کۆیلایەتى لە ئێستا و ڕابردوو … ڕزگار عەلى
دۆخى کۆیلایەتى ئەو دۆخەیە بە درێژاى مێژوو بیریاران و هزرڤانانى زانستى سیاسى بە خۆیەوە خەریک کردووە، هەریەکەیان جیاوازتر لەوەیتر تەفسیرى ئەو دۆخەیان کردووە کە مرۆڤ تێدەکەوێت، ئایا بەڕاست بۆچى مرۆڤ دۆخى کۆیلایەتى هەڵدەبژێرێت؟ ئایا بۆ دەیەوێت ببێتە بە کۆیلە؟ یان ئایا مرۆڤ بۆچى لە ئازادى هەڵدێت؟ ئایا کۆیلە چۆن ئازادى بەدەستدەهێنێتەوە؟ فەیلەسوفى ئەڵمانى (هیگل) لە کتێبى گرنگەکەى (فینؤمینۆلۆجیی هۆش) بە گەڕانەوە بۆ بە ڕابردوو لە هەمانکاتدا دۆخى سروشتى لاى مرۆڤ، ئاماژەى گرنگى بە دۆخى کۆیلایەتى کردووە، ئەم تێکستە بە گرنگترین و بە بەهاترین نووسراو دادەنرێت کە ڕۆچووتە ناو قوڵایی پەیوەندى نێوان ئاغاو کۆیلە، هیگل لەم کتێبە و لە پەیوەندى نێوان ئاغاو کۆیلە باسى (مرۆڤى یەکەم) دەکات، ئەوەى مرۆڤى یەکەم لە ئاژەڵ جیادەکاتەوە ئەوەیە کە مرۆڤ تەنیا ئارەزووى لە شتە ڕاستەقینە پۆزەتیڤەکانى نییە وەکو ساقۆ، جل و بەرگ یان شوێنى مانەوە و مانەوە لە ژیان، بەڵکو ئارەزووى لە هەندێک شتى نائامادەش هەیە، نائامادە بەو مانایەى کە هێشتا ئەو شتە کە دەبێت ئەم خاوەنى بێت خاوەنى نییە، بۆیە بەردەوام حەزى لە شتێکە کە لەبەردەستیدا نییە، حەزى کۆنتڕۆڵکردنى ئەوشتەى کە ئەو خاوەنى نییە دەیەوێت ببێتە خاوەنى مرۆڤ لە ئاژەڵ جیا دەکاتەوە، واتە ئەوەى مرۆڤ لە ئاژەڵ جیا دەکاتەوە کە مرۆڤ تەنیا بؤ مانەوە ناژى بەڵکو دەیەوێت (ئیعتراف) و ڕێزى ئەوانى تریش بەدەستبهێنێت، ئەمەش بە بیانووى ئەوەى مرۆڤ بە تەنیا ناژى بەڵکو لە مامەڵکردندایە لەگەڵ هاوچەژنەکانى خۆی و بەمەش بوونێکى کۆمەڵایەتى دەبێت، هەر ئەمەشە وادەکات کە مرۆڤ نەتوانێت لە ڕووبەڕووبوونەوەى ئەوانى تر خۆى ڕزگار بکات، بۆیە مرۆڤ لە پاڵ (مانەوە)دا لە ژیان شەڕى ئەوەش دەکات کە ئەویتر بکاتە ژێر کۆنتڕۆڵى خۆیەوە و بەمەش ئیعترافى ئەویتر بەدەستدەهێنێت کە ئەم زیاتر بوونەوەرێکى بەهادارترە لەویتر. کاتێک ململانێى (مرۆڤى یەکەم) لەگەڵ کەسانى تردا دەستپێدەکات، هەر ڕکابەرێک هەوڵدەدات ئەویتر بکاتە ژێردەستەى خۆى، هیگڵ ئاماژە دەکات کە ئەم شەڕە کە دەیکەین بۆ ئەوەى ئەویتر بکەینە ژێر دەستەى خۆمان سێ دەرئەنجامى لێدەکەوێتەوە.
یەکەم: لەوانەیە ببێتە هۆى مردنى هەردووکیان ئەم حاڵەتەش ژیان تێیدا کۆتایی دێت، واتە هیچ مرۆڤێک نامێنێتەوە لە ژیان.
دووەم: لەوانەیە ئەم جەنگە ببێتە هۆى مردنى یەکیک لە ڕکابەرەکان ئەمەش ئەو حاڵەتەیە کە ئەوەى ماوەتەوە لە ژیان ناڕازییە چونکە هیچ کەس لە ژیان نەماوەتەوە تاوەکو بیکاتە ژێر دەستەى خۆى و ئاغابوونى خۆى بەسەردا بسەپێنێت، واتە تەنیایبوونى مرۆڤ دادى نادات چونکە ئەو کاتە دەبێتە مەخلوقێک کە دەبێت ڕۆژەکانى مانەوە لە ژیان بەسەر ببات و چاوەڕێى مەرگ بکات، واتە ئارەزووکردنى مرۆڤ لێرەدا هەمان ئارەزووى ئاژەڵە و لە ئاژەڵ جیاناکرێتەوە.
سێیەم: ئەم دەرئەنجامى گرنترین دەرئەنجامە چونکە ئەمجارەیان هیچ لە ڕکابەرەکان نامرن و هەردووکیان بە زیندووى دەمێننەوە، دەرئەنجامى ئەو زیندووبوونەوەش پەیوەندى نێوان ئاغاو کۆیلە دێتە کایەوە، لەو ڕووبەڕووبوونەوەیەدا ئەوەى سەرکەوت دەبێت ئاغاو ئەوەى ژێرکەوت دەبێتە کۆیلە، بەمەش کۆیلە دێتە کایەوە. ئەم دەرئەنجامەى هیگڵ ئاماژەى پێ دەکات دۆخێکى سروشتییە، واتە هێشتا نە حوکمەت و نە دەوڵەت و نە یاسا بوونى نییە، بەڵکو ئەوەى هەیە هێزى بازووە، واتە ئەوەى تەحەکەوم دەکات بیرکردنەوە نییە، بەڵکو ئەوەى بەهێزتربیت ئەوە باڵادەستە. ئەوەى بووەتە کۆیلە بە زۆردارى بووەتە کۆیلە، واتە کۆیلە خۆى دۆخى کۆیلایەتى هەڵنابژێرێت، وە حەزیش بەو دۆخە کۆیلایەتییە ناکا، بەڵام ناچاربووە بووەتە کۆیلە، یان دەتوانین بڵێن لە ترسى مەرگ بووتە کۆیلە. کۆیلە لێرەدا هەست دەکات کە کۆیلەیە، ناڕازیشە کە کۆیلەیە، بەڵام لە ژێر ستەمکارى ئاغاکەیەتى، ستەمکارى لێرەدا ستەمکارییەکى دڵڕەق و سادیزم و نا عەقڵانییە، ئەم تەسەورەى هیگڵ تا دۆخى سەرمایەدارى تیوێرێکى سەرتاپاگیربوو، بەڵام لە دواى هاتنە ئاراى سیستەمى کەپیتالیزم تەفسیرى (کۆیلە و ئاغا) گوڕانکارى بنچینەیی بەسەردا هات. هێربێت مارکیۆز لە شەستەکانى سەدەى ڕابردوودا کاتێک تێزى (مرۆڤى تاک ڕەهەند)ى داهێنا، ئاماژەى کرد ئەو زۆردارەى لە سیستەمى کەپیتالیزم هەیە زۆردارییەک نییە کە نالۆژیکى و نا عەقڵانى بێت، بەڵکو ئەو زۆردارییەى کە ئاغاکانى کەپیتالیزم دەیگرنە بەر لەسەر بنەمایەکى عەقڵانێتێکى تەواو بە حساباتێکى ورد و داڕێژراوە، مارکیۆز لە پاڵ دۆخى ئاغاکانى کەپیتالیزم دۆخى کۆیلایەتیشمان بۆ ڕووندەکاتەوە و ئاماژە دەکات، کە دۆخى کۆیلایەتى ئێستا قبوڵکراوە، واتە کۆیلە بە کۆیلایەتى ڕازییە، نەک ڕازییە بەڵکو سوریشن لەسەر ئەوەى کە دۆخى کۆیلایەتییان هەبێت و بەرگریشى لێ دەکەن. دواى نزیکەى نیو سەدە زیاتر لەو تێزەى (مارکیۆز) جێگەى خۆیەتى جارێکى تر ئێستێک بکەین و لەسەر ئەو پەیوەندییە و بپرسین، دەبێت دۆخى کۆیلایەتى لە ئێستادا چۆن بێت؟ ساتى مارکیۆز ئەو ساتەیە کە ئاغا کۆیلەکەى خۆى دەخاتە ناو بارودۆخێکەوە کە بیکاتە (کاڵا) و دەرئەنجامیش بەو کاڵایە ڕازى بێت، واتە هەڵبژاردنى کۆیلە لە لایەن ئاغاوە دەبێت و ئاغا پەیوەستى دەکات بە شتێک بۆ ئەوەى خزمەتى بکات، لەو دۆخەدا وەکو گوتمان کۆیلایەتى قبوڵکراوە، واتە ئاغا بە پێچەوانەى تێزى هیگل کە بە زۆر کۆیلەى دەکردە کۆیلە ئێستا بە زۆر کۆیلە ناکاتە کۆیلە بەڵکو بە ئارەزووى کۆیلە خۆى دۆخى کۆیلایەتى هەڵدەبژێرێت، بەڵام لە ئێستادا کۆیلە قبوڵنەکراوە، ئاغا کۆیلە قبوڵناکات، واتە ئەوە کۆیلەیە بە دواى ئاغاکەى دەگەڕێت و ئاغاى خۆى هەڵدەبژێرێت، گەورەترین بەهاش ئەوەیە کە ئاغاکەى قبوڵی بکات کە بیکاتە کۆیلەى خۆى، لە ئێستادا ڕێک پێچەوانەى تێزى هیگل ئاغاکان کۆیلەکانیان قبوڵناکەن، کۆیلە لە ئێستادا هەموو حەز و تاسە و ئارەزووى ئەوەیە کە ئاغاکەى قبوڵی بکات، لە حاڵەتى قبوڵنەکردنى کۆیلە، کۆیلەکان کۆمەڵێ کردارێک دەکەن بۆ ئەوەى خۆشەویستى ئاغاکەیان بەدەستدەهێنن، ئەمەش لە ڕێگەى ئەوەى بزانن ئارەزووى ئەو ئاغایە چییە کە ئەمى وەکو کۆیلە قبوڵ نییە، واتە بێ ئەوەى ئاغاکەیان ئەرک بخەنە سەر شانیان ئەمان بەردەوام ئەو شتەى کە ئاغا دەیەوێت ئەمان دەیکەن، لە دۆخى ئێستاى کۆیلایەتی گەورەترین کردارێک کۆیلەیەک دەیکات بۆ ئەوەى کۆیلەبوونى لاى ئاغاکەى قبوڵ بێت ئەوەیە کە ڕووبەڕووى ئەو فەزا (ئازادە) ببێتەوە کە نایەوێت کۆیلە بێت، واتە کۆیلەکان کۆیلەبوونیان دووپاتدەکەنەوە بێ ئەوەى کۆیلە بن، کۆیلەکان لە ئێستادا بەرگرى تەنیا لە کۆیلەبوونیان ناکەن، بەڵکو بەرگریش لە ئاغاکانیان دەکەن هەرچەند وەکو ئاغاش قبوڵینەکردوون، بۆیە لە ئێستا پێچەوانەى تێزى هیگڵ کە کۆیلە کۆیلەبوونى قبوڵناکات و ڕۆژاگارێکیش دێت شەڕى ئەوە بکەن کە لە کۆیلایەتى ڕزگاریان بێت، بەڵام لەم دۆخەدا کۆیلە گەورەترین شەڕى ئازادیخوازان دەکات تا هەم ئازادیخوازان وەکو خۆى کۆیلە بکات، هەم بۆ ئاغاکەى بسەلمینێت کە شایستەى ئەوەیە کۆیلەى بێت، واتە شەڕى ئێستا مرۆڤایەتى ئەوەیە کە کە کەسانێک خۆیان لە خوارووى کۆیلە دەزانن و دەیانەوێت ببنە کۆیلە، بەمەش ڕووبەڕووى کەسانێک دەبنەوە کە بەهایەکى ئازادییان هەیە و سیستەم ناتوانیت بیانکاتە ژێر کۆنتڕؤڵى خۆیەوە و دیسپلینیان بکات، ئاغاش وەکو تەماشاکەرێک هەرگیز بەهاى کۆیلەبوون ناداتە ئەو کەسانەى کە دەیانەوێت ببنە کۆیلە بۆ ئەوەى بەردەوام شەڕى ئازادیخوازانییان پێ بکات.
