پێگەی ئیسلام لە زانستدا … گۆران هەڵەبجەیی

پێناسەی زانست .

زۆر سەرچاوە هەن کە بەشێوەی جیاواز پێناسەی زانست دەکەن ، وەک ئەم نمونانە:
*زانست پێدانی وەێنەیکە لە زهندا لە بارەی بۆچوونێکەوە کە پاشان ، لە گەڵ واقیعدا یەکدەگرێتەوە.
*زانست مەبدەئی مەعریفەیە.وە پێچەوانەی جەهلە.

*زانست بەو کۆمەڵە هەول و کارانە دەوتریت کە لە ئەنجامی بیرکردنەوەو کنەو گەڕان و لێکۆڵێنەوەدا دەگەنە پلەیەکی باش لە گشتگیری و سەلماندن.
*زانست ئەو دراسە بە مەنهەجەیە کە لەسەر یەک کۆڵەکەی ڕوون دەوەستێت پشت بە مەوزوعیەت دەبەستێت.
*زانست ئەو کارەیە کە کەسێک یا کۆمەڵە کەسێک بە پراکتیک یا تەئۆری لە بوارێکی دیاریکراودا کار دەکات یا دەکەن کە پێشتر لە مێشکدا جێگیر بووە ، بۆ هێنانەدی داهێنانێکی نوێ یا سەلماندنی دیاردیەک لە ژیانی مرۆڤدا کە لەوەو بەر نەبووە یا کەم و لاواز بووە .
ئەو کەسانەی بەم کارە هەڵدەستن پێان دەگووترێت زانا یا بەهرەمەند.
زانست زۆر بوار دەگرێتەوە وەک ، تەندروستی پزیشکی. فەلەک، سروشت ،زیندەوەر ، کۆمەڵایەتی ، شوێنەوار، ،بیردۆزی ،بایەلۆجی توخوم، زمان.مێژوو ئابووری ، ژینگە ،موزیک و بواری دیکەش.

زانست بنەمایەکی سەرەکیە لە ژیاننی ئینساندا. گەر زانست نەبوایە ژیانی مرۆڤایەتی پێش نەدەکەوت و زانیاریمان دەربارەی دەوربەر نەدەبوو.
زانست ئامرازێکی سەرەکیە بۆ گەشەکردن و پێشکەوتنی ژیان لەسەر گۆی زەوی.

زۆربەی زاناکان ئامانجیان لە داهێنانەکانیان خزمەتکردنی مرۆڤایەتیە ،بەڵام هەندێک جار ئەو داهێنانانە لە لایەن دەسەڵاتداران و سیاسیەکانەوە بە خراپ بەکار دەهێنرێن و بە زیان بۆ مرۆڤایەتی دەگەڕێنەوە .
نمونە/ دیانەمیت ،بارود ،تی ئێن تی ،ئەتۆم، کیمیا ،دەرمانی پزیشکی. کە لە جەنگەکاندا بەکار هێنران ،وەک جەنگی جیهانی یەکەم و دوەم جەنگی عیراق ئیران و کیمابارانی شاری هەڵەبجە. هەندێک جەنگی دیکە .
زۆرێک لە زاناکانی ئەڵمان لە سەرووەختی جەنگی جیهانی دووەمدا دژ بە ئامانجی ئینسانیانەی پیشەکانیان کاریان کرد و بە داهێنانە مەترسیدارەکانیان خزمەتی هیتلەریان کرد. بەتایبەت لە درووستکردنی فڕنی سوتاندنی مرۆڤ و تاقیکردنەوەی جۆرەها دەرمان لەسەر جولەکەکان و بەندکراوانی سیاسی .
ئاشکرایە شارستانیەت کانیاوی زانست و داهێنانە ، بە پێچەوانەشەوە داهێنان و زانست ،شارستانیەت دەخولقێنێت و پێشی دەخات.

سەبارەت بە رۆڵ و پێگەی زانست لە نێو ئیسلامدا ، جێگەی خۆیەتی بەم پرسیارە دەستپێ بکەم :
ئایا لەسەردەمی جاهیلیدا، لە نیوەدوورگەی عەرەبی ،شتێک هەبووە بە ناوی شارستانی عەرەبی؟
بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە گەرەکە بگەڕێینەوە بۆ ئەو سەردمەو بەلای کەمەوە لایەنە کۆمەڵایەتی و ئابووری و کەلتووریەکانی شرۆڤە بکەین.
لەو سەردەمەدا لە نیوە دوورگەی عەرەبی ژیان زۆر سەخت و دژوار بووە ، لەڕووی کۆمەڵایەتیەوە دواکەتوویی و کەللە ڕەقی و پەیوەندیە خێڵاتیەکان ، سیمای هەرە دیاری ئەو سەردەمە بوون.
لە رووی ئابووریشەوە ، هەژاری باڵی بەسەر دەڤەرەکەدا کێشابوو . بۆ دابینکردنی بژێوی ،خەڵک پشتی بە لایەنێکی سەرەکی بە ستووە ،ئەوەیش بازارگانی بووە کە ئەمەش لەو قافڵە مەزنانەدا خۆی دەدیەوە کە لە دەڤەرەکانی دیکەوە شمەکیان هێناوەو پاشان لە مەکەو مەدینەو باژێڕەکانی دیکە فرۆشتویانەتەوە بە بازرگانە گچکەکان، کە ئەوانیش لە دوکانەکانیاندا فرۆشتویاننەتەوە. نمونەش بازاری عەکاز بووە لە مەککە کە لەو ڕۆژەدا وەک ناوەندێکی بازرگانی پڕ بایەخ سەیر کراوە.

لەپاڵ بازرگانیدا بڕیک لە خەڵکەکە ئاژەڵداریان کردوە وەک بەخیوکردنی حوشترو مەڕ. جگە لەم دووکارە هەندێکیش بە تاڵانی و جەردەیی ژیاون ،بەتابەتی تاڵانکردنی قافڵە بازرگانیەکان . ئەمە پێمان دەڵیت لەو دەمەدا شتێک نەبووە بە ناوی شارستانی کە بەرهەم هێنەری زانست و مەعریفەو پیشەسازی بێت ، کە بە هۆیەوە ژیانی خەڵک گەشە بکات..

دەتوانین بڵێن تاکە پیشە سازی لەو دەمەدا درووستکردنی شمشیر بووە، ئەوەیش پێوستی ناچاری کردوون کە ڕووبکەنە ئەو جۆرە پیشە سازیە ،چونکە بۆ بەرگریکردن لە قافڵەکانیان و هاوکات بۆ شەڕی نێوان خێڵەکان بەکاریان هێناوە.

پاش ئەوەی محەمەد پەیامەکەی خۆی ڕاگەیاند و هێدی هێدی خەڵکان هاتنە سەر ڕێبازەکەی ، دۆخەکە هەر وەک خۆی مایەوە ، تەنها شتێک کە زیادی کرد داگیرکردنی وڵاتان بوو لە ژێر ناوی غەزەوان و فتوحاتدا ،کە ئەمەش گەورەترین دەسکەوتی ئابووری بوو بۆ باوەڕە نوێکە . چونکە ئەو شوێنانە لە ئاستی بژیویدا لە دوورگەی عەرەبی زۆرپێشکەوتوتر بوون، بەمەش ئیسلامەکان بوونە خاوەنی سەرمایەیەکی باش ،کە لەڕێگەی بەتاڵان بردنی سامانی ئەو دەڤەرانەی کە داگیر دەکران دەستیان دەکەوت .
بۆیە محەمەد و پاشانیش خولەفاکانی ڕاشدین بیریان لە هیچ جۆرە پشەسازیەک یا زانستێک نەکردوەتەوە .چونکە بە حازری بێ ماندو بوون و بە خۆرایی هاتوەتە بەردەستیان.
لەو دەمەدا کیشوەرەکانی دیکە و شارستانیەکانی دیکە وەک میسریەکان، فارسەکان ڕۆمەکان، یۆنانیەکان،چینیەکان ئەمانە خاوەن زانست و شارساتنیەکی پێشکەوتووبوون .هەر یەکێک لەم ئیمراتۆرانە خاوەنی چەندین زاناو فەیلەسوف بوون کە کاریگەری و جیدەستیان لە بوارە جیاجیاکاندا دیار بووە.

بۆ ئەوەی بیسەلمێنم کە نە محەمەد و نە خەلیفەکانی دوای خۆی، گرنگیان بە زانست یا بە ئەستاتیکا نەداوە چەند نمونەیەک دەهێنمەوە.
– ڕۆژێک محەمەد بە یاوەری[ ئەنس بن مالک] بە مەکەدا دەگەرێت ،لە پڕ چاوی بە خانویەکی جوان دەکەوێت کە بە گومەزێک ڕازێنراوەتەوە . بە توورەییەوە دەپرسێت ئەو گومەزە هێ کێیە ئەنس دەڵیت هی فڵان کەسە .ئەنس مەسیجەکە تێدەگات و پاشان بەخاوەن خانوو دەڵێت ئەوەیش ناچار دەبێت بیڕوخێنیت . دوایی کە پەیامبەر دەزانێت گومەزەکە ڕوخاوە دەڵێت [هەموو گوومەزێک بەڵایە بۆ خاوەنەکەی].
هەروەها جارێک علی کوری ئەبی تالب بۆ نانخوردن پەیامبەر داوەت دەکات .دەمێک پەیامبەر دەیەوێت بچێتە ژوورەوە ،بەدیواری ژورەکەیانەوە پارچە چەرمێکی ئاژەڵ دەەبینێت کە وێنەی لەسەرە.دەگەڕێتەوە دواوە و دەڕوات .علی بەداویدا دەچێت و دەپرسێت بۆ نەهاتیتە ژوورەوە .لەوەڵامدا دەڵیت[ نامەوێت بچمە ماڵێکەوە کە زەوقی تێدا بێت].ئەوانیش ناجار دەبن تابلۆکە لایدەن.

چەند نمونیەکی دیکە لەم بارەوە .

لەسەردەمی خەلیفە عومەر کوڕی خەتابدا
سەرکردیەکیان بە ناوی [ئەبا دردا ]کە لە حمض دانیشتوە خانوەیەکی جوان بەحەوشەیەکی گورەوە درووس دەکات .ئەم هەواڵە دەگاتەوە دەمی عومەر ،ئەویش بۆی دەنووسێت و تێیدا سەرزەنشتی دەکات و دەڵێت [ئایا ئەوەی لە ڕۆمەکانەوە بۆمان جێماون بەس نین؟] هەر لە دوای ئەوە وەک سزایەک دەیگوێزیتەوە بۆ دمەشق.
هەر عومەر نامەیەک بۆ ئەبی موسا دەنووسێت لە دەڤەری وڵاتی فارس و پێی دەڵیت [بینای زۆرتان بۆ بەجێ ماوە لە فارس و ڕۆمەکانەوە ،بۆیە پێوست ناکات هیچی دیکە درووست بکەن و ئەوانە بەسن]

لە دەمی داگیرکردنی میسر و وڵاتی فارسدا لە لایەن سوپای ئیسلامەوە .هەریەک لە عمرو کوری عاص لە میسرەوە وە سعد بن ئەبی وەقاص لە وڵاتی فارسەوە ، لە کاتی جیا جیادا نامە بۆ خەلیفە عومەر دەنێرن. تێیدا داوادەکەن چی بکەن لەو گشت کتێب و مختوتاتە گرنگانە.
ئەوەیش لە وەڵامدا دەنووسێت[ گەر هیدایەتیان تێدایە ،ئەوە پێوستمان پێی نیە چونکە خوا هیدایەتی داوین، لە قورئانەوە هەموو شت وەردەگرین ، خۆ گەر تێیاندا نیە ئەوە بێکەڵکن و بۆیە پێوستمان بەو کتێبانە نیە و لەناویان بەرن.

تا ڕۆژی ئەمرۆش کارەساتی لە نێوبردنی کتێبەکانی کتێبخانەی ئەسکەندەریە لە میسر لە مێژودا بە کارەستبارترین ڕوداوی زانستی هەژماردەکرێت. مێژوو دەڵێت لەو کارەدا هەزارەها کتیبی سودمەن خرانە ئاوەوە.
هەر بۆیەش ئیبن خەلدون سەبارەت بە پەیوەندی عەرەب بە شارستانیەوە دەڵیت:
{ عەرەب لە ژینگەیەکی بەدەویدا ژیاوە و ئەو سەقافەتەی وەرگرتووە ،بۆیە هەر وڵاتێک داگیر بکەن بەخێرایی کاولکاری ڕووی تێدەکات ،هۆکارەکەش ئەوەیە کە ئەوانە ئومەیەکی وەحشین و دژی ئاوەدانین }.

لە شوێنێکی تردا ئیبن خەلدون دەڵێت ئیسلام بەرهەمی { سریان،کلدان،ئاشوری،فارس، وەرگرتوەو بەناوی شارستانیەتی ئیسلامەوە بڵاویان کردوەتەوەە}
هەروەها دەڵێت بەهۆی ئەوەی خۆیان زانست و پیشەیان نەبووە هەر بۆیەش نرخیان بۆئەم کارانە دانەناوە.
پاش داگیرکردنی هەر شوێنێک ئەوجا بۆیان دەردەکەوتوە کە ئەوان چەند لەدواوەن.
لە بەرامبەردا دەبینین نەتەوەکانی چین ،هند،نەسرانیەکان،عەجەم و ئەهلی رۆژهەڵات لای ئەمانە پیشەسازی بە شیوەیەکی بەرچاو گەشەی کردوە، چونکە خاوەنی شارستانین.
سەیر لەوەدایە ئیبن خەلدون لەو کاتدا ئەو بۆچوونەی هەبووە کەچی تا ئیستا حاڵەتەکە گۆڕانکاریەکی ئەوتۆی بەسەردا نەهاتووە.
* هەروەها ساعد کوڕی ئەحمەد ئەندەلوسی لەو بارەوە دەڵیت[ئیسلام بە هیچ جۆرێک گرنگی بە زانست نەداوە،گرنگیان تەنها بە ئەحکامی شەریعەو زمانەکەیان داوە]

ئەم حاڵەتە واتە نامۆبوون بە شارستانی و مەعریفە بەردەوام بوو تا سەرتای دەسەڵاتی خەلیفە ئەبو جەعفەری مەنسوور[754-775م] کە بە دامەزرێنەری خەلافەتی عەباسی هەژمار دەکرێت . پاش ئەوەی بەغدای بینا کرد، ئیدی لەوێوە حوکمی کرد.
لەو دەمەدا بواری مەعریفی سوکە تەکانێکی بۆ پێشەوە دا. ئەبو جەعفەر نامەیەک دەنیرێت بۆ پادشای ڕۆم کە هەندێک لە کتێبە وەرگێڕدراوەکانی [ئاوکلیدۆس] ی بۆ بنێرێت. بەتایبەت دەربارەی سروشتناسی . ئەوەیش هەندێک کتێبی بۆ نارد کە ڕۆمەکان خۆیان وەریان گێرابویە سەرزمانی عەرەبی.
بەڵام ئەو تەکانە مەزنە یا ئەو پێشڤەچوونە مەزنەی لەو بوارەدا ڕوویدا لە ژێر دەسەڵاتی هاورن ڕەشید و کوڕەکانی ئەمین مەئمون بوو.
سەردەمی هارون کە بەسەردەمی زێڕینی هەژمار دەکرێت و پاشان کوڕەکانی بەتیابەتی مەئمون ، سەدەها کاری تەرجەمە ئەنجام دران لە زمانەکانی فارسی و یۆنانی و لاتینی بۆ سەر زمانی عەرەبی.
ئەو کتێبانەی کە وەرگێڕدرانە سەر زمانی عەرەبی زۆربەیان بەرهەمەکانی فەیلەسوفە یۆنانەیاک بوون ،وەک ئەرستۆ، سوکرات،بەتلیمۆس ئەفلاتون و ئەوانی دیکە.
عەرەبەکان بەم جۆرە زانستە نوێیەیان دەگووت [زانستی ئەقڵ] یاحکمە.

گرنگە بزانین ئەم کارانەی وەرگێران چۆن کراون وە کی کردوونی؟
لە سەردەمی جەنگی فارسەکان{ساسانیەکان} و ڕۆمەکاندا [ 241-271 ، ]م ژمارەیەک ئەفسەرو سەرباز و سڤیل لە لایەن فارسەکانەوە بەدیل دەگیرێن.
ئەمانە تێکەڵەیەک بوون لە جۆرەها نەتەوە ئەتنیک و ئاین و کەلتووری جیاواز. بەمەش سودێکی مەزنیان گەیاند بە ساسانیەکان.
بەم کەسانە یا ئەم یەخسیرانە پادشا شاپوری زەردەشتی شارێکی پی درووستکردن بە نێوی [گوندی شاپور] یا گوند سابور 271
ئەو یەخسیرانە کۆمەڵێک زاناو کەسانی بەهرەمەندیان تێدا بوە بە تایبەتی لە بواری پزیشکی و دەرمان سازی و بینا سازیدا .لەوێ ئەکادیمیایەک دروستکرا ، ئەوانە لەو ئەکادیمیایەدا توانیان گەشەیەکی مەزن بە بواری مەعریفە لە زۆر بواردا بدەن ،وە کتیبە بەناوبەنگەکانی فەیلەسوفە یۆنانیەکانیان وەرگێرا بۆ سەر زمانی فارسی. ئەم بنکە زانستیە گەشەی باشی کردو بەردەوامی وەرگرت و بووە بنکەیەکی ڕوناکبیری و زانستی لە وڵاتەکەدا.
پردەکەی سەر دەریای قارون کە تائێستاش ئاسەواری ماوە ،یەکێکە لە کارە جوانن و نایابەکانی ئەندازیارەکانی ئەو سەردمە.
ئەکادیمیای گەند ساپوور لە زۆر بواری زانستیدا چێدەستیان دیار بووە ،بەتایبەتیش بواری پزیشکی ،کە تاڕۆژی ئەمڕۆش کۆلیژە پزیشکیەکەی باشترین و نیوبانگترین کۆلیژە لەسەر ئاستی ئیران.

هاورنە ڕەشید ناوبانگی ئەو ئەکادیمیەی بیستبوو ،بۆیە کۆمەڵێک خەڵکی نارد کە هەندێک لەو کتێبانە وەربگێڕن بۆ سەر زمانی عەربی بەتایبەت لە بواری پزیشکیدا.
ئەوانەی کە توانای وەرگێرانیان هەبوو تەنها وەرگێرە سریانیەکان بوون واتە کریستیانەکان.

لە بەغداد شوێنێک هەبوو بەنیوی [دار الحلکمە یا بیت الحکمە] ئەم بینایە تەنها وەک مەخزەن یا عەمبارێکی کتێب بەکار دەهێنرا. هاورنە ڕەشید ویستی شوێنێک لە هاوشیوەی گوند شاپور یا کتیبخانەی ئەسکەندەیەی میسر بنیات بنیت.
بۆیە ئەو شوێنەی کردە ئەکادیمیایەک و کۆمەڵیک خەڵکی شارەزاو وەرگێڕی لە ئەکادیمای گوندی شاپورەوە بۆ هێنا کە هەموویان کریستیان بوون. هەر ئەوانیش پێشتر زۆرێک لە کتێبەکانی ئەو ئەکادیمیایەیان وەرگێرابوە سەر زمانی عەرەبی.
ئەکادیمیای گوندی شاپور کلیلی کردنەوەی دەرگای بواری تەرجەمەو زانست بوو بۆ دەوڵەتی عەباسی.
ئەم گرنگیدانەش بۆ هۆی کاریگەریانەوە بوو بە کەلتووری فارسی .نەک بەهۆی ئیسلام بوونیانەوە. بۆنمونە هارونە ڕەشید لەسەر دەستی بنەماڵەیەکی فارسی ناوداردا پەروەردە کرابوو بە نیوی[ بەرمەکیەکان ]. هەروەها زانای بەرمەکی یەحیا بن خالد بەرمەکی فێری خوێندنی کردبوو.
مەئمونی کوری، لەسەردەمی خەلافەتی باوکیدا والی خۆراسان بووە. وە دایکی فارس بووە و زانایەکی بەرمەکی بە نیوی جەعفەر بەرمەکی پەروەردەی کردوە.

با بگەڕێینەوە بۆ ئەکادیمیای گوندساپور. لەو سەروبەندەدا سەقافەتی یۆنانی تاڕادەیەک زاڵ بوو بەسەر ئەکادیمیای گوند ساپوردا ،بەتایبەت بەرهەمەکانی ئەفلاتۆن ،ئەرستۆ ،پیتاگۆرسی. وە بە تایبەتیتر لە بواری پزیشک وفەلسەفەو مەنتیقدا.
لە دوایدا بەشەکانی بیرکاری،فەلەک،موزیک،کیمیا، زمانەوانی بەشی تری تێدا کرایەوە.
ئەم گەشەکردنە لەسەردەمی دەسەڵاتی خەسرەوی یەکەمدا رووی دا[531-579]م.
وەک پێشتر ئاماژەم پیدا زۆربەی وەرگێرەکان کریستیان بوون . لەم بارەوە [دەی پاول] ی ڕۆژهەڵات ناسی هۆڵەندی دەڵێت[ئەوانەی لە بواری وەرگێران لە نێوان سەدەکانی8-10 کاریان کردوە دەتوانم بڵێم هەر هەموویان سریان بوون .]
کەواتە لەم حاڵەتەدا تەنها شتێک پەیوەندی بە ئیسلامەوە هەبووبێت پارە بووە ئەوەیش هی زەکات و جزیەو تاڵانی وڵاتان بووە. چونکە کتێبەکان یۆنانی یا فارسی بوون وەرگێرەکان کریستیان بوون .

کریستیانەکان لەو دەمەدا جگە لە کارکردن لە بواری وەرگێراندا خۆشیان چەندین خوێندنگایان بردوە بەڕیوە وەک خوێندنگای ڕوحا، مار یعقوب، نسیبین ئەمانە جۆرە ها زانستیان تێدا دەخوێنرا { 2-4 میلادی}
یەکێک لە خوێندکارەکانی ئەکادیمیای گوندی شاپور [یوحەننا بن ماسویە ]بوو کە پاشان بووە دکتۆری تایبەتی هارونە ڕەشید.
یۆحەنا مەسیحی سریانی بوو ،هارونە ڕەشید ڕایسپارد بۆ تەرجەمەکردنی بواری پزیشکی
پاشان هارونە ڕەشید یۆحەنای کردە سەرۆکی وەرگێرەکان، ئەم مرۆڤە خۆی و کوڕەکانی خزمەتی هارون و کوڕەکانیان کرد تا دەگاتە متەوەکل بللا.
دەڵێن هەر ئەم کەسە بوو کە بۆیەکەم جار جەستەی مەیمونی [تەشریح ]کرد.
جگە لەمە زیاتر لە 28 کتێبی نووسیوە، بە سریانی و عەرەبی و یۆنانی قسەی کردوە

یەکێکی دیکە لەو وەرگێڕانەی گوند شاپور { حنین بن ئیسحاق }بووە، 873-809کە بە شێخی وەرگێرەکان ناسراوە
حنین ماوەیەک بەڕیوەبەری [داری حکمە] بووە لە بەغدا، ئەمیش چەندین زمانی زانیوە وەک سریانی فارسی یۆنانی عەرەبی. وەک دەڵێن پتر لە 100 کتێبی وەرگێراوە تە سەر زمانی عەرەبی.
یەکەم وەرگێر بوو کە لەبری وەرگێرانی حەرفی ناوەڕۆکی وەردەگێراوە.
حەنین دوو کووڕی هەبوو بە ناوەکانی ئیسحاق و داود کە یەکێکیان فەیلەسوفێکی جۆرە بەهرە بووە و ئەوەی دیکەیان وێرای کاری پزیشکی شارەزایی لە زانستەکانی دیکەیشدا بووە.
ئیسحاق بەرهەمەکانی ئەرستۆ سوکرات و چەند فەیلەسوفێکی دیکەی یۆنانی وەرگێڕاوە. بەهەمووی 25 کتێبی وەرگێراوە.

ناوی هەندێک لە وەرگێرە کانی تر:

**قەستا بن لوکا ، لە بەعلەبەگ لەداک بووە. هەروەها لە بواری فەلەک، بیرکاری کاری ،نووسیندا کاری کردوە.پتر لە 60 بابەتی نووسیوە..

**ثابت بن قرە-801 ، کەسێکی سابئی بووە لە بەغدا ژیاوە لە فەلسەفەو بیرکاری وفەلەکدا شارەزای هەبووە.

** یەحیا نەحوی کە زیاتر کاری وەرگێرانی کردوە .غەزالی دەڵێت زۆربەی زانیاریەکانم لە کتێبە وەرگێراوەکانی یەحیا وەرگرتووە.

**سهل بن بوشرە 786-845 جولەکە بووە کتێبەکانی بەتلیمۆسی کردوەتە عەرەبی. لە طەبەرستان لە ئێران ژیاوە.

** بنەماڵەی بەخت یەشوع{بختیسوع}

لە ماوەی 250 ساڵدا خێزانێکی کریستیانی سریانی بەنیوی [بەخت یەشوع] 6 نەوەی دکتۆریان پێگەیاندوە.
یەکێک لەوانە ، جرجیس جوبرائیل بن یشوع بووە کە چارەسەری ئەبو جەعفەری مەنسوری کردوە، دەمێک نەخۆشی گەدەی بووە.
سەردەمانێک جرجیس سەرۆکی بیمارستانی گوندی شاپور بووە.
یەکێک لە کتێبەکانی دەربا.رەی نەخۆشی شەکرە بووە. کە ئیبن سینا و ڕازی سودیان لەم کتێبە وەرگرتوە . 980- 1037

**یخشوع بن جرجیس ، دکتۆری تایبەتی هارونە ڕەشید بووە هاوکات سەرۆکی دەستەی
پزیشکەکانی بووە.

**جبرائیل بن یخشوع پزیشکی تایبەتی ئەمینی کوڕی هارونە رەشید بووە. ،هاوکات سەرۆکی بیمارستانی بەغد بووە.
ئەوەی سەیرە دەگێڕنەوە کە چ هارونە ڕەشید و چ کوڕەکانی هێندە متمانەیان پێیان بووە.بەبێ ئامادەبوونی یەکێک لە پزیشکەکانی یەخشوعیەکان نانیان نەدەخوارد ،
ئیبن خەلەکان دەیگێڕێتەوە دەڵێت[ئەمین داوی لە حنین بن ئیسحاق کردوە کە ئەوەیش پزیشک بووە و لە هەمان بنەماڵەی یەخشوعیەکان بووە، داوای لێدەکات کە ژەهرێکی بۆ دروست بکات تا یەکێک لە نەیارەکانی پێ بکوژێت، ئەوەیش ڕەتی دەکاتەوە ،بۆیە ساڵێک دەیخاتە بەندیخانەوە . پاشان ئازادی دەکات و دیسان هەمان داوی لێدەکاتەوە ،ئەوەیش بۆ جاری دووەم ڕەتی دەکاتەوە . ئەمین پێ دەلێت گەر فەرمانەکەم جێ بەجێ نەکەیت ملت دەپەڕێنم. دیسان ڕەتی دەکاتەوە .
ئەمین لێی دەپرسێت بۆ ژیانی خۆت دەخەیتە مەترسیەوە ؟ لەوەڵامدا حنین دەڵێت پیشەکەم بۆئەوەیە خزمەتی خەڵکی پێ بکەم نەک خەڵکی پێ بکوژم، دووەم من کرستیانم و ئاینەکەم ڕێگەم پێ نادات کاری وا بکەم ، چونکە ئاینەکەم پێم دەلیت دوژمنەکانی خۆتت خۆش بوێت.
ئەمینیش لە کۆتایدا قەناعەت بە قسەکانی دەکات و ئازادی دەکات .

گەر ئەو وەرگێرە کریستیانانە نەبوونایە ئیسلام هیچی دەربارەی فەلسفەو زانستی یۆنایەکان نەدەزانی. کەچی سەیر لەوەدایە هیچ سەرچاوەیەکی ئیسلامی باسی ئەم وەرگیێڕە کریستیانانە ناکات .

ئەفسانەی [ ئەلف لیلەو لیلە ] کە بەکوردی دەکاتە هەزارو یەک شەو. ئەم ئەفسانیە لە بنەڕەتدا فارسیەو لە فارسەکانەوە وەریان گێڕاوە، بەڵام عەرەب هەرگیز باسی سەرچاوەکەی ناکات.
بۆ سەلماندی ئەم بۆچوونەش ناوەکانن .لە زمانی عەرەبیدا هیچ ناوێک نیە بە نێوی شهرزاد یا شهریار. ئەم دووناوە کە پاڵەوانی ئەفسانەکەن هەردووکیان ناوی فارسین.
وەرگێڕی ئەم ئەفسانەیەش کەسێکە بە نێوی مروج الزهب المسعودی.

یاخود[ کلیلەو دمنە] کە وا ناسراوە ئەفسانەیەکی عەرەبیە ،بەڵام لە ڕاستیدا هندیە و لە هندیەوە کراوەتە سریانی ،پاشان لە سریانیەوە وەرگێڕدراوە بۆ فارسی ،وە عەبدوڵا کوڕی مقفع لە فارسیەوە کردویەتیە عەرەبی. کە فارسێکی زەڕادەشتی بووە ،پاشان بووەتە ئیسلام.
گەر چاوێک بە ناوی ئەو زانایانەدا بخشێنین کە خزمەتی ئیسلامیان کردوە لە زانستە جیایجیاکاندا، دەبینن زۆربەیان عەرەب نەبوون و سەر بە نەتەوەکانی دیکە بوون.

بوخاری خەڵکی بوخارەی ئۆزبەکستان بووە
مسلم بن حجاج خەڵکی نیشاپور بووە لە ئیران
ئەسالە، تورکمانستان
تەرمەزی ، ئۆزبەکستان
ئیبن ماجە ، ئێران
محمد بن خریر الطبری، طەبەرستان
سیبەوەی شیراز ئیران/ نەحوی عەرەبی درووست کرد
ئیبن خەلەکان،خەلەکانی کوردستان
عباس بن فرناس / ئەمازیخی
ئیسماعیل جەزیری .جەزیرەی باکووری کوردستان

با بێینە سەر ڕاوبۆچوونی زانا و فوقەهاکانی موسلمان دەربارەی زانستی عەقڵی.

** ئیبن تەیمیە /

ئیبن تەییمیە بە یەکێک لە تووندرەوترین فوقەهاکانی ئیسلام هەژمار دەکرێت .زۆر بە تووندی دژی هەموو جۆرە زاستێک بووەو ئەو زانیانەش لەو بوارەدا کاریان کردبێت بە زەندەقەو مولحید ناوی بردوون .
ئەمەش هەندێک لە بۆچوونەکانیەتی دەربارەی زانست و زاناکانی ئەو سەردەمە:

*تەنها شتێک کە بتوانین ناوی بنێن زانست ئەوەیە کە لە محمەدەوە بۆ مان ماوەتەوە.
جگە لەوە یا زانست نیە یا خود بێ کەڵکە.
*ئەوانەی لە فەلسەفەدا کار دەکەن،کەسانی سەرلێشێواون و خەڵکانی دیکە بەلاڕێدا دەبەن، خۆیان درۆ هەڵدەبەستن و ئەو شتانەشی دەیگوێزنەوە نەزانینە لە لۆژیکدا.
هەروەها ئیبن تەیمیە دەربارەی ئیبن سینا پرسیاری لێدەکەن کە پێت فەیلەسوفە؟
لە وەڵامدا دەڵێت لە نێو ئیسلامدا فەیلەسوف نیە.
ئیبن تەیمیە لە شوێنێکی دیکەدا دەربارەی زانستی کیمیا دەڵیت/
هیچ کەسێک لە ئەنبیاکان ئەهلی کیمیا نەبوون ،نە زاناکانی ئاین نە مەشایخە موسوڵمانەکان نە ئەسحابەکان و نە شوێنکەوتوانی، ئەهلی کیمیا نەبوون.
دیسان ئیبن تەیمیە دەربارەی فەلسەفەی ئیبن سینا[980-1037] کە فارس بووە ،دەڵیت/
ئیبن سینا شتێکی نەهێناوە کە ئیلاهیات و لە شەریعتدا هەبیت. هەموو بیروبۆچوونەکانی لە مولحیدەکانەوە وەرگرتووە. ئیبن سیناو شوێن کەوتوانی لای موسوڵمانەکان بە مولحید ناسراون و کتێبەکانی هەمووی کوفرن. بۆیە لە فەلسەفەدا کاری کردوە چونکە بە خێزان کافر بوون.

