Skip to Content

ره‌خنه‌ی به‌راودکاریی: دوو ئاراستەی شیعریی لێکجودا … سۆران محەمەد

ره‌خنه‌ی به‌راودکاریی: دوو ئاراستەی شیعریی لێکجودا … سۆران محەمەد

Closed
by تشرینی دووه‌م 21, 2018 General, Literature, Slider

لە دەوروبەری ناوەڕاستی ساڵی پاردا بوو، دوو دیوانە شیعریی چاپکران لە لایەن دوو شاعیری شار هەولێری شیعردۆست، کە ئەوانیش هەریەك لە (مرۆڤێك لە نزیكمانە)ی تەیب قادرو (برینەکان گۆرانیمان پێدەڵێن)ی غەمگین بۆڵی بوون.
هەرچەندە وەك زۆربەی چاپکراوەکانی تر تاڕادەیەك بێدەنگ تێپەڕین و وەك پێویست خوێندنەوەیان بۆ نەکرا، لێ من دەمەوێت لێرەدا پێکهاتە سەرەکییەکانی شیعرەکان لەم لێکۆڵینەوەیەدا هەڵبوەشێنم و لەگەڵ خوێنەراندا بیانخەمە ژێر تیشکی تاووتوێکردنەوە.

وێڕای ئەوەی هاوبەشی لە نێوان شیعری نەوەکاندا دەبینرێت، لە هەمان کاتیشدا بێگومان جیاوازیش بوونیان دەبێت، ئەوەی من بە شێوەیەکی سەرەکی هەر لە سەرەتا خوێندنەوەی دێڕەکانی هەردوو دیوانەوە هەستم پێکرد بە شێوەیەکی بەرچاو؛ جیاوازی چەقی شیعریی بوو لای هەر یەکەیان، نزار قەبانی ئاسا شاعیرمان غەمگین بۆڵی (خاتوون)دەکاتە چەقی شیعریی خۆی و وردەکاریەکانی ئەم دنیا پڕ نهێنی و سەمەرەیە دەنەخشێنێت بە وشە، په‌یامێکی شیعریی تایبەت تەنیا بە خانمێك، ئەو خانمەی دنیای شاعیری داگیر کردووە.

Ghamgin Boli

هەرچی تەیب قادریشە (مرۆڤ) دەکاتە چەقی هەموو قەسیدەکانی و پێچوپەناکانی ئەم بوونەوەرە ئاڵۆزە دەدوێنێت و پۆلێنیان دەکات و جارانێکیش ڕێنموونی و دەسگیرۆیی و تەنانەت سەرکۆنەیان دەکات و جارانێك ده‌مانناسێنێت بە خۆمان و هه‌روه‌ها هه‌وڵی واڵاکردنی دەرگای مەعریفی و کردنەوەی نهێنی ناوازە لەو جیهانەدا بە شیعر دەنەخشێنێت.. رەنگە کەسێك بپرسێت خۆ (خاتوون) یش هەر مرۆڤە، ئیتر چ پێویست بەم جیاکاریە دەکات؟
لەوەڵامدا دەڵێین بەڵێ (خانم) بەشێکی تایبەتە لە پێکهاتە جۆراوجۆرەکانی مرۆڤ و لە نێوانیشیاندا تاکێك لە ناو رەگەزێکی دیاریکراودا، بەڵام کاتێك گوتمان مرۆڤ بە شێوەیەکی گشتگیر، ئەوا هەموو چین و توێژەکان و رەگەزەکان دەگرێتەوە، لەمبارەشدا دەخوازێت بونیاته‌کان بە شێوەیەکی بنەڕەتی گۆڕانکارییان بەسەردا بێت.

