جینۆسایدی ئێزیدیەکان لە زاری شایەتحاڵەکانەوە … ئەردەڵان عەبدوڵڵا

لە ئەرشیڤی دەنگەکانەوە 8- 2016
—————————-

خوێندنەوەیەک بۆ کتێبی جینۆسایدی ئێزیدیەکان ” گوندی کۆچۆ”

دیارە گەلی کورد چەندینجار تووشی جینۆسایدو فەرمانی کۆمەڵکوژی لەلایەن هێزە داگیرکەرەکانی کوردستانەوە بۆ دەرچووە، کێشەی گەورەش لەوەدایە، بەحوکمی ئەوەی هیچ کاتێک ئێمە نەهاتووین بەشێوەیەکی ووردودرشت و بە بۆچوونێکی ڕەخنەگرانەوە سەیری مێژووی پڕ کارەساتی خۆمان بکەین، هەرلەبەرئەمەشە کە زوو زوو تووشی کۆمەڵکوژی و کارەساتی گەورە دەبینەوە.

لەماوەی پێشوودا لەبارەی چەتەگەریی داعش و چیرۆکی پڕ تراژیدی و کارەساتئامێزی برا ئێزدیەکانەوە، کتێبێکی زۆر باشـم دەستکەوت ، ئەویش کتێبی ( جینۆسایدی ئێزدییەكان “گوندی كۆجۆ “) ، کەلەلایەن داود موراد موختاری ئامادەکراوەو، تەها سلێمان کردوویەتی بە کوردی. کاتێک ئەم کتێبە دەخوێنێتەوە، هەست دەکەیت باس لەسەرەتاکانی داگیرکردنی کوردستان و بڵاوبوونەوەی ئایینی ئیسلام لەسەر دەستی عەرەبەکانەوە دەکات ، وا هەست دەکەیت ساڵی 2014 نییە بگرە هەزار ساڵ پێش ئێستایە. کاتێک کە چیرۆکی پڕ کارەسات و تراژیدی و مەینەتییەکانی ئەو خەڵکە لێقەوماو بێدەسەڵاتە دەخوێنیتەوە، نەک تف و لەعنەت لەو ڕۆژە دەکەیت، بگرە قێزیشت لە مرۆڤ و کردەوە نابەجێکانی دەبێته‌وه‌، هەرچەندە من دەمێکە گوومانم لە مرۆڤ بوونی چەتەکانی داعشە، تەنانەت ئەوانەشی کە یارمەتی داون.

ئێزیدی لە عیراق

سەرەتا نووسەر باس لە ئێزدییەکانی عیراق دەکات و ژمارە و شوێنی جوگرافیان دیاریدەکات و دەڵێت : (زۆربەی ئێزدییەكان لەعیراق لەڕووی ئایینیەوە پەیوەستن بەخاكی «لالش»، كە وای ئەژماردەكەن پێش هەموو كەسێك بۆ ئەوان‌و تەواوی ئێزدییەكانی جیهانە.)

ژماره‌ی ئێزیدیه‌کان له‌ عیراق

دواتر نووسه‌ر دێت باسی ژماره‌ی ئێزیدیه‌کانی عیراق ده‌کات و ده‌ڵێت :
سەرژمێرییەكانی ئێزدی لەعیراق «500 بۆ 700» هەزار كەسەو كەوتوونەتە هەردوو شاری «شێخان» باكووری پارێزگای موسڵ‌و «شنگال» لەسەر سنووری سوریا، بەدرێژی «80» كلیۆمەتر لەدووری پارێزگای موسڵ، كە چەندین شارۆچكەو گوندی گەورەو بچوك‌و ئۆردوگای نیشتەجێبوون لەخۆدەگرن. بەپێی ئامارەكانی دوای رووخانی رژێمی بەعس لەساڵی 2003و دامەزراندنەوەی دەوڵەتی عیراق، هەلومەرجی ناوچەی شنگال‌و پێكهاتەی دانیشتووانی، پێش پەلامارو شاڵاوە دڕندانەكانی دەوڵەتی تیرۆریستیی ئیسلامیی داعش، بەمشێوەیە بووە: ناوەندی قەزای شنگال‌و دەوروبەری 801 هەزار كەس بووە، رێژەی كوردی ئێزدی 84% بووە، 12% كوردی موسڵمان، 4% موسڵمانی عەرەب، هەروەها ناوچەی شنگال‌و دەوروبەری لە «گرعوزێر، شنگال، سنون، زوومار» پێكدێت)

گوندی کۆچۆ

گوندی کۆچۆ یەکێکە لەو گوندە جوانانەی کوردستان کە ئێزدیەکانی تێدا دەژی و هەتا هاتنی چەتەکانی داعش، ژیان لای ئەوان جوانی و مانای گەورەی هەبوو. نووسەر لەبارەی ئەم گوندەوە دەڵێت : (كۆچۆ گوندێكی جوانە، دەكەوێتە باكوری قەزای شەنگال بەدووری “23” بیست و سێ‌ كیلۆمەترو سەربەشارۆچكەی قەیرەوان “بلیج”ە. هەروەك دەكەوێتە رۆژئاوای پارێزگای موسڵ بەدووری “120” سەدو بیست كیلۆمەتر. )

سێ چاره‌کی دانیشتوانی له‌ده‌ستداوه‌

دواتر نووسه‌ر باس له‌ قووربانیانی ئه‌م گونده‌ ده‌کات و ده‌ڵێت : كۆچۆ، كەوتە بەر دڕندانەترین تاوان لەمێژوودا، كە سێ‌ چارەكی دانیشتوانەكەی لەدەستدا، لەنێوان شەهیدو بێسەرو شوێنكردن، ئەوانەشی كە چارەكەكەی تری دانیشتوانەكەین و رزگاریان بوو، ئێستا لەخراپترین دۆخی ژیاندان و لە باخچەی قوتابخانەی “رزگاری” لە قەزای زاخۆ دەژین. لە شوێنی ژیانی ئەواندا، زۆر شت پێچەوانەی خواستی راستەقینەی ژیانكردنە، ئەوان سەرەوەیان بە نایلۆن و ژێرەوەشیان بە كارتۆن “مقەبا” داپۆشیوە، دام و دەزگا بەرپرسەكان لەئاستی پێویستدا بایەخیان بەوان نەداوە، لەكاتێكا ئەوان سادەترین پێداویستی بەرگری ژیانیان نیە، بەراستی ئەوەی بەسەر ئەواندا هاتوە، “تراژیدیایە)

جینۆسایدکردنی ئێزیدیەکان لە عومەری کوڕی خەتابەوە تاوەکو ئەبوبەکر بەغدادی

دیارە ئێزیدییەکان ئەمە یەکەمجاریان نییە کەدەکەونە بەر هەڵمەتی کۆمەڵکوژی ، بگرە لە مێژوودا ئەوان چەندینجار ڕووبەروی مەرگ بوونەتەوە، سەرەتا لەلایەن هێزە داگیرکەرە عەرەبەکان و پاشانیش تورکەکان، بەداخەوە زۆرجار خێڵە کوردییە موسڵمانەکان، ڕۆڵی ئێجگار نێگەتیفیان بینیووە وبەشداربوون لە کۆمەڵکوژی ئێزیدیکان. نووسەر لەسەرەتای کتێبەکەیەوە، زۆر بەجوانی باسی لە مێژووی پڕ کارەساتی ئێزدییەکانی کردووەو بە بەڵگەوە مێژووی تراژیدی ئەوان و فەرمانی کۆمەڵکوژیان دەگێرێتەوە. لەمبارەیەوە نووسەر دەڵێت : یەکەم فەرمانی کۆمەڵکوژی ئیزدییەکان فه‌رمانی “1” دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 17ی كۆچی، لە كات و سەردەمی خەلیفەی موسڵمانان “عومەری كوڕی خەتاب”دا، كە لەم ساڵەدا یەكەم كوردی بە زەبری شمشێرو كوشتن كرد بە موسڵمان،فەرمانی شەشم: دوای فەرمانی كۆمەڵكوژی ئێزدییەكان “1،2،3،4،5″، یەك لە دوای یەك لە فەرمانی “6 تا فەرمانی 73” دا چیرۆكی كۆمەڵكوژی ئێزدییەكان دەست پێدەكات، كە بەدیاریكراوی فەرمانی “6” لە ساڵی 1570ی “ز”، لە سەردەستی سوڵتان عوسمانی “سلێمان خان” دەست پێدەكات، هەروەك لە فەرمانەكەدا هاتوە “كوشتنیان بە ئاشكرا، فرۆشتنیان لە بازاڕی بەناو شەرعیدا”، واتە فرۆشتنیان بە شەرع و ئەو بنەما ئاینیانەی رێگای پێداون:
واتە ئەوەی داعش ئێستا دەیکات، هەرهەمانشتە کەلە باوباپیرە خوێنمژە عوسمانیەکانیانەوە بۆیان ماوەته‌وە، واتە کوشتن و فرۆشتن و بە کیۆلەکردنی ئێزدییەکان. لەلایەکی ترەوە ئەمەی داعش دەبێتە 74 فەرمانی کۆمەڵکوژی ئێزیدیەکان لە مێژوودا.

شایەتحاڵەکان

دیارە یەکێک لەکارە باشەکانی نوسەر ئەوەیە، پشی بە لێکۆڵینەوەی مەیدانی بەستووەو لە زاری قووربانیەکانەوە، چەتەگەری داعش دەگێرێتەوە، کە ئەمەش لەڕووی مێژوویەوە گرنگی زۆری هەیە، چونکە بەداخەوە ئێمە پێشتر واتە لەساڵانی پێشوودا، بەحوکمی ئەوەی گەلی کورد لە ئاستی خوێنەواریدا دواکەوتووبوە، هەرچی کۆمەڵکوژی و کارەسات هەیە کەلەلایەن عوسمانیەکان و پاشتر فاشیستەکانی نەوەکانیانەوە بەسەرماندا هاتووە، بەشێوەی دۆکۆمێنتاری نه‌نووسراوە، بەڵام خۆشبەخاتەن ئێستا کۆمەڵێک نووسەر لەهەستکردن بە بەپرسیارێتی خۆیانەوە، توانیویانە هەموو ئه‌و تاوانانە بنووسنەوە.
شایەتحاڵێک بەمشێوەیە وەسفی کۆمەڵکوژیەکە دەکات و ده‌ڵێت : (لە پێشی هەموو بیرێك حەوزێكی قوڕینی تێدابوو بۆ گلدانەوەی ئاو، كە پانیەكەی “25” مەترو قوڵیەكەی “2 بۆ 3″ مەتر بوو، داعشەكان هاواریان دەكرد بە سەرمانداو دەیانوت” خێرا، بچنە ناو حەوزەكە، سەرتان نەوی بكەن، اللە اكبر، دەوڵەتی ئیسلامی دەمێنێ‌”و ئیتر دەستڕێژی گوللەیان لێكردین.)

ره‌حم به‌ منداڵانیش ناکه‌ن

دیارە منداڵان گەورەترین قووربانی چەتەگەریەکەی داعش بوون، ئەوان لەپێش هەموویانە پریشکی ئەم کارەساتە گه‌ورەیەیان بەرکەوت، دیارە چەتەکانی داعش ،هەروەک چۆن رەحمیان بە گەورەکان نەدەکرد، ئاواش رەحمیان بە منداڵەکانیش نەده‌کرد. لەم کتێبەدا نووسەر شتێکی باشیکردووە کە لە زاری منداڵەکانەوە تراژیدیاکان دەگێرێتەوە. لەمبارەیه‌وە منداڵێک بەمشێوەیە وەسفی تراژیدیاکان دەکات. (“: لە قوتابخانەی كۆجۆ لە گەڵ دایكماندا دەرچووین، لە تەلعەفەر بۆ ماوەی 16 ڕۆژ لە دایكمانیان جیاكردینەوە، قورعانیان پێدەخوێندین و كاتێك كە هەڵەمان بكردایە مامۆستا دینیەكە لێمانی دەدا، لەو كاتەی براگەورەكەم و خوشكەكەمیان بەرەو شوێنێكی نادیاربرد، هەرئەوكاتە باوكم و مامەكانمان لە قوتابخانەی كۆجۆ لە دەستداو چارەنوسیان نازانین).

فرۆشتن و سەوداکردن بە ژنانی کوردەوە

دیارە ژنان هەمیشە قووربانی جەنگی پیاوەکان بوون و یەکەمین قووربانی جەنگیش، بەر ژنان دەکەوێت. یەکێک لەو تاوانە قێزەون و ناشرینانەی کە چەتەکانی داعش ئەنجامیاندا، مامەڵەی نامرۆیانه‌یان بوو لەگەڵ ژن و منداڵی ئێزیدیدا. ئەم تاوانانانەیان تەواوی جیهانی تووشی شۆک کرد، هەرچەندە لەمجۆرە تاوانانە لەمێژووی عەرەب و تورکدا ، زۆرجار بەرامبەر گەلانی غەیرە موسڵمان و غەیرە تورک و عەرەب کراوە. لەم کتێبە کۆمەڵێک چیرۆکی تراژیدی تێدایە، ئەو چەتەگەری و مامەڵە نامرۆییانەی داعش پیشانی خوێنەران دەدات.
ژنێک بەمێشوەیە وەسفی حالەتەکەیان دەکات : لە یەكێك لە ڕۆژەكاندا هاتن “50” ئافرەتیان برد، دوای چەند ڕۆژێك هاتن ئەوئافرەتانەیان دەبرد كە شویان كردبوو بەڵام چاویان تێبڕیبوون، پێكهەڵپژان لە نێوان داعشەكان و ئافرەتە بەتەمەنەكاندا بوو، چونكە دەیانەویست رێگایان پێنەدەن خێزانی كوڕەكانیان ببەن، لە بەرامبەردا داعشەكان ئامێری ئاسنیان بەكارهێنا لە دژیان، دەستی زۆریان بە لێدان شكاندا، تەقەیان بە سەرماندا رووەو ئاسمان كرد، بە بێ‌ ئیرادەی خۆیان ئافرەتەكانیان بەرەو شوێنی نادیار برد.

یەکێکی تریان دەڵێت:

“57” ئافرەت بووین بەرەو سوریا ڕەوانەیان كردین، بە زۆرو توندوتیژی زەواجیان لە گەڵ ئافرەتەكان دەكرد، لە كاتژمێری “9 ی بەیانیەوە تا خۆرئاوابوون” مامەڵەو سەوداكردن بە ئافرەتەكانەوە بەردەوام بوو، داعشەكان دەهاتن و بەناومانا جەولەیان دەكردو دەسوڕانەوە، بە هەوەسی خۆیان هەڵبژاردنیان دەكرد، دەیانوت ئەمەیان جوانە بەڵام ئەوەیان جوانتر، كڕین و فرۆشتنی ئاشكرایان بەزۆری بەوانەوە دەكرد كە زۆر جوان بوون، هەركەسێك رێژەیەك پارەی زیاتری بدایە ئیتر ئافرەتەكە بۆ ئەو دەبوو، زۆربەی ئافرەتەكان تووشی هیستریا بوون، جل و بەرگەكانی خۆیان دەدڕی و هەوڵی خۆكوشتنیان دەدا. زۆربەی داعشەكان بۆ چەند ڕۆژێك كچەكانیان دەبردە لای خۆیان بە ناوی “زەواج” و دوای ماوەیەكی كەم دەیانفڕۆیشتە كەسێكی تر، یان لە ماوەی چەند ڕۆژێكدا ئافرەتەكان دەبردرانە لای چەند كەسێك.

رەحم بە پیرەکانیش ناکەن

دیارە چەتەکانی داعش هەموو رۆحێکی مرۆڤانەیان لەخۆیان دەرپەڕاندووەو ئەوەی پێی بڵێتیت مامەڵەی مرۆیانە، لەگەڵ خەڵکی ئێزیدیدا نەیانکردووە. لە شوێنیکی تردا یەکێک لە شایەتحالەکان باس لە مامەڵەی ئەم چەتانە دەکات لەگەڵ خەڵکی بەتەمەن و پیردا و دەڵێت : (ڕۆژانە وانەی ئاینیان بە مناڵەكان دەوتەوە، ماڵەكەی موختاری پێشوو “ئەحمەد جاسۆ”یان كردبوە شوێنی نوێژكردن، ئێمە لە دۆخێكی خراپ بووین، بە تەمەنەكان لە هەردوو رەگەز كردبوە ناو یەك ماڵ كە ژمارەیان “38” كەس بوو، بە شێوەیەكی وا دڵڕەقانە مامەڵەیان لە گەڵیان دەكرد ناتوانم وێنای بكەم (وەسف ناكرێ‌)، پاسەوانەكانی داعش ڕۆژانە دەڕۆیشتن بۆ ئەم ماڵەو میزیان دەكرد بە گیانی بە تەمەنەكاندا، لە بەر ئەمە كەس نەیدەتوانی لێیان نزیك بێـتەوە لە بەر بۆنی ناخۆش، نەشدەبوو هیچ كەسێك رەتیبكاتەوە میزیان پێدا بكردایە، چونكە لێیان دەداو خراپتریان لێدەكرد، ئەم شێوازی ئەشكەنجەدانە باوەڕناكەم لە مێژوودا رووی دابێت بە هیچ شێوەیەك. )

ژن و کچەکان بە جوملە بە قەتەر دەفرۆشن

دیارە هەرلەیەکەم رۆژەوە دوو دەوڵەت ڕۆڵی سەرەکیان گێرا لەبەهێزکردنی داعش، یەکەمین تورکیا،دووەمیان قەتەر. خۆشبەختانە لەم کتێبەدا یەکێک لە شایەتحاڵەکان ئەم رۆلە پڕ شەرمەزاریەی قەتەرمان بۆ دەخاتە ڕوو و دەڵێت : (مەلا بەكر كە بەرپرسی گوندی كۆجۆ بوو، رەتی كردەوە ئافرەتە ئێزدییەكان بفرۆشرێتە داعشەكان سەرەڕای ئیلحاحێكی زۆر لێی، چونكە ئەو لەگەڵ بازرگانێكی گەورەی قەتەری رێك كەوتبوو، بە جوملە هەموو ئافرەتەكان بفرۆشێ‌، هەروەها ئەم “مەلا بەكرە” پەیوەندی باشی لە گەڵ حكومەتی قەتەری و بازرگانەكانی هەبوو، هەموو شتەكانیش كە بۆمان دەهات لە قەتەرەوە بوو، لە سەری نوسراوو “مستوردە من قطر” یان نوسرابوو” صنع فی قطر”. )

ئەم کتێبە بکرێته‌ مەنهەجی قووتابخانە

دیارە گەر ئێمە بمانەوێت گەلێکی زیندووبین ، پێویستە پێش هەموو شتێک مێژوی خۆمان لەبیرنەکەین، سیستەمی خوێندنیش باشترین ڕێگایە بۆئەوەی گەلێک مێژووی خۆی لەبیرنەکات، من دەمێکە دوای ئەوەمککردووە کە جارێکی تر مێژووی گەلەکەمان بەشێوەیەکی مۆدێرن فێری نەوەی نوێ بکرێت، بە بروای من ئەم کتێبە لەڕووی ئه‌کادیمی و مێژوویەوە زۆر گرنگە، هەربۆیە داواکارم لە وەزارەتی پەروەردە، ئەم کتێبە بخاتە ناو مەنهەجی خوێندنەوە، چونکە زۆر به‌باشی وەسفی ئەو جینۆسایدیەی ئێزیدیەکانی کردووە، لەهەمانکاتیشدا چەتەگەری داعشیەکان دەرخستووە.

پێش کۆتایی

دیاره‌ ئه‌م کتێبه‌ پڕیه‌تی له‌ چیرۆکی پڕ تراژیدیای ئێزیدیه‌کان و زۆر به‌ ووردی وه‌سفی ئه‌و کۆمه‌ڵکوژیه‌ی کردووه‌و زانیاری زۆرباش ده‌دات به‌ خوێنه‌ر، بۆئه‌وه‌ی له‌نزیکه‌وه‌ ئاگاداری ئه‌م کۆمه‌ڵکوژیه‌ بێت.
لە کۆتاییدا جێگەی خۆیەتی کەدەستخۆشی لە نووسەرو وەرگێری ئەم کتێبە نایابە بکەین، بەڕاستی کارێکی زۆرباشیانکردووە، هیوادارم ئەم کتێبە زۆرترین چاوی خوێنەری بەربکەوێت و لەداهاتووشدا گەر بتوانن بۆسەر زۆربه‌ی زمانە زیندووەکانی جیهان وەریبگێرن.

سەرچاوە: داود موراد خەتاری. جینۆسایدی ئێزدییەكان “گوندی كۆجۆ. وەرگێڕان و ئامادەكردن بۆ كوردی: تەها سلێمان چاپی دووەم . ساڵی .2016. لە بڵاوكراوەكانی دەزگای لێكۆڵینەوە بۆ جینۆسایدو ئەنفال

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.