بینای هونەریی چیرۆک (بینای ڕووداو) …. محەمەد سەرابی
ڕووداو یەكێكە لە بینا سەرەكی و بنەڕەتییەكانی چیرۆك و لەپاڵ بیناكانی دیكەی (كات و شوێن و كارەكتەر)دا، بنیاتی دەقی چیرۆك پێكدەهێنن. (ئەرستۆ ٣٢٢ – ٣٨٤ پ.ز ) وەها پێناسەی ڕووداو دەكات كە ”كردارێكە سەرەتاو ناوەڕاست و كۆتایی هەیە.”١ یان دەگوترێت: ”زنجیرەیەك (ڕاستی واقیع)ن، لە ڕووی ئۆرگانییەوە پەیوەندیدارن بەیەكەوەو لە ڕێی سەرەتاو ناوەڕاست و كۆتاییەوە، خۆیان دەنوێنن.”٢ یاخود بە پێی ئەو چەمكەی كە (ڕۆناڵد بارد ١٩١٥-١٩٨٠) بۆی داڕشتووە ”بریتییە لە كۆمەڵێك ئەركی كارتێكراو لە لایەن هۆكارێك یان چەند هۆكارێكی تایبەتەوە.”٣ واتە هەمیشە ڕووداو بەهۆی هۆكارگەلێكەوە دێتەئاراوە، كە سەرەتای جوڵەیەك دروستدەكات و پاشان ئەو جوڵەیە بۆ خاڵێك بەرزدەبێتەوە، هەمیشەش خاڵێكی كۆتایی هەیە كە جوڵەكەی تێدا دەوەستێت، كە كۆتایی بە ڕووداوەكە دەهێنێت.
هەر ئەم هێڵەشە، بە یارمەتی ڕەگەزەكانی دیكەی دەق، بنیاتی چیرۆكێكی هونەری دادەمەزرێنن، چونكە ”چیرۆك كاتێك فۆڕمی دەبێت كە وێنەی ڕووداوێكی تەواو دەگرێت، واتە كاتێك ئەو ڕووداوە سەرەتاو ناوەڕاست و كۆتایی دەبێت و پەیوەندییەكی ئۆرگانی هەرسێ بەشەكەكانی بەیەكەوە دەبەستێتەوە، چەشنی ئەو پەیوەندییەی ئەندامەكانی لەش بەیەكەوە دەبەستنەوە.”٤
ڕووداو، وەك بینایەكی گرنگی چیرۆك و ڕۆمان, پەیوەندییەكی پتەوی هەیە لەگەڵ گێـڕانەوەدا, ڕووداوی هونەری ئەو زنجیرە هەوڵكەوتانەن، كە بە گێڕانەوەیەكی هونەری گێڕدراونەتەوەو چوارچێوەیەكی تایبەت لەخۆ دەگرێت.
بێگومان مەبەستیش لە ڕووداویی هونەری، ئەو ڕووداوانەن كە چیرۆكنوس لە چوارچێوەی چیرۆكەكەیدا بە شێوازێكی هونەری دەیگێڕێتەوە، نەك خودی ڕووداوەكان خۆیان لە واقیعدا بەشێوەیەكی هونەری ڕویاندابێت.
هەر دەبارەی ئەم پەیوەندییەش دەگوترێت: ”گێڕانەوە ئەركی ئەوەیە لە دەقدا ڕووداوێك یان چەند ڕووداوێك بگێڕێتەوە، كەبەسەر پاڵەوانێك/كارەكتەرێك داهاتوون. بۆئەوەی گێڕانەوە هەبێت، پێویستە ڕووداوێك لە ئارادابێت، ئەگینا پڕۆسەی گێڕانەوە دروستنابێت و ئەوكاتەش دەق دروست نابێت.”5 وەك دەبینین، لێرەشدا ڕووداو وەك جەوهەرو هەوێنی دەق سەیردەكرێت، ئەمەش تێروانینی (ئەرستۆ)مان بە بیردێنێتەوە، كاتێك ڕووداو وەك جەوهەری تراجیدیا دەبینیت و ڕەگەزەكانی دیكەی وابەستەدەكاتەوە.6 بێگومان لە ژیانداو ڕۆژانە چەندەها ڕووداو دێنەئاراوەو ڕوودەدەن، ئەوەی وادەكات یەكێك لەو ڕووداوانە ببێتە هەوێنی چیرۆكێكی هونەری، گێرانەوەیەكی هونەریانەیە. دەبێت ڕووداوێك هەبێت و چیرۆكنوس بیگڕێتەوە، بەو پێیەش ڕووداو هۆكاڕێكی سەرەكییە بۆ بوونی گێڕانەوە، ئەگەر گێڕانەوەش نەبێت، ژانرێك بوونی نابێت بەناوی چیرۆكەوە.
(د.انگونیوس بگرس) لەبارەی بینای ڕووداوەوە دەڵیت: ”كۆمەڵە بەسەرهاتێكە كە حیكایەتخوان لە چوارچێوەیەكی دیاریكراو ڕیكیاندەخاتەوە، گەشەدەكەن و گرژدەن و بە پێی ئەو چوارچێوە هونەرییەی بۆی كێشراوەو پەیوەندییەكی تۆكمەشیان بە كارەكتەرەكانەوە هەیەو دواتریش بۆ خزمەتی (چنین) كارلێك دەكەن.”7 وەك دیارە، (د.انگونیوس) پەوەندییەكی دیكە ئاماژە پێدەدات، ئەویش پەیوەندی ڕووداوە بە ڕەگەزەكانی دیكەی (كارەكتەرو چنین)ەوە. ڕووداو لێرەدا دوای چنینی دەق دەكەوێت و خۆی لەو ڕێگەیەوە بەیان دەكات، كە چیرۆكنوس بە شێوەیەكی هونەری بۆی دەكێشێت.
هەرچی ڕووداو و كارەكتەریشە، هەمیشە دوو دووانەی لێكدانەبڕاون و كاردەكەنە سەر یەكتری. لەكوێ ڕووداوێك بێتەئاراوە، كارەكتەرێك، یان چەند كارەكتەرێك بوونیان هەیەو كاریگەریان دەكەوێتەسەر، یان بە پێچەوانەوە، دەشێت كارەكتەرەكان ڕۆڵی كارایان هەبێت لە هێنەئاراوەی ڕووداوەكان.
هەمیشە ئامادەیی و هاتنەئاراوەی ڕووداو، لەگەڵ ڕەگەزەكانی دیكەدا، دیاردەیەكی پێشبینكراوە، چونكە ”سروشتی پەیوەندییەكانی كەسێتییە جۆربەجۆرەكانی نێو دەقی {چیرۆك}، لە خۆشویستن و ڕقلێبوون، سەركەوتن و شكستخواردن، لە دایكبوون و مردن، بزواتن و وەستان، كڕین و فۆشتن، سەرجەمیان هەڵچوونێك دەخوڵقێنن، كە دەبنە هۆی بەرهەمهێنانی كۆمەڵێك رووداو.”8 لەمەشدا هۆكاری یەكەم، لەبەرهەمهێنانی ڕووداوەكاندا دەگەڕیتەوە بۆ دەسەڵاتی كارەكتەر خۆی.
بەڵام بێگومان دەشێت جۆرێكی دیكە لە ڕووداو هەبن، كە هیچ دەسەڵاتێكی كارەكتەری تێدا نـەبێت و بگەڕیتەوە بــۆ دەسەڵاتێكـی ئیـلاهـی، یـان ســروشتی، وەكــو ڕوودانـی (هەرەسهێنانی بەستەڵكـی بەفر، غەرقبووبوونی كەشتییەك، كەوتنەخوارەوەی فڕۆكەیەك، باران و لافاو،…هتد)، بەڵام بێگومان كاركتەرەكان ئامادەییان هەیەو دەكەونە ژێر كاریگەری دەرئەنجەمەكانیانەوە. لەم ڕوانگەیەشەوە دەتوانین دوو جۆر لە ڕووداو دیاریبكەین، كە بریتین لە (ڕوداوی كەسێتی و ڕوداوی سروشتی/ئیلاهی).
بۆ گێڕانەوەی ڕووداوێك، دەشێت چیرۆكنوس پەنابەرێتە بەر چەندین سەرچاوەی جیاوازو لێیەوە ڕوداوی چیرۆكەكەی وەربگرێت. واتە سەرچاوەی چیرۆكنوس ڕەهایەو دەكرێت پەنابەرێت بەر چەندەها كەناڵی جیاواز، لەبەرئەوەی ”ئەو بابەتانەی سەرچاوەی چیرۆك پێكدەهێنن ناتوادرێت دەستنیشانبكرێت، وەك پەیڕەوێك بەسەر چیرۆكدا بسەپێندرێت، چونكە چیرۆكنوس سەربەستییەكی موتڵەقی هەیە لە هەڵبژاردنی هەر بابەتێكدا.”9 بۆیە لە ڕوی ئەم بۆچوونەوە (ڤێرجینا ۆڵف) دەڵێت: ”ئەوەی پێیدەگوترێت بابەتی گونجاو بۆ ڕۆمان شتێكە بوونی نییە، هەموو شتێك دەست دەدات بێتە بابەت. هەر هەستێك ، هەر سیفەتێكی هۆشی یان گیانی، دەتواندرێت بكرێتە بابەتی كارەكەو هیچ دركپێكردنێك نییە نەتواندرێت بەكاربهێندرێت.”10 ئەمەش پاسادانی ئەوە دەكات، كە لە بنەڕەتدا جۆرو چەندایەتی ڕووداوەكان نیین كە دەبنە هۆی سەركەوتنی چیرۆكەكە، بەڵكو ئەوە كارامەیی و ئاستی هونەریی گێڕانەوەی چیرۆكنوسە، كە ئایا دەتوانێت ڕووداوێك كە سرنجی ڕادەكێشێت، لە بەرگێكی هونەریی باڵادا بیگێڕێتەوە؟ بۆیە دەكرێت ڕووداوێكی سادەو ئاسایی چیرۆكێكی هونەری لێ بەرهەمبهنێرێت، چیرۆكنوس چـەندین دەلالەت و مانای جیاوازی پێببەخشێت و چـەندیـن لایەنی پەنهـانی تێـدا دركپێبكات. بە پێچەوانەشەوە، ئــەگەر چیرۆكنـوس ئاستی هونەریی و كارامەیی گێڕانەوەی لاوازبێت، دەشێت گێڕانەوەی كاراساتێكی گەورە، هیچ جێگەی سرنجی وەرگر نەبێت.
ئەرگەرچی وەك وتمان سەرچاوەی ڕووداوەكان ڕەهان و دیارینەكراون، بەڵام بە دیوێكی دیكەداو لە ڕوانگەیەكی جۆرایەتییەوە، دەتوانین دوو جۆر سەرچاوەی گشتی- ڕووداوی تێكستە گێڕانەوەییەكان دریابكەین، ئەوانیش مەبەستمان لە (ڕووداویی واقیعی و ڕووداوی ئەندێشەیی)ن. لە سەرچاوەی یەكەمیاندا، دەتواندرێت بگوترێت ”ڕووداوی چیرۆك سەرچاوەكەی واقیعەو چیرۆكنووس ڕتووشی دەكات، بۆ ئەوەی بیگەیەنێتە پلەی چیرۆك، لە شیوەیەكی ئەدەبی دا.”11 واتە دەبێت ئەو ڕواداوە واقعییە بخاتە قاڵبی زمان و گێڕانەوەیەكی هونەریانەو لە ئاستێكی ئاساییەوە، گیانێكی هونەریانەی بەبەردا بكات و بیگەیەنێتە ئاستێكی ئەدەبی.
لەم حاڵەتەشدا ئاراستەی كارتێكردنی نێوان واقیع و ئەدەب وایە؛ كە واقیع كار دەخاتە سەر ئەدەب. لێرەدا ”ئەوەی بەشێوەیەكی بەرچاو هەستی پێدەكرێت ئەوەیە زۆرینەی كات ئەدەب ڕوداوەكانی خۆی لەناو واقیعی ژیاندا هەڵدەبژێرێت و دەیخاتە دووتویی دەقە ئەدەبییەكانەوە.”12 هەرچی جۆری دووەمیانە، چیرۆكنوس پشت دەبەستێت بە مەودای فراوانی جیهانیی ئەندێشەیی خۆیی و ڕووداوی چیرۆكەكەی لەوێوە دەخوڵقێنێت. ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت، كە چیرۆكنوس لەم حاڵەتەدا بەتەواوەتی لە جیهانی واقیع دادەبڕێت. دەشێت چیرۆكنوس دیاردەیەك، یان پەیامێكی فیكری سرنجی ڕابكێشێت، بەڵـام بۆ گەیاندنی پـەنادەباتە بـەر ئەندێشەی و لـە ڕێگەی خوڵقاندی ڕووداوێك، یــان چەند ڕووداوێكی دەستكردەوە، كە زادەی جیهانی ئەندێشەی خۆیین، پەیامەكەی بگەیەنێت. لەم حەڵەتەیشدا گەر كارتێكردنێك لە نێوان واقیع و ئەدەبدا هەبێت، دەشێت ئاراستەكە لە ئەدەبەوە بەرەو جیهانی واقیع بچێت، چونكە وەك (ئوسكار وایڵد) دەڵێت: ”زۆر جاران ژیان لاسایی هونەر دەكاتەوە.”13 ئەمەش مەبەست لەوەیە زۆرجار دەشێت سەرچاوەكانی ڕوداو ئەندێشەی ئەدیب بێت و دواتر لەلایەن كەسانێكەوە، ئەو رواداوانە لە واقیعدا لاسایی بكرێنەوە.
هەربۆیە دەتوانین بڵێین، بینای ڕووداو بناغەی هەر چیرۆكێكی هونەرییەو بێ بوون و گێڕانەوەی ڕووداوێك، یان چەند ڕووداوێك، چیرۆكیش بوونی نابێت. بەڵام بە شێوەیەكی گشتی دەبێت ئاستی چەندێتی ڕووداو لە چیرۆكدا سنوورداربێت و ئەو مەودا فراوانەی لە ڕۆماندا بەدیدەكرێت، نابێت لە چیرۆكدا هەبێت. بەڵكو ئەوەی گرنگە ئاستی گێڕانەوەو هونەریی ئەو ڕووداوەیە، كە جێگەی سرنجی چیرۆكنوسە، لە ئاستێكی ئەدەبیانەدا. لێرەشەوە، بینای ڕووداو، وەك بناغەو هەوێنی هەر چیرۆكێكی هونەری، پەیوەندییەكی پتەوەیی لەگەڵ تەواویی بیناو ڕەگەزەكانی دیكەی دەقدا هەیە.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پەراوێزو سەرچاوەکان:
١.ئەرستۆ، هونەر شیعر، وەرگێڕانی لە ئینگلیزی و پێشەكی و پەراوێزی:عەزیز گەردی، خانەی چاپ و پەخشی ڕێنما، چ2، سلێمانی٢٠١١،ل٣٣
٢.میران جەلال محەمەد، بنیاتی ڕوداو لە ڕۆمانی كوردیدا، چاپی كوردۆلۆجی، چاپی یەكەم، سلێمانی ٢٠٠٩،ل١٣
٣. سەرچاوەی پێشوو، ل١٣
٤. پەرێز سابیر، بینای هونەری چیرۆكی كوردی, بڵاوكراوەی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چاپی یەكەم-سلێمانی٢٠٠١، ل.82
5. سەنگەر قادر شێخ محەمەد حاجی، بنیاتی گێڕانەوە, ، چاپی دەزگای توێژینەوەوەو بڵاوكردنەوەی موكریانی، چ١، دهۆك٢٠٠٩، ل.١٥٣
6.ئەرستۆ، هونەر شیعر، وەرگێڕانی لە ئینگلیزی و پێشەكی و پەراوێزی:عەزیز گەردی، خانەی چاپ و پەخشی ڕێنما، چاپی دووەم، سلێمانی٢٠١١،ل٢٨
7.سەنگەر قادر شێخ محەمەد حاجی، بنیاتی گێڕانەوە ، چاپی دەزگای توێژینەوەوەو بڵاوكردنەوەی موكریانی، چ١، دهۆك٢٠٠٩، ل.١٥٤
8.پەرێز سابیر، بینای هونەری چیرۆكی كوردی, بڵاوكراوەی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چاپی یەكەم-سلێمانی٢٠٠١، ل.٨٤
9. سەرچاوەی پێشوو، ل.٨3
10.سەرچاوەی پێشوو , ل.83-84
11. ئیبراهیم قادر محەمەد، لێكۆڵینەوەی كورتە چیرۆكی كوردی لە كوردستانی باشوردا ، نامەی دكتۆرا، ئادابی ز. سڵاحەدین،هەولێر-ئابی١٩٩٧ز، ل.٢٤
12. سەنگەر قادر شێخ محەمەد حاجی، بنیاتی گێڕانەوە ، چاپی دەزگای توێژینەوەوەو بڵاوكردنەوەی موكریانی، چ١، دهۆك٢٠٠٩، ل.١٥٣
13. سەرچاوەی پێشوو.