TaibQadir

جا بۆ ئەوەی بتەوێت چەند ساتێک لەگەڵ گیانی شاعیرێکدا بەسەربەریت وا باشترە شیعرەکانی بخوێنیەوە، تا ئاستی بیرکردنەوەو خەیاڵدانی ئەزموون بکەیت، تا خەمەکانی لێكبدەیت و تەزبیحێکی سەدویەك دەنکیی لێ بچنیتەوەو لە شەوەکانی تەنیاییدا بیانژمێریت و بیانڵێیتەوە، بەمجۆرە کاتێك بەرکەوتنمان دەبێت لەگەڵ بەرهەمی شاعیرێکدا زیاتر دیدو جیهانی ئەو؛ راستگۆیانە خۆی لەبەردەمماندا نمایشدەکات و حەقیقەتە شاردراوەو ناخەکیەکانی ده‌رده‌که‌ون، بە زمانێك کە هەڵبژێردراو و پاڵفتەی شاعیرەکەیەتی، بە تەکنیکێك کە سیمای شیعری لا دەنوێنێت، منی خوێنەریش بۆ ڕێزنان لەو هەوڵە داهێنەرانە دەبێت مافی خۆی پێبدەم بە خوێندنەوەی پێویست.

لەگەڵ ئەم ڕاستیانەشدا نابێت ئەو واقیعە تاڵەی شیعری هاوچەرخی کوردی لە یاد بکەین کە ئەمڕۆ پێوەی دەناڵێنێت. لێرەدا پێمخۆشە ئاماژە بە وتەیەکی (ئەحمەد چاك) نووسیاری رۆژهەڵات بکەم سەبارەت رەوتی شیعری نوێ و هەندێك لەو سیمایانه‌ی پێی ده‌ناسرێته‌وه‌، ئەو دەڵێت:

” پێویسته‌ ئاماژه‌ بکه‌م که‌ڵک وه‌رگرتن له‌ ده‌ره‌تانه‌کانی فه‌لسه‌فه‌ و ئه‌ده‌بی پاشمۆدێرن یه‌کێکیتر له‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ئه‌م شه‌پۆله‌ی دواییه‌ له‌ شێعری نوێی کوردیدا؛ واته‌ ناپێکهاته‌یی(له‌بری پێکهاته‌ی پته‌و)، کارکردی زمان(له‌بری وێنه‌)، ته‌نز و ئایرۆنی(له‌بری ره‌ش بینی)، شکاندنی سینتاکسی باو(له‌بری زمانی تۆکمه‌)، رێژه‌ییبوونی مانا، که‌م مانایی و ته‌نانه‌ت بێمانایی و نائایدۆلۆژیی بوون(له‌ بری مانای سه‌ره‌کی )، چه‌ند ده‌نگیبوون (له‌بری تاکده‌نگی)، گه‌مه‌گه‌لی له‌راده‌به‌ده‌ریی زمانیی بۆ گرینگیدان به‌ پانتایی زمان، که‌ڵک وه‌رگرتن له‌ ده‌نگ و ره‌نگ .. چه‌ند کێشیی، پارانۆیا و شیزۆفرینی و وته‌زاگه‌لی نەهیی لێکراو، گومانکردن له‌ عه‌قڵانی بوونی جیهان و ….. وای له‌م شه‌پۆله‌ نوێیه‌ کردووه‌ که‌ ره‌خنه‌گران به‌گومانه‌وه‌ لێی ده‌ڕوانن و مان و نه‌مانی که‌وتووه‌ته‌ محاقه‌وه‌’.
بەڵام خۆشبەختانە رەنگە کەمتازۆر ئەم دوو پەڕتوکە شیعرییەی باسیان لێوەدەکەین دووربن لەم پەتاگەلەوە، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا ناتوانرێت تەواو لە سیما عەبەسییەکانی چەرخ دەقەکان ببوێردرێن، بە حوکمی کاردانەوەی (شوێنکات) لەسەر ناخی نووستوی تاکی دانەر.

خوێندنەوەی دوو کۆمەڵە شیعری جیاوازی دوو شاعیری هاوشاریی لەیەک کاتدا، دوو چەقی جیاوازی شیعریی لە نەخشەی هزری مندا کێشاو دەستنیشانکرد، لای غەمگین بۆڵی (دولبەر) حەزنەکات شاعیر جارێ بمرێت ل٢٠، (تەیب قادر)یش گەڕان لە دووی بزربوونی مرۆڤ نەیهێشت بمرێت و (گوتی: ژیان گرنگترە) ل١٦٨، ئەمەیە تەوەری سەرەکی لێکۆڵینەوەکەمان و کەشفکردنی زمانی حەقیقی دەقەکان.