هەروەها دەربارەی ڕازی دەڵێت 864- 923
هەرچی خراپی نێو ئاینەکان هەیە ئەم وەریگرتووە، بە تایبەت لە سابئەو دەهریەو فەلسەفەکانیان. بۆیە دەبینین کۆمەڵێک لە زەندەقەکانی جیهان سواری مەزهەبەکەی بوون
دەربارەی کیمیاش دەڵیت/
کیمیا زۆر لە ڕیبا حەرامترە، کەسانێک لە کیمیادا کار ناکەن گەر زمانی ڕاستگۆییان هەبێت. یا شێخێکی خەڵک شوێن کەوتووبێت، یا پادشایەکی عادل بێت، یا وەزیرێکی پاک بێت. ئەوانەی لەم بوارەدا کار دەکەن شێخانێکی سەرلێشێواون بە نمونەی ئیبن سیناو هاوشیوەکانی.

* با بزانین شافعی لەو بارەوە چی دەڵیت/

هەر زانستێک لەدەرەوەی زانستی ئیسلام بێت، تەنها کات بە فیڕۆدانە.
یاخود دەڵێت جگە لە زانستی فقی ئیسلام ئەوانی دیکە هەمووی ڕاڕایی و کاری شەیتانە.

*ئەوزاعی/ هەر زانستێک لە پەیامبەرو ئەسحابەکانەوە نەهاتبێ ئەوە زانست نیە

* جەلالەدین السیوطی/
هونەری منطق [لۆژیک] هونەرێکی پیسە ، چونکە ڕامان دەکێشێت بۆ فەلسفەو زەندەقە ،وە هیچ سودێکی ئاینی ودنیایشی تێدا نیە. بۆ یە پێوستە حەرام بکرێت.

*ابن سلاح/
فەلسەفە بۆتە مایەی سەرلێشێواندن و زەندەقە، هەر کەس فەلسەفە لێبدات چاوی کوێرە لە ئاست باشیەکانی شەریعەت کە بە بورهان پشت ڕاست کراونەتەوە.
ئەوانە شەیتان دەیانبزوێنیت و دڵیان تاریکە بەرامبەر پەیامەکەی محمد.
پێوستە لەسەر ئیمانداران و دەسەڵاتدارانی موسوڵمان لە شەڕی ئەمانە بمانپارێزن و لە خوێندنگاکان دوریان بخەنەوە.

* غەزالیش دەربارەی ئیبن سینا دەڵیت/
ئیبن سینا زانای ئیسلام نەبووە بەڵکو یەکێک بووە لە شەیتانەکان..
هەروەها دەربارەی فارابی و ئیبن سینا دەڵیت / گومانم لە کافربوونیان نیە.
فارابی کە زانایەکی فرەلایەن بووە [872-950] لەژێر دەستی ]ابو بشر متتی یونس دا دەرسی خوێندوە کە ڕۆژانە سەداها خوێندکار گوێیان بۆ وانەکانی گرتووە. فارابی کە هاتە بەغدا ئەم فەیلەسوفە مەسیحیەی دی و لای ئەو وانەی خوێند کە لەو دەمەدا زیاتر باسی لە فەلسەفەکانی ئەرستۆ دەکرد.

* ئیبن قیوم / بە ئیبن سینا دەڵێت شێخی ملحیدین یا ئیمامی مولحیدین، چونکە باسی لە فەلسەفەکانی ئەرستۆ کردوە.
یا بە ئیبن سیانیان گووتوە کافرێکی زیرەک.
زۆرێکی تریش ڕای دژ و خراپیان بەرامبەر بە ئەبن سینا هەبووە. بۆ نمونە غەزالی لە کتێبی [الشیفاء ]دا ئیبن سینا و فارابی تەکفیر کردوە.
بەگشتی نزیکەی 45 زانای ئیسلامی لە هەموو مەزاهبەکان ،کارکردنیان لە مەنتقدا حەرام کردوە. لە نیویاندا شافعی ،ئیمام حرمین، غزالی وەک شتر ئاماژەم پێدا.

بەم جۆرە دەبینین بەتواناترین فەیلەسوفەکانی ئەو دەمە وەک فارابی ڕازی ئیبن سینا لەبەر دیدی زاناکانی ئیسلام کافرو زەندەق بوون .

عەبدول رحمان بدوی لەکتێبی [ مێژووی ئیلحاد لە ئیسلامدا لاپەڕە 233] دەڵیت:
لایەنی بێباوەڕی لە فەلسەفەی ڕازیدا ڕون و ئاشکرایە. بە تایبەتی لە کتێبەکەی دا بە نێوی {العلم الالهی} و مخاریف الانبیاء.

پاش ئەوەی دیدو تێڕوانینی زاناکانی ئیسلاممان لە سەردەمی کۆندا دەربارەی زانست زانی ، با بزانین زاناکانی ئەم سەردەمە لەو بارەوە چی دەڵین؟

** ئەبو باز سعودی
هەرکەس گووتی زەوی بە دەوری خۆردا دەسوڕێتەوە، ئەوە کافرەو دەبێت بکوژرێت.

** ابن عثیمین
تا ئێستا زانست خولانەوەی زەوی بەدەوری خۆردا نەسەلماندوە.

** ساڵح فەوەزان
قسەکردن دەربارەی خولانەوەی زەوەی بە دەوری خۆردا مەزهەبی مرۆڤە عەلمانیەکانە کە مەزهەبێکی کفرو ڕێگە وونکەرە.

** نجیب بندەر الخبیری
گەر زەوی دەسووڕێتەوە ،بۆچی هەست بە گێژبوون و سەرئێشە ناکەین؟

** محمد عریفی
گەر زەوی دەسوڕێتەوە کەواتە دەمێک سواری فڕۆکە دەبین دەبێ لە وڵاتێکی کە بنیشینەوە نەک لەو وڵاتەی بۆی دەفڕین.

هەر لەو بارەوە بانگخوازێکی قەتەری گەنج دەڵیت ،بڕوا بە بیردۆزەکان مەکەن هەمووی درۆیە ،خۆ گەر وابێت گەر ئیمە لە فڕۆکە خانەی شارقەو لە قەتەر ، بفڕین بۆ فڕۆکەخانەی شەنگەهای لە چین ،وە لە ڕێگا فڕۆکەکە لە ئاسمان [ بوەستێت] ، ئەو دەمە فڕۆکە خانەی شەنگەهای دەبێ بێتە ژێر فڕۆکەکەمانەوە.
پێدەچێت ئەو بانگخوازە وابزانێت فڕۆەکەش وەک سەیارە و شەمەندەفەرو و کەشتی دەتوانێت بوەستێت.
هەروەها کەسێک هەیە بە ناوی دکتۆر عەدنا ن ئیبراهیم . ئەم کەسە بانخوازێکی مۆدێرنە و لە نەمسا دەژی . جیاوازی ئەم لەگەڵ ئەوانی دیکەدا ئەوەیە ،ئەم بڕوای بە زانست هەیە وە دەڵی ئیسلام لە ڕابردوودا گرنگی زۆری بە زانست داوە. لەو بارەوە دڵێت :
ئیمە لە ڕابردودا زانستمان هەبووە، داهێنەر بووین بەڵام ئەورپا لێمانی دزیوە . لەو شوێنەی ئێمە وەستاین ئەوان دەستیان پێکرد. ئەو ڕۆژە دێت کە دەستی پێ بکەینەوەو لە ڕووی زانستەوە ڕیادەی جیهان بکەین .

ئەمانەی ئاماژەم پێکردن تەنها نمونەیەکن لە خەروارێک .زۆری دیکە هەن هەمان بۆچوون یا نەگەتیڤتریان هەیە دەربارەی زانست . بانگخوازانی کوردیش هەمان شیوەی بانگخوازانی عەرەب، لەم ڕوەوە ڕۆڵی خراپیان هەیە .بۆ نمونە دکتۆر عەبدولواحد ،خۆی پزیشکە بەڵام باوەری بە زانست نیەو زیاتر باوەری بە خورافیات یا بە پزیشکی نەبەوی و بە قورئان خوێندن هەیە بۆ چارەسەری نەخۆش .ڤیدیۆکانی لە یوتۆب گەواهی ئەوە دەدەن.
یا خود کەسێکی دیکەی کوردیش کە لە ئەورپا دەژی لە ڤیدییەکدا دەڵی ئیمە ڕیادەو سیادەو قیادەی جیهانما کردوە لە ڕووی زانستەوە ،بەڵام کافرەکان لێیان وەرگرتین و خۆمان بەدەست بەتاڵ ماینەوە.

لە قوتابخانە ئیسلامیەکەی لەندەن چی دەخوێنن؟

لە زۆر بەی وڵاتانی ئەورپا خوێندنگای تایبەت بە موسوڵمانەکان هەن . ئەم خوێندناگایانە لەژێر کۆنترۆڵی دەوڵت یا وەزارەتی خوێندنی ئەو وڵاتانەدا نین، بەڵکو لەلایەن دەستەیەک پیاوی ئاینی ئیسلامیەوە سەرپەرشتی دەکرێن ،کە لە زۆر حاڵەتدا کەسانی تووندڕەو و سەر بە ڕەوتە سەلەفی و ئیرهابیەکانن.
ئەوانەی لەو خوێندنگایانەدا دەخوێنن زۆربەیان منداڵ و مێردمنداڵن. مەبەست لەم خوێندنگایانە پتر ئاشانکردنی ئەو خوێندکارانەیە بە ئیسلام و ئەرکانەکانی ئاینی ئیسلام و قورئان خوێندنە . لە پالیشیدا هەندێک وانەی تر دەخوێنن وەک زمان ،بیرکاری ، مێژوو تاد..
ڕۆژنامەنووسێکی ئینگلیز خۆی کرد بە یەکێک لەو خوێندنگایانەدا ،وە هەندێک پرسیاری لە خوێندکارەکان کرد کە چی دەخوێنن . وەڵامیان ئەوەبوو کە ئێمە بەپێیی سیستەمی ئیسلامی دەخوێنین و هەرچی لە قورئان و حەدیسدا نەبێت بڕوامان پێیی نیە و نایخوێنین.
پاشان ئەو ڕۆژنامەنوسە یەکێک لە مامۆستاکانی دواند کە ئافرەتێک بوو ،ئەوەیش هەمان شتی گووت . وە جەختی لەسەر ئەوە کرد، کە ئەوان شتێک ناخوێنن دژ بە ئیسلام بێت ،واتە زانستی ئەم سەردەمە ناخوێنن .
ڕۆژنامەنووسەکە تووشی شۆک بوو .پرسی چۆن دەکرێت لە ناوەڕاستی ئەورپا لە وڵاتێکی دیموکراتیدا وە لەسەر نەفەقەی دەوڵەت منداڵەکانتان فێری جۆرە زانستێک بکەن کە زەمەن تەجاوزی کردوە و بۆ ئەم سەردمە ناشیت ؟ لە وەڵامدا مامۆستاکە گووتی ئەوە بەدست من نیە بەڵکو بڕیاری سەرپەرشتیارانی خوێندنگاکەیە.

وەک پێشتر ئاماژەم پیدا لە سەردەمی خەلافەتی ئیسلامیدا ،وە بە تایبەت لەسەردەمی خەلافەتی عەباسیدا بزافێکی ڕوناکبیر ،فەلسەفی زانستی لە ئارادا بوو.
ئەوانەی ئەو بزافەیان دەبرد بەڕیوە زۆربەی هەرە زۆریان لە نەتەوەکانی دیکە بوون، جگە لەوە ئەوانە یا بێ باوەڕ بوون یا ئیمانیان بە ئاین زۆر لاواز بووە . هەر بۆیەش پاشان زۆربەیان بە دڕندانە ترین شیوە کوژران یا ئەشکەنجە دران ،یا دەربەدەرو نان بڕاو کران نمونەکان ئەمانەن
حەلاج ،ابن ڕشد ،ابی بکر ڕازی،فارابی، ابن هیثم، بشار بن برد، ابن مقفع
ابن خطیب،کندی. عباس بن فرناس و چەند زانایەکی دیکە.
کوشتنی ابن ختیب کە زۆر بە وەحشیانە کووشتیان ، بە هۆی دۆزینەوەی نەخۆشی تاعونەوە بوو کە گووتبووی لە کەسێکەوە دەگوێزرێتەوە بۆ کەسێکی تر.واتە نەخۆشیەکی {ساریە} ،ئەمەش بەلای ئەوانەوە دژ بە حدیثی نەبەویە . بۆیە کووشتیان .خستیانە گۆڕ ،دوایی دەریان هێنایەو سوتانیان و جارێکی تر خستیانەوە گۆرەوە .بەمەرجێک بێ گوناهیشی سەلمێنراوبوو . ئەمە لە ئەندەلوس ڕووی دا .

یاخود کندی کە زانای فەلەک،پزیشک،موزیک،دەرونناس،لۆژیک، کیمیا ،فیزیا بوو.
مەلیک متەوەکل بە وە ناسرابوو دژی زانایان بوو ئیدی موسوڵمان بوایە یا نا. فەرمانی کوشتنی کندی دەرکرد. کندی پشتگیری لە خۆی کرد ،وتی [دوژمنانی فەلسەفە جاهلن بێ مێشکن غەبین،بازرگانی بە ئاینەوە دەکەن..]

پێگەی موسوڵمانان لە خەڵاتی نۆبڵدا

خەڵاتی نۆبڵ باشترین پێگەیە بۆ ناسین و بەرجەستەکردنی تواناو بەهرەی هەر وڵاتێک یا نەتەوەیەک لە بواری زانستدا.

ئەلفرید نۆبڵ 1833-1896 ئەندازیاری کیمیاوی بوو لە سوید.
لە ژیانیدا 350 داهێنانی کردوە ،گرنگەکەیان دۆزینەوەی دینامیت بوو بۆ تەقاندنەوە.
خۆی دامەزرێنەری خەڵاتی نۆبل بوو ،وە لەسەر پێشنیاری خۆی ئەم خەڵاتە بەخشرا بەو کەسانەی لە بوارێکی زانستیدا خزمەتیان کردوە.
سەرتا تەنها لە چەند بوارێکی دیاریکراودا دەبەخشرا ،بەڵام پاشان بوارەکان فراون بوون، لە ئیستادا لەم بوارەانەدا خەڵت دەبەخشرێت:
فیزیا،کیمیا،ئابووری ،ئەدەب ،پزیشکی ،ئاشتی.. زانستی هەمجۆر و بواری دیکەش
یەکەم خەڵات ساڵی 1901 بەخشرا.
*جولەکەکان کە ژمارەیان لە جیهاندا بە [12] ملیۆن مەزەنە دەکرێت184 خەڵاتی نۆبڵیان وەرگرتوە .
*بەڵام بە [59] وڵاتی ئیسلامی کە ژمارەیان ملیاردێک و 600 ملیۆنە تەنها 9 خەڵاتیان وەرگرتوە.
جا گەر ژمارەی دانیشتوان بۆ وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵ حساب بکەین دەبوو نزیکەی هەر 25000 موسوڵمان خەڵاتێک وەربگرن.
لەبواری کیمیادا تا ئێستا [111] خەڵات بە خشراوە. تەنها یەک عەرەب لەو بوارەدا وەریگرت ئەویش [ئەحمەد حسن زەوایل] ساڵی 1999 وەری گرت کە لە کالیفۆرنیا وانەی دەگووتەوە. بڕوانامەکەشی لە زانکۆی بەنسلڤانیا وەرگرتوە.
لەبواری ئابوریدا 76 کەس وەری گرتوە. یەک موسوڵمان یا عەرەبی تێدا نیە.
لە بواری دەرمانسازیدا[107] خەڵات بەخشراوە بەهەمان شیوە موسوڵمانان لێی بێبەشن.
یابانیەکان کە ژمارەی دانیشتوانیان 128 ملیۆنە تا ئێستا[9] خەڵاتی نۆبڵیان لە بوارە جیاجیا کاندا وەرگرەتوە کە زۆربەیان داهێنانی تەکنەلۆجین .

لەبواری ئەدەبدا [109] خەڵات بەخشراوە ،لە نیو عەرەب و موسوڵماناندا تەنها نەجیب محفوز ساڵی 1988 وەریگرتوە ، کە ئەوەیش بە بیروبۆچوون و مومارەسە کە سێکی عەلمانی بووە.
لە بواری ئاشتیشدا ڕالف بونچە 1950 لە فەلەستین وەری گرتووە.
1978 سادات لە میسر [لەبواری ئاشتیدا]
1994 یاسر عەرەفات فەلەستین [لە بواری ئاشتیدا]
2003 شیرین عەبدای ئیرانی لە بواری داکۆکی لە دیموکراتی و مافی مرۆڤ وەری گرت .
2005 محمد بەرادعی میسری لە بواری وزەی ناوەکیدا وەری گرت؟
2014 مەلالە یوسفزاد پاکستانی لە بواری داکۆکی لە خوێندنی منداڵانی کچ وەریگرت.

بەراوردێکی گرنگ

تۆماس ئەدیسۆن خۆی بەتەنها 1093 داهێنانی پێشکەش بە مرۆڤایەتی کردوە ،بەتایبەتی لە بورای پێشەسازی و تەکنەلۆجیادا کە تا ڕۆژی ئەمڕۆش مرۆڤایەتی قەرزادری کارەکانیەتی . گەر ئەدیسۆن نەبوایە دەبوو تا ئیستا بە تاریکی دابنیشتینایە .
بەڵام لەولاوە لە بەرەی ئیسلام و دژ بە زانستدا [ ئیبن تەیمیە] مان هەیە کە نقڵ پێش ئەقڵ دەخات. واتە ئاین پێش زانست و بەرهەمی ئەقڵی دەخات . فیزیا، کیمیا ،مەنتق ،فەلسە تەحریم دەکات و بەمەش هەزارەها جیلی تووندرەو و تەرۆریستی بەرهەم هێناوە کە کاریگەر بوون بە بۆچوونە مەترسیدارو دژە ئینسانیەکانی .هەر وتەکانی ئیبن تەیمییەیە ،ئیمرۆ ژیان وێران دەکەن و دژ بە هەموو زانستێک دەوەستنەوە.
جا ئاینێک گەر ئیبن تەیمیەو هاوشیوەکانی بەرهەم هێنابێت، بێگومان ناکرێ و ناتوانین بڵێن ئەو ئاینە زانست دۆستە.

——————————————————-
سەرچاوەکان :

تاریخ دمشق لابن عساکر لاپەرە 138
فیض القدیر بەرگی 5 لاپەڕەی 19
ابن طبری تاریخ مختصر للدول ،دولە التاسعە
مێژوی ئیبن خەلدون بەشی یەک لاپەڕە 156
هەمان سەرچاوەی پێشوو لاپەڕە 430
مێژوی فەلسەفە لە ئیسلامدا {دی پاوڵ }لاپەڕە 28
عیون الانباء فی طبقات الاطباء -ابن ابی صبیعە بەشی 72 لاپەرەی 124.
فهرست لابن الندیم لاپەڕە 425
[عیون الانباء فی طبقات الاطباء.]لاپەڕە 256
البدایە و النهایە لابن کثیر بەرگی 10 لاپەڕەی 251
صحیح بخاری بەرگی 15 لاپەڕە 223
ئیبن تیمیە بەرگی 10 لاپەڕە 613
فەتاوی ئیبن تەیمیە بەرگی 9لاپەڕەی 142
هەماان سەرچاوە لاپەڕە
الحاوی للفتاوی لاپەڕە 393
فەتاوی ئیبن تەیمیە بەرگی 29 لاپەڕەی 378
سیر الاعلام النبلاء 407
[ اغاثە اللهفان بەشی 2 لاپەڕە 443]
سیر الاعلام النبلاء لاپەڕە 344
پرسیاری بوێر ژمارە 124 .{رشید مغربی}
مصیر بعض العقول التی انارت التاریخ
جدلیە الاسلام و الاسئلەالمحرجە .
محاضرە د.نضال قسوم.
موقف العلامە البواحی من تقنیە الانترنیت.