت زۆر جه‌سوورانه‌ و واقيعيانه‌ پێوه‌ستمان بكات به‌ بابه‌تێكه‌وه‌، كه‌ له‌ ڕابردووه،‌ به‌ڵام له‌ هه‌ناوى ئێستا پێويستیيه‌كى فه‌رامۆشكراوه‌.
شاعير له‌ تێكسته‌كاندا له‌ هه‌وڵى ئه‌وه‌ دايه،‌ شكۆمه‌ندیى و ڕه‌شبينیى له‌ ناو يه‌ك بازنه‌ى به‌رپرسياريه‌تى (ڕابردوو و ئێستا) كۆ بكاته‌وه‌. پێى وايه‌ بوون له‌ هه‌ر شتێك، مادام به‌ڵگه‌ن له‌ ئيراده‌ و بوونى هه‌ر دۆخ و واقيعێك، ئه‌وا گه‌ره‌كيه‌تى (شكۆمه‌ندیى)، كه‌ به‌شى ڕاسته‌قينه‌ى ڕابردووه‌، جا له‌هه‌ر هه‌وڵ، تێكۆشان و بۆچوونێكدابێت، له‌ به‌رانبه‌ر هه‌موو ئه‌و نا شه‌رعیيانه‌ى به‌رانبه‌ر به‌ دۆزى شكۆمه‌ندیى ده‌كرێن له‌ ئێستايه‌ك، كه‌ بريتيیه‌ له‌ له‌دايكبوونى ده‌قه‌ شيعريیه‌كان به‌ دواوه‌، زيندوو بكاته‌وه‌ و ڕه‌نگى جوان و ته‌كانى هيوا بداته‌وه‌ به‌ر هه‌موو ديمه‌نه‌كان. له‌م ده‌قه‌ى سه‌ره‌وه‌يدا جه‌نگێكى هه‌ڵايساوه‌ شاعير له‌ خۆيدا ده‌دوێت. له‌خۆيدا جه‌نگ خه‌ڵق ده‌كات. شاعير به‌ ڕاناوى (تۆ) كه‌سى يه‌كه‌مى تاك، ڕابردوويه‌ك بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ ئاگادار ده‌كاته‌وه‌. كه‌واته‌ تا گه‌يشتن به‌ لووتكه‌ى ماف، ڕاستى و هه‌موو پيرۆزيه‌كان، جه‌نگ به‌رده‌وامه‌. شاعير له‌ ناخى خۆيدا به‌ ڕووى په‌يامێكدا وه‌رمان ده‌چه‌رخێنێ. ئيتر ئه‌وه‌ شاعيره‌، وه‌ك ئه‌لته‌رناتيڤێك خستووه‌ته‌ به‌رده‌م دادگه‌ى بڕيار و گه‌يشتن به‌وه‌ى (ڕه‌ش) بسووتێنين، بۆ ئه‌وه‌ى بڕيار بده‌ين چيتر نه‌مرين. پێى وايه‌ مادام بوونمان هه‌يه‌، كه‌واته‌ ده‌بێت له‌ پێناو شكۆمه‌نديیدا به‌ شكۆمه‌ندیى نه‌مر بين. شاعير ده‌ڵێت:

ئێستا هه‌رچيم به‌ ياد بێته‌وه‌، ده‌ينووسمه‌وه‌. هه‌ستده‌كه‌م به‌ تشتێكى نه‌ناسراوه‌وه‌ ده‌رگيرم. لێ تا ئه‌و كاته‌ى خۆم له‌ ده‌ست نه‌داوه‌، هه‌ست به‌ ته‌نيايى ناكه‌م. ده‌مێكى تر هه‌موو چاوتروكانه‌كانى ئه‌م ئێستايه‌ ده‌چنمه‌وه،‌ كه‌ خه‌ريكه‌ له‌ ده‌ست ده‌چن. ئه‌گه‌ر ده‌مزانى قه‌ده‌رى من ئه‌وهايه‌، قه‌ت له‌ دايك نه‌ده‌بووم. لێ نه‌ده‌بوو له‌ دايك نه‌بم. گومان له‌گه‌ڵ ئاوه‌زدا، دووانه‌ى يه‌كترن. گومانێك قووت ده‌ده‌م كه‌ گومان نييه‌. تۆ كه‌ هێشتا ته‌نياى، تێمده‌گه‌يت. من ماندووم. كه‌مێكى تر ده‌بێ ده‌ست له‌م جه‌نگه‌ هه‌ڵبگرم. (چیایه‌كانی من، ل 62)
شاعير له‌ ناخيه‌وه‌ به‌ دواى ئه‌و چرايه‌ ده‌گه‌ڕێت، كه‌ بۆ نووسينه‌وه‌ى بيره‌وه‌ریى و مێژوو گه‌ره‌كه‌ به‌ ده‌ستى بێنێت. خه‌ياڵ سه‌رچۆپیكێشێكى تۆلازه‌ له‌ ناو هه‌ست و سياقى نووسين و بنيادى ده‌قى شيعريیدا. شاعير له‌ ڕێگه‌ى خه‌ياڵه‌وه‌ توانيويه‌تى بگاته‌ جوانترين مه‌به‌ستى شيعریى و هه‌ستيارترين بابه‌ت، كه‌ به‌ شێوه‌يه‌كى خه‌ياڵيانه‌ ده‌يانگێوێت. له‌ دانانى مه‌نيفێست بۆ واقيعى ئه‌و ژينگه‌يه‌ى، كه‌ له‌ ياده‌وه‌ریى به‌ جێماون، بارێكه‌ به‌سه‌ر ئه‌مانه‌ته‌وه‌، ده‌بێت هه‌وڵ بدرێت مێژووى ئه‌م ئارامگه‌يه له‌ شكۆى مردوودا ده‌رنه‌چێت بۆ نووسينه‌وه‌، به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ش ده‌بێت حه‌قيقه‌ت به‌يان بكرێت بۆ ئه‌وه‌ى هه‌موومان ده‌روون ئاسووده‌ بين.
عه‌بدولموته‌ڵيب عه‌بدوڵڵا ده‌ڵێت: ئه‌وه‌ى به‌ مه‌عريفه‌ نامۆكانيان گه‌ياندين، هه‌ر ته‌نیا خه‌ونى بێداریى نه‌بوو، وێنه‌ غه‌ريبه‌كان، وه‌ك چۆن هه‌ڵگرى فه‌نتازيا بوون، حه‌قيقه‌تيشيان پێده‌به‌خشين، له‌و خه‌ونه‌دا ڕووحه‌كانمان به‌ هه‌موو سه‌فايه‌كه‌وه‌ واقيعى خه‌ونيان ده‌گۆڕى به‌ واقيعى مرۆيى.‌5
كه‌واته‌ فه‌نتازيا، ياخود خه‌ياڵ به‌ ته‌نیا ئه‌رك نيیه‌ بۆ چوونه‌وه‌ ناو ونبوون و نه‌گيرسانه‌وه‌ له‌ بێدادیى، به‌ڵكو فه‌نتازيا بوونێكى گرینگه‌ له‌ بنیادى جوانكردنى حه‌قيقه‌ت و گه‌يشتن به‌ حه‌قيقه‌ت. حه‌قيقه‌ت ياخود هه‌ر جه‌برێك مه‌نتيق بابه‌تێكى ڕووته‌ و برينگ ده‌چێته‌وه‌ له‌ خاكى ساراى تێڕامانى مرۆڤه‌كاندا. بۆيه‌ ناگه‌ين به‌هيچ حه‌قيقه‌تێك و ئامانجێكى مه‌عريفیى و ڕۆشنبيریى، تا ڕه‌ش نه‌بينين، ئێمه‌ له‌ ڕه‌شچوونه‌وه‌ى نيشتمانى شته‌كاندا، ده‌توانين بگه‌ڕێين، تا ئه‌وكاته‌ى له‌ شوێنى هه‌ڵوێستدا له‌نگه‌ر ده‌گرين، ئه‌و كاته‌ ته‌تره‌ به ڕه‌نگ و به‌ زه‌نگ ده‌كه‌ين. ئه‌وه‌ نیيه‌ گه‌زنگ له‌ باوه‌شى ڕه‌شترين تاريكيیدا ته‌تره‌ ده‌بێت، ئيتر هه‌ر وايه‌، ديمه‌نه‌كان به‌رده‌وام دووباره‌ و چه‌ندباره‌ ده‌بنه‌وه‌، بۆيه‌ به‌رده‌وام فه‌نتازيا ئه‌ركى قورستر ده‌بينێت، بۆ ئه‌وه‌ى مرۆڤ له‌ گۆشه‌ى وه‌ستاویى ڕووت نه‌مێنێته‌وه ‌و هه‌ميشه‌ له‌ ڕێگه‌ى خه‌ياڵه‌وه،‌ ده‌رك به‌ تاريكیى، ماندووبوون، جوانیى و ڕووناكیى بكات، چ وه‌ك ديارده‌يه‌كى سروشتى له‌ ژيانى مرۆڤ به‌رده‌وامى ده‌بێت، چ وه‌ك ڕه‌مز شكانه‌وه و ناونانى بۆ شته‌كان له‌ ژيانى مرۆڤدا ئه‌رك ده‌بينێت. شاعير به‌ده‌م هه‌موو ئه‌و ئازارانه‌ى ده‌يبينێت، ده‌يه‌وێت ئاوێنه‌يه‌ك بێت و داهاتوو له‌م ئاوێنه‌يه‌دا ڕابردوو ببينێت. شاعير ئه‌گه‌رچى له‌ شيعردا بڕگه‌ بڕگه‌ به‌ كۆڵانه‌كانى بيره‌وه‌ریيدا ده‌ڕوات و هه‌دادان و هه‌ناسه‌ لێنيشتوو، له‌گه‌ڵ هه‌موو ڕه‌شبردنه‌وه‌كانيدا ده‌يه‌وێت بيره‌وه‌ریى بكات به‌ مه‌رگ و بيخاته‌ به‌رگى شه‌رملێنيشتووى ئێستامان. شاعير له‌م هه‌وڵه‌يدا ده‌يه‌وێت له‌ تاريكيیدا له‌ گوڵترين ڕێگه‌دا ده‌ستمان بگرێت، نه‌بادا بكه‌وين و فێى ناهاوسه‌نگى كۆمه‌ڵايه‌تیى و بينينمان بۆ هه‌موو شته‌كان بمانگرێت.
شاعير له‌م كۆشيعرانه‌يدا به‌ده‌م ململانێيه‌كى واقيعيانه‌ و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌يه‌كى مه‌عريفيانه‌، بيره‌وه‌ریى ده‌كاته‌ ئامانج بۆ گه‌يشتن به‌ ئه‌وپه‌ڕى ڕاستى و ڕابردوويه‌كى شه‌كه‌ت بۆ مسۆگه‌ركردنى ئێستامان. واته‌ شاعير له‌ گێڕانه‌وه‌ى بيره‌وه‌ريیدا، ئێستامان له‌ به‌رده‌م چه‌قۆى ژه‌نگاویى ڕزگار ده‌كات. عه‌بدولموته‌ڵيب ده‌ڵێت: خه‌ونى بێداریى هه‌ڵگرى شته‌ غه‌ريبه‌كانه‌، له‌ ئه‌زموونى كابووسه‌وه‌ هه‌ڵده‌قوڵێت، لێره‌ نزيكايه‌تييه‌ك له‌ نێوان ڕاو بێدارى و ڕووحى بيركه‌ره‌وه‌دا هه‌يه‌، زه‌مه‌ن له‌هه‌رسێكياندا به‌ هێمنى هه‌نگاو ده‌نێت، زه‌مه‌ن قووڵ ده‌بێته‌وه ‌و ياده‌وه‌رييه‌كان به‌ وێنه‌ ده‌گه‌يه‌نێت، به‌و مانايه‌ خه‌ونى بێداریى، به‌ جيهانى شيعردا ده‌ڕوات. خه‌ونى بێداریى خه‌ونى شاعيرانه‌يه‌ و تێكه‌ڵه‌ له‌ وێنه ‌و فيكر.6
ڕابردوو، په‌روه‌رده‌يه‌كه‌ بۆ ژيان و سه‌روه‌رى ده‌مێنێته‌وه. واته‌ لاى هه‌ندرێن، ڕابردوو وه‌ك بيره‌وه‌ریى چه‌ند گرینگه‌؛ داهاتووى مرۆڤه‌كان، كه‌ به‌رهه‌مى هه‌موو ئه‌و ئازار و مه‌ينه‌تيانه‌ن زياتر گرینگه‌ بۆ ئه‌وه‌ى كۆمه‌ڵگه‌يه‌ك له‌سه‌ر خۆشبه‌ختیى و په‌روه‌رده‌ى فيكر، خوويه‌كى ئازا و شكۆيه‌كى باڵا بكه‌وێته‌ ڕێگه‌ى بوون و مانه‌وه‌. هه‌ڵبه‌ته‌ له‌ وێنه‌ى ده‌قه‌كان (شكۆ) وه‌ك پێوه‌رێك بۆ هه‌ميشه‌ مانه‌وه‌، ڕه‌نگى به‌خشيوه‌ته‌ شيعره‌كان و خه‌ياڵى شيعر بۆ ده‌رخستنى حه‌قيقه‌ت و دياريكردنى پێگه‌ى ڕه‌سه‌نايه‌تى له‌ دروستبوونى شكۆ له‌ ناو شيعردا، هه‌ميشه‌ بيره‌وه‌ریى ده‌چنێته‌وه‌. كه‌واته‌ مردنيش به‌ شكۆمه‌ندیيه‌وه‌ جوانه‌. گرینگه‌ مرۆڤه‌كان كارێك بكه‌ن دواى مردنيشيان هه‌ميشه‌ به‌ شكۆمه‌ندیى، بمێننه‌وه‌. كه‌واته‌ بيره‌وه‌ریى له‌لا هه‌ندرێن، ته‌نیا بريتى نيیه له‌ مێژووێك، به‌ڵكو گوناهێكه‌ بێداره‌ و ده‌بێت له‌ گۆشه‌ى بێباكيیه‌وه‌ هه‌نگاوى لێهه‌ڵبنێين بۆ ئه‌وه‌ى دواجار له‌خه‌ياڵدا ببنه‌ وێنه‌ى ئه‌و ڕاستيانه‌ى، كه‌ خه‌ريكن له‌ ژێر هه‌تره‌شى ترس، ياخود بێئاگاييدا سه‌ر ده‌بڕدرێن. هه‌ندرێن له‌ لاپه‌ڕه‌ (85)دا له‌ شيعرى (بۆنى دار گوێزيك له‌ هه‌ناسه‌مدايه‌) ده‌ڵێت:
له‌ بووڵێڵێكى راڕادا،
خه‌ون ده‌بينێ.
شوون پێى كێوه‌كانه‌:
ياده‌وه‌ريى تراويلكه‌يى تۆ.
ئێواره‌يه‌كى نيلۆفه‌رى و
ده‌رياچه‌يه‌كى وه‌نه‌وز گرتوو،
وه‌ك ئه‌و كۆتره‌ى
كه‌ كێوێك بێده‌نگ ئاشقت بوو،
وه‌ره‌ به‌فرى ئه‌و ئاسمانه‌ فه‌رامۆش نشينه‌
له‌سه‌ر لاجانگه‌كانمدا بسڕه‌وه‌:
ئه‌ى دڵه‌ مۆره‌كه‌ى ياده‌وه‌رى!‌‌

هه‌ندرێن كڕێوه‌ى ده‌مه‌و ئێوارانى دره‌نگى پايیزه‌، داده‌بارێته‌ سه‌ر جه‌سته‌ى چياى ئه‌زموون و كۆشكى بيره‌وه‌رييه‌كان. سه‌ماى گه‌ڵايه‌ له‌ نووسينه‌وه‌ى مێژووى دره‌نگى پایيز. تۆمارگه‌يه‌كه‌ ده‌يه‌وێت ته‌نانه‌ت هه‌وڵى چرپه‌ى هه‌ڵوه‌رينى گه‌ڵا و خڕه‌ى به‌ردى له‌بن پێدا ڕۆيشتووى به‌رده‌ڵان و تاوێره‌كانى چيا تۆمار بكات. شيعر نه‌شميلترين ماڵه،‌ كه‌ بيه‌وێت تێیدا خه‌ياڵ بكات و بتوانێت بيره‌وه‌ریى له‌ جه‌سته‌ى وێنه‌ى شيعرييدا گومان دابماڵێت و حه‌قيقه‌ت، وه‌ك خۆى ئاينده‌ ڕۆشن بكاته‌وه‌. سه‌باح ڕه‌نجده‌ر ده‌ڵێت: شيعر پێويسته‌ هه‌ميشه‌ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ ته‌ماشا بكرێت و باس بكرێته‌وه‌، دوو ديوى به‌رجه‌سته‌ نه‌كراوى هه‌يه‌، ئه‌م شاعيره‌ ئه‌مڕۆ له‌گه‌ڵمان دايه‌ و شاعيرێكى زيندوو و داهێنه‌ره‌، سبه‌ينێش نه‌مره ‌و له‌ گه‌ڵمان ده‌مێنێته‌وه.‌7 بيره‌وه‌ریى، به‌ر له‌وه‌ى ببێته‌ وشه‌، دواتر بڕگه ‌و ده‌ربڕين، جوانترين به‌يانى شيعره‌ له‌ هه‌ست و شعوورى مرۆڤه‌كاندا، به‌ڵام له‌ خوێندنه‌وه‌ و خه‌ياڵكردندا شاعيران ده‌ركى كاريگه‌ر و بينينى ناسكتريان هه‌يه‌ بۆ ئه‌داكردن و به‌ ئه‌ده‌بكردنى خه‌ياڵ و بيره‌وه‌رى ئه‌زموونیى و خولياييدا. كه‌واته‌ هێزى شيعر ،سه‌نگه‌ر و قه‌ڵاى مانه‌وه‌يه‌ بۆ نه‌مریى. بۆ ئه‌وه‌ى تاهه‌تايه،‌ وه‌ك نالى، حاجى و ئه‌نوه‌ر … تاد، بخوێندرێيه‌وه‌. شيعر ماڵباتێك نيیه‌ بۆ نيوه‌ڕۆخوانێك بۆ چه‌ند ساتيك جه‌م بين، به‌ڵكو شيعر نووسينه‌وه‌ى هه‌موو ته‌مه‌نه.
كه‌واته‌ نابێت شيعر بۆ مه‌به‌ست ئازار بدرێت و له‌ ڕێگه‌يه‌وه‌ هه‌موومان بمرين، نا!! ده‌بێ ڕۆژێك دابێت هه‌موومان له‌ ڕێگه‌ى شيعره‌وه‌ ئازاد بمرين. سه‌باح ڕه‌نجده‌ر ده‌ڵێت: ئه‌وه‌ى له‌ ئێمه‌ى نزيك ده‌كاته‌وه‌ خه‌ياڵى تايبه‌تى ده‌قه‌كانيه‌تى و داهێنانيش دواخستن قه‌بووڵ ناكات.8‌
بيره‌وه‌ریى، به‌شێكى گه‌وره‌ى بنیادی و مووچڕك دانى خه‌ياڵه‌ له‌ هه‌ستى شاعيران و ئه‌ديباندا. شاعيران، تا خه‌ياڵ نه‌كه‌ن نازانن بنووسن، چونكه‌ بنیادی زمانى ده‌قى كاريگه‌ر و سه‌ركه‌وتوو له‌ ژێر هه‌ژموونى خه‌ياڵه‌وه‌ ئافه‌ريده‌ ده‌بێت و سه‌رئه‌نجام وێنه‌ى ڕه‌نگاوڕه‌نگ له‌ جه‌سته‌ى شيعردا ده‌بنه‌ كۆلكه‌ زێڕينه‌يه‌كى بابه‌تیى و هه‌ستيار. هه‌ندرێن له‌ لاپه‌ڕه‌ (77) ى شيعرى (گازێك له‌ هه‌رێمى ڕووحه‌وه‌) ده‌ڵێت:
ئه‌ى من، دوا دۆستى رووح و
دوا نه‌يارى دۆڕانه‌كان،
نوتقى ئه‌و چۆله‌كانه‌ كۆ بكه‌وه‌
كه‌ حوزنى بێماڵيى بۆ نيوه‌ شه‌وێك ده‌چڕن.
ئه‌ى په‌رته‌وازه‌ بوو له‌ نێوان تاراوگه‌ و بێده‌نگى چيايه‌كان،
كه‌:
كه‌ خۆكوژييه‌كى لێوانڕێژ له‌ ڕامان
له‌ ناوتدايه.
بارانێكى شكۆدار،
گفتو گۆيه‌كى باڵدار
گازه‌ تريفه‌ييه‌كانى رووحت‌ ده‌نووسێته‌وه‌.
ئه‌و خه‌ياڵه‌ى له‌م شيعره‌ هه‌ست پێده‌كرێت، سه‌رچوونى ئه‌و غه‌ريبیى و دوورييه‌يه‌، شاعير له‌ نێوان دوو ژينگه‌، ژينگه‌يه‌ك پڕيه‌تى له‌ بيره‌وه‌ریى، پاشخانێكى شكۆدار و پر سه‌روه‌ریى، ژينگه‌يه‌كى تر مانه‌وه‌يه‌ له‌ نيشتمانێك تاهه‌تايه‌ هه‌ست به‌ غه‌ريبیى ده‌كات. هه‌ڵبه‌ته‌ شاعير له‌ نێوان بيره‌وه‌ریى و تاراوگه‌دا، تاسه‌ى غوربه‌ت و ديدار هه‌ڵده‌گرێت، به‌ڵام شاعير ده‌يه‌وێت له‌ كه‌رنه‌ڤاڵى خه‌ياڵدا به‌دواى نووسينه‌وه‌ى ژيان و ئه‌زموونه‌ زوڵملێكراوه‌كاندا وچان نه‌دات، تا ده‌گاته‌ سه‌رى كۆڵانى بيره‌وه‌رييه‌كان. له‌م ديتگه‌يه‌دا، هه‌موو ڕابردوو، كه‌ له‌م ديوانه‌ شيعرييه‌دا له‌ فواره‌ى بيره‌وه‌ریى بڵق ده‌كه‌ن، ده‌بێت دواجار له‌ شكلى سيستێم و حه‌قيقه‌تى خۆشگوزه‌رانیى خه‌ڵك و مێژووى گه‌لێك ببێته‌ ئاوێنه‌يه‌كى بچكۆڵه‌ له‌ گيرفانى هه‌مووماندا، بۆ ئه‌وه‌ى هه‌موو جيهان به‌ ڕابردوو و داهاتووه‌وه‌ له‌م ئاوێنه‌يه‌دا ببينين.

له‌ پووخته‌ى ديوانه‌ شيعرى چيايه‌كانى من، هه‌نگاو هه‌ڵگرتنه‌ به‌ره‌و حه‌قيقه‌ت، گه‌ڕانه‌ به‌دواى ويژدان له‌ ئێستادا له‌ مه‌نيفێستى ڕابردوو (بيره‌وه‌ریى). چياكان هێمان بۆ پياوبوون و ڕه‌نگينكردنى نيشتمان له‌ ئاكامى ماندووبوون و تێكۆشاندا. ئه‌م ديوانه‌ دۆزينه‌وه‌ى بزنه‌ڕێى هه‌ڵزنانه‌ بۆ گه‌يشتن، نووسينه‌وه‌ى پياده‌ڕۆى سه‌ر پشتى گه‌ڵاى دره‌نگى پايیزانه‌ به‌ره‌و لووتكه‌، كووته‌ك شكاندنى به‌فرى له‌رزه‌ و ترسه‌ به‌ره‌و هيوا، هه‌ڵدڕينى سنگى شه‌وه‌ له‌ سمكۆڵكردنى تاريكیى. ئيتر پێمان ده‌ڵيت: مێژوومان پڕه‌ له‌ سه‌روه‌ریى و گه‌ره‌كمه‌ ئێستاتان به‌ جوانیى بۆ بنووسمه‌وه‌.

ژيان وه‌ك كه‌شتييه‌كى وێڵ، به‌ به‌رچاوى كه‌ناره‌ كه‌نفته‌كانه‌وه‌ ڕاده‌بوورێ.
ده‌نگێك له‌ گه‌رووى ياده‌وه‌رييه‌وه‌، وه‌ك لمێكى خوێناوى،
بانگت ده‌كا، ده‌تدوێنێ.
دره‌خته‌كان ده‌بنه‌ چيا و لێت ده‌ئاڵێن.
هه‌ندرێن، چيايه‌كانى من


په‌راوێز و سه‌رچاوه‌كان:

*ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌، له‌ ژماره‌ 3ی گۆڤاری كه‌لێن بڵاوكراوه‌ته‌وه‌.

1. ماغوت، محه‌مه‌د، من ترس ڕۆحى سميوم، و: شوان ئه‌حمه‌د، چ2، سلێمانی: ئه‌ندێشه‌، 2016، ل 37.
2. ماغوت، محه‌مه‌د، من ترس ڕۆحى سميوم، و: شوان ئه‌حمه‌د، چ2، سلێمانی: ئه‌ندێشه‌، 2016، ل9-10.
3. ماغوت، محه‌مه‌د، من ترس ڕۆحى سميوم، و: شوان ئه‌حمه‌د، چ2، سلێمانی: ئه‌ندێشه‌، 2016، ل 37.
4. عەبدوڵڵا، عەبدولموتەلیب، زمان، بوون، شيعر، هه‌ولێر: موكريان، 2010، ل 88.
5. عەبدوڵڵا، عەبدولموتەلیب، شەڕی زمان، لە پێناو تەئویلكردنی دەقدا، سلێمانی: بەڕێوەبەرایەتی چاپ و بڵاوكردنەوە، 2010، ل 51.
6. عەبدوڵڵا، عەبدولموتەلیب، شەڕی زمان، لە پێناو تەئویلكردنی دەقدا، سلێمانی: بەڕێوەبەرایەتی چاپ و بڵاوكردنەوە، 2010، ل 52.
7. ره‌نجده‌ر، سه‌باح ، گۆڤارى هه‌نار، ژماره 83، ل 54.
8. ره‌نجده‌ر، سه‌باح ، گۆڤارى هه‌نار، ژماره 83، ل 54.
9. هەندرێن، چیایەكانی من، كۆ شیعر، چ1، سوێد، 2012.

Previous
Next
Kurdish