جا ئاشکرایە بۆ ئەوەی موخاتەبەی هەست و هۆشی دولبەر بکەیت دەبێت بە زمانێکی رۆمانسی بدوێیت، بە تایبەتی ئەو دولبەرەی بە هۆشیارییەوە دەزانێت چۆن دڵی شاعیر راگیر بکات و نەیڕەنجێنێت تا بیرۆکەی (گوللـەیەك… ل١٠٢) لە ناو کەلـلەسەری شاعیر دەربکات و لەبیری بەرێتەوە، لای (تەیب)یش گەر بتەوێت موخاتەبەی گیانە بزربووەکانی هەیکەلی ئادەمیزاد بکەیت تاکو گیانی بەبەردا بێتەوە، پێویستە بە زمانی لۆژیك ئاوپرژێنی پارچە پەرت پەرتبووەکانی بکەیت وەك (دەست، چاو، قاچ، سەر …ل٢٦،٥٤،٥٥،١٤٠) تاکو لە خاکەوە وەکو دار (هەرمێ و هەنارو هەنجیر و قۆخ…ل٢٨،٢٦،٢٧،٧٤) شینبێتەوەو گەشبێتەوەو رازاوەو خاوەن بەرهەم بێت.

گەر بە (برین) دەست پێ بکەین ئەوا لای غەمگین هەمیشە ژنێك هەیە (برینەکان گۆرانی پێ دەڵێن)ل٤٦ و لەبارە زۆر تەنگژاویەکانیشدا (دڵی شاعیری پڕ کرد لە برینی تەڕ) ل١٠ جۆرێکی تایبەت لە برین بەڵام وشك نا!

هەرچی تەیبیشە لەسەرەتا لاپەڕەکاندا هێڤیدارەو (پێی خۆشە برینەکان بێ کڕیار بن) ل٦ و لە دوالاپەڕەشدا هەر لەسەر ئەو قەناعەتە چەسپاو دەبێت و دەمێنێتەوەو زۆرانبازیەکانی لە یاد ناکات لە لێدانی زەنگە مەترسیدارەکەو دەڵێت (برینێك دەیەوێت لەسەر دەموچاوی ژیاندا بخەوێت) ل١٦٨
ئیدی لێرەوە با بزانین برین لای ئەم دوو شاعیرە چۆن دەکەوێتەوەو ئایا دەتوانن ساڕێژو تیماری بکەن؟ یان هەر پێوەی دەتلێنەوە و لەگەڵیدا ژیان دەکەن؟
* یەکەم/ مامەڵەی ماتریاڵی و ئایدیاڵی لەگەڵ تێرمەکان:

خاڵی یەکەم کە جیاکاری دەخاتە نێوان ئەم دوو شاعیرەوە ئەوەیە هەریەکەیان عەوداڵ و وێڵی دنیایەکی جیاوازە، هەر لەم دیدگایەشەوە مامەڵەیان لەگەڵ دەستەواژەو وێنە شیعریەکان زیاتر قەناعەت و بایەخیان وردتر دەکاتەوە. غەمگین وا دیارە دەیهەوێت خەمە ئەنتۆلۆژیەکان بۆ تەیب جێبهێڵێت و خۆی لەو نائارامییە قوتار بکات، تا چیدی رەشبینی و دڵەوڕاکێ دووری نەخەنەوە لە بیرکردنەوە و ژیان لە پانتاییە هزرییەکانی یارو (دوو گوڵی ناو مەرکانەکانت دەستی مردنم بشکێنن) ل١١، ئیتر ئا لێرەدا من دەوەستم و چیدی نایەم، دەمەوێت سایەو مەنزڵێك ساز بکەم و دولبەر ببێتە چەقێك و من بەدەوریدا بسوڕێمەوەو رابمێنم لە سۆزو جوانییەکانی، تەنانەت ئەگەر وەك لە یادکردنی کێشەو ناسۆرەکانیش بێت، رامانەکانیشم لە جوانی یاردا فەنا بن و هەردووکمان ببینە بوونێك: پاراو بە عەتری گوڵە دڵناسکەکان، بەڵگەشمان بۆ ئەم دیدەی شاعیر ئەو کۆپلەیە کە دەڵێت:

تەنیا یەك تاڵ موی خەنەیی
لە ژوورەکەماندا جێماوەو
بەجێمانی کردووەتە پەنجەرەی شیعرو
منی پڕ لە پەیڤی رەنگاوڕەنگ کردووە ل٦٢

کەواتە دەردەکەوێت (تاڵە مویەك) هەرچەند (ماتریاڵ)ێکی گچکەش بێت و تەنانەت چاوی زۆر کەسانیش نەیبینن و هەستی پێ نەکەن، بەڵام چاوی شیعریی شاعیر لێرەدا زۆر بەهێزەو هەر ئەم تاڵەیە دەیگەیەنێتەوە خۆشنودی و رەشبینیەکانی کاڵ و کاڵتر دەکەنەوە.
بەڵام وا دەزانم نابێت باس لە شاعیر تەیب قادر بکرێت بێ ناوهێنانی ئەلبێرکامۆ؛ بەوەی هزری کامۆ کاریگەرییەکی گرنگی هەیە لەسەر بایەخ و گرنگی مرۆڤ و ماناکانی لەم بوونە شێواو و جەنجاڵەدا، لە هەوڵی ئەوەی هیوا بۆ ئەو مرۆڤە تێکشکاو و پەراوێزخراوانه‌ بگێڕێتەوە، بە پەنابردن بۆ چارەسەرە جیاوازەکان و لە نێوانیشیاندا میتافیزیکیەکان.
هەرچەندە عەبەس وەك لە ئەفسانەی سیزیفدا دیارە لە گەشەی ژیانی کولەمەرگی خودی کامۆوە سەرچاوەی گرتبێت و فێری کردبێت ژیان هیچ مانایەکی نییە، پاشتر سەردەکێشێت بۆ یاخیبوون و ئەم پەیوەندیەی نێوان عەبەس و یاخییبوون بە ئاگاییەوە دەبەستێتەوەو دایدەبڕێت لە توندو تیژی، هەروەها به‌ره‌نجام ناوی میانەڕەوی بەسەردا دەسەپێنرێت.
بۆیە دەتوانین بڵێین لە باری (تەیب)دا مرۆڤێکی ئایدیالی بزر لەپشت زۆربەی کۆپلە و وێنە شیعریەکان هەست پێدەکەین و ئەویشە دەبێتە چەق، بابەت و دیدگا شیعریەکان لە دەوریدا دەخولێنەوەو شاعیر لە دۆزینەوەیدا زۆر جەنگی شاراوە بەرپادەکات و زۆر دنیا دەسڕێتەوەو دنیای تر بونیاتدەنێتەوە، تاکو بەو گیانە حەقیقیەی مرۆڤ ئاشنا بێت کە پێناسەی مرۆڤبوونی لاکردووەو تەنانەت کۆمەڵگای مرۆڤایەتیشی پێ ببوژێنێتەوە:
مرۆڤ بوومایە…
کاتژمێرەکانم وەکو جەنتایەك پڕ ئارامی دەکرد
داڵەکانم دەکردنە کۆترو
نەمدەهێشت هەق نابوت دەربکەوێت
مرۆڤ لە چەقۆو خانوو و گوڵ گەورەترە ل٧ -٨ -١١

هەروەها لە جێیەکی تردا ئەو خەمە پەنگخواردووانەمان بۆ وێنا دەکات، کە پانتایی غوربەتی مرۆڤ بە هۆیەوە فراوانتر دەبێت و ناسنامەی مرۆڤەکان لە مرۆڤ دەستێنێتەوە، ئەویش دابڕانی ئایدیالی حەقبێژییە لە پەیکەری ماتریالی مرۆڤ، کە بێ ئەو ناتوانین خودێکی حەقیقی درك پێبکەین و لەگەڵیدا بژین، ئا بەمجۆرەش ئه‌م بابