ئایا مارکس گرنگی خۆی هەرماوە؟ … نووسینی: پیتەر سینگەر*

میراتی کارڵ مارکس چییە، پاش 200 ساڵ لە دایکبوونی؟

وەرگێڕانی: گۆران عەبدوڵڵا

—————————————-

لەیادی 200 ساڵەی کارڵ مارکسدا لە 5ی ئایاری 1818 زیادەڕۆیی نابێت ئەگەر بڵێین پێشبینێکانیان گۆڕی، تێۆرێکانیان بێنرخکرد و بیرو باوەڕیان کردە شتێکی بەسەر چوو. ئەی کەواتە بۆچی لە سەدەی بیست و یەکدا گرنگی پێدەدرێت؟

لە ساڵی 1949 وە پاش سەرکەوتنی کۆمۆنیستەکانی چاینە لەشەڕی ناوخۆدا لەسەردەمی ماو تسی تۆنگەوە تا دەگاتە ڕوخانی دیواری بەرلین، 40 ساڵ پاشتر. گرنگیدان بە مارکس کارێکی بێوێنە بوو، لە هەر دەکەسێدا چوار کەسی سەر گۆی ئەم زەوییە لە ژێر دەسەڵاتێکدا گوزەرانیان دەکرد کە بە خۆیان دەوت مارکسی. وە لە زۆربەی وڵاتەکانی تریشدا مارکسیزم ئایدیۆلۆژیای باوی چەپەکان بوو. لە هەمان کاتدا سیاسەتی بەرەی ڕاست دادەڕێژرا لەسەر بنەمای دژایەتی کردنی مارکسیزم.
بەڵام لەگەڵ ڕوخانی کۆمۆنیزم لە یەکێتی سۆڤیەت و وڵاتە هاوڕێبازەکانی، کاریگەری مارکس کەمبووەوە.

لەیادی 200 ساڵەی مارکسدا کە دەکاتە 5ی ئایاری 1818، زیادەڕۆیی نابێت ئەگەر بڵێین پێشبینێکانیان گۆڕی، تێۆرێکانیان بێنرخکرد و بیرو باوەڕیان کردە شتێکی بەسەر چوو. ئەی کەواتە بۆچی لە سەدەی بیست و یەکدا گرنگی پێدەدرێت؟
ناوبانگی مارکس زۆر بە خراپی ناشیرین کرا بە بۆنەی ئەو ڕژێمە سەرکوتکەرانەی کە ناویان لە خۆیان نابوو مارکسی، لەگەڵ ئەوەی هیچ بەڵگەیەک نییە بۆ ئەوەی بیسەلمێنێت کە مارکس ئەم دڕندایەتییەی قبوڵ دەکرد.

کۆمۆنیزم بەشێوەیەکی خراپ تا ئاستێکی زۆر هەرەسی هێنا، چونکە وەک ئەوەی کە کاریان پێکرد لە یەکێتی سۆڤیەت و چاینە لە سەردەمی ماوتسی تۆنگ، فەشەلیان هێنا لەوەی بتوانرێت ئاستی گوزەرانی خەڵک بگەیەنرێتە ئاستی گوزەرانی وڵاتە سەرمایەدارێکان.
ئەم نائومێدییە هیچ کاریگەرییەکی لەسەر دێدگای مارکس نییە، چونکە مارکس ئەم وێنەیەی نەکێشاوە، وە
هیچ گرنگیدانێکی بە شێوە ژیانی کۆمەڵگەی کۆمۆنیستیش نیشان نەداوە. هەر بۆیە کۆمۆنیزم کێشەی قوڵی هەیە وە مارکس کورتی هێنابوو لە تێگەشتنی سروشتی بەشەر.
ئەمەیە بیرکردنەوەی مارکس، شتێک نییە بە ناوی سروشت و بایۆلۆجیەتی مرۆڤ لە سروشتدا. سەبارەت بە کرۆکی مرۆڤ لە تێزەکانی سەبارەت بە فیورباخ ” کۆی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان” نووسینی: بەمشێوەیە ئەگەر بتەوێ پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان بگۆڕیت، بۆ نمونە کۆمەڵگەیەک پەیوەندی کارو سەرمایەی تێدا نەمابێت ژیان زۆر جیاوازتر دەبێت لە کۆمەڵگەیەک لە ژێر سایەی پەیوەندێکانی سەرمایەداریدا.

مارکس لە ڕێی خوێندنەوەوە نەگەشتۆتە ئەم باوەڕە سەبارەت بە سروشتی مرۆڤ لە سیستمە ئابورییە جیاوازەکاندا. بەڵکو کارکردی تیۆری هیگڵ بوو سەبارەت بە مێژوو. لە ڕوانگەی ” هیگڵ”ەوە ئامانجی مێژوو، ئازادکردنی ڕۆحی مرۆڤە، ئەمە کاتێک ڕوودەدات کە هەموان هەست بکەین ئێمە بەشێکین لە هۆشمەندییەکی گەردونی. مارکس ئەم لێکدانەوە ” ئایدیالیستانەی” گۆڕی بۆ لێکدانەوەیەکی ” ماتریالیستیانە”، چونکە بزوێنەری هێزی مێژوو پێویستییە مادێکانمانە، ئازادیش لە ڕێگای خەباتی چینایەتییەوە ڕوودەدات.
چینی کرێکار هۆکاری ڕزگاری گشتییە لە جیهاندا، چونکە موڵکداری تایبەتی ڕەفز دەکاتەوەو لە جێگایدا موڵکداری گشتی دادەمەزرێنێت.
ئەو دەمەی کرێکار بە کۆ ببێتە خاوەنی ئامرازەکانی بەرهەمهێنان، مارکس بڕوای وابوو ئەو کاتە ” بەرهەمهێنانی هەرەوەزی” بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەرانە زیاتر دەبێت لە بەرهەمهێنانی موڵکدارێتی تایبەتی. کەواتە کاری دابەشکردن بە شێووەیەکی زۆر، هیچ کێشەیەکی لەسەر نابێت. هەر بۆیە بە پێویستی نەزانیوە بچێتە وردەکارێکانی چۆنیەتی دابەشکردنی داهات و کاڵاکانەوە.

ڕاستییەک، کاتێک مارکس پلاتفۆرمێکی پێشنیار کراوی خوێندەوە بۆ یەکگرتنی هەردوو پارتی سۆشیالیستی ئەڵمانی ئەم شێوە دەربڕینانەی ” دابەشکردنی دادپەروەرانە” و ” مافی یەکسان” ی بە ” ئاخافتنێکی بەسەر چوی قۆڕ” پێناسە کرد، چونکە ئەو داواکارییانە هی سەردەمی نەبونییە، بەلام شۆڕش کۆتایی بەمە دێنێت.
یەکێتی سۆڤیەت وەکوو ئەزمونێک سەلماندی کە وەلانانی موڵکدارێتی تایبەتی ئامرازەکانی وەبەرهێنان و جێگرتنەوەیان بە موڵکدارێتی گشتی نابێتە مایەیی گۆڕینی خوو ڕەوشتی مرۆڤەکان. زۆربەی مرۆڤەکان لە جیاتی گرنگیدان بە بەرژەوەندی گشتی، لە هەوڵی وەدەستهێنانی بەرژەوەندییە تایبەتێکانی خۆیان بوون یان لە هەوڵی وەدەستهێنانی پلەو پایەبوون بۆ خۆیان و کەسە نزیکەکانیان. ئەمە ئەوە دەردەخات کەوا بەرهەمهێنان لە سیستەمی تایبەتدا بەرهەم زۆرتر وەدەردێنێت لە سیستەمی گشتی. دەکرێت ئەم دیاردەیەش ببینین لە مێژووی ئەو وڵاتە گەورەیەی کە تا ئێستاش دەستی بە مارکسیزمەوە گرتووە.
لەسەردەمی دەسەڵاتی ماوتسی تۆنگدا، زۆربەی چاینێکان لە ژێر پلەی هەژاریدا گوزەرانیان دەکرد. ئابوری چاینە تەنها پاش ساڵی 1978 گەشەی بەخۆیەوە بینی، ئەو کاتەی “دینگ شیاوپینگ” شوێنی ماوی گرتەوە.

لە وتەیەکیدا وتی: ” گرنگ نییە پشیلەکە ڕەشە یان سپی، گرنگ ئەوەیە مشک بگرێت” ڕێگەی دا بە دامەزراندنی کۆمپانیایی تایبەت. لە کۆتایشدا ڕیفۆرمەکانی دینگ توانیان 800 ملیۆن کەس لە هەژاری ڕزگاربکات، لە هەمان کاتدا هۆکار بوو بۆ نایەکسانییەکی لە ڕادەبەدەر لە ڕووی داهاتەوە بە بەراورد بە زۆرێک لە وڵاتە ئەوروپێکان و ( زۆر زیاتریش لە ئەمریکا).

لەگەڵ ئەوەشدا چاینە تا وەکو ئێستا بانگەشەی ئەوە دەکات کەوا سۆشیالیزم بەپێی هەلومەرجی چاینە دادەمەزرێنێ. ئاسانیش نییە ببینین چ جۆرە سۆشیالیزمێک! با مارکس و ئابورێکەشی لەولاوە بووەستێت.

ئەگەر چاینە ئیتر لە ژێر کاریگەری فکری مارکسدا نییە، دەتوانین ئەمە ببینین لە پەیوەند بە سیاسەتەوە، بەهەمان شێوەش ئابوری، لەڕاستیدا پەیوەندی پێوە نەماوە.
لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا کاریگەری فکری مارکس هەردەمێنێ. تیۆری ماتریالیزمی مێژووییەکەی لە فۆرمە لاوازەکەیدا بۆتە بەشێک لە هزری ئێمە بۆ ئەو هێزانەی کە ئاراستەی کۆمەڵگە دیاریدەکەن. ناکرێت باوەر بەوە بێنین کەوا جارێکیان مارکس بەبێ مەبەست وتی: ماشێنی ئاشی دەستی ئاماژەیە بۆ دەرەبەگایەتی و ماشێنی ئاشی هەڵمی ئاماژەیە بۆ سەرمایەداری. مارکس لە نووسینەکانی تریدا زۆر بە چڕو پڕی باس لە پەیوەندییە کۆمەڵایەتێکان دەکات وە بە چ شێوەیەک کاریگەرییان لەسەر یەکتر هەیە.

گرنگترین وەدەستهێنان و سوودمەندبوون لە ڕووانگەی مارکس بۆ مێژوو، ئەو دیدە نەگەتیڤانەیەتی بۆ گەشەی فیکر، ئاین و هەموو دەزگا سیاسێکان کە سەربەخۆ نین لەو ئامرازانەی بۆ پێویستییەکانمان بەکاریان دێنین، وە نە ئەو ستراکچەرە ئابورییەی کە بەدەوری ئامرازەکان و بەرژەوەندییە مادێکانماندا درووستیان دەکەین. ئەگەر ئەمە قسەیەکی ئاشکرایە، ئەمە لەبەر ئەوەیە کە ئێمە لەم دێدگایە گەشتووین. بەو هۆکارە ئێمە هەمومان مارکسین.

—————————-
سەرچاوە:
https://www.weforum.org/agenda/2018/05/200-years-of-karl-marx
• پیتەر سینگەر: مامۆستا لە زانکۆی پرینستۆن و ماڵبۆرن، لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا. لە 2001 وە نووسینەکانی لە ڕۆژنامەکان بڵاو دەکاتەوە.

——————————
لە ژمارە 1130ی ڕۆژنامەی ڕێگای کوردستان بڵاو بۆتەوە…
https://en.calameo.com/read/000783018cfed7aa09649

Goran Abdullah

نووسەر و رۆژنامەنووس نەوزاد مدحت ناسراو بە (گۆران عەبدوڵڵا) لە شاری کەرکوک لە دایک بووە خوێندنی لە( ئامادەیی ثورە) تەواو کردووە، دوواتر لە پەیمانگای هونەری موسڵ بەشی موحاسەبە وەرگیراوە. بەهۆکاری نەچوونە جەیشی شەعبی لە دووا قۆناغ فەسڵکرا. وەک کەسێکی سیاسی و ناڕازی درێژەی بە کاری سیاسی خۆی دا، لە پاش ڕاپەڕین لە شاری هەولێر یەکێک بووە لە دامەزرێنەرانی یەکێتی بێکاران و ئەندامی دەستەی نووسەرانی رۆژنامەی( دەنگی بێکاران) بووە تا ناوەڕاستی ساڵی ١٩٩٥. لە ١٩٩٦ ەوە نیشتە جێی وڵاتی کەنەدایە. لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ وە ماڵپەڕی دەنگەکانی(www.dengekan.com) وەک رۆژنامەیەکی ئەلیکترۆنی رۆژانە دامەزراندووە وە تا ئێستاش بەردەوامە. لە ٢٠٠٥ بەشی وێب پەیج دیزاینی لە (Durham computer & Business college) تەواوکردووە. لە درێژەی کارە رۆژنامەوانێکەیدا سەرباری بڵاوکردنەوەی بابەتە سیاسی و ئەدەبی و کەلتورێکان چەندین مەلەفی جۆراو جۆری کردۆتەوە سەبارەت بە بارودۆخی سیاسی عێراق و کوردستان لە بوارەکانی دیموکراتی، ژنان، گەندەڵی و ئازادیدا وە چەندین چاوپێکەوتن و گفتوگۆو کۆڕی وەک ماڵپەڕی دەنگەکان ئەنجام داوە. وە بەشێک لە لەو چاوپێکەوتنانە لە شێوەی کتێب چاپکراون وەکو: مارکس لەمڕۆدا، بەزمانی کوردی، بزووتنەوەی سۆشیالیستی لە کەنەدا بە زمانی ئینگلیزی سەرباری کاری رۆژنامەوانی بەشداربووە لە دامەزراندنی رێکخراوەی (پەیوەندی کوردی دژی جینۆساید) کە هەستان بە رێکخستنی چەندین بۆنە لە شاری تۆرۆنتۆ و دەوروبەری لە پێناو ناساندنی جینۆسایدی گەلی کورد بە دەوڵەتی کەنەدا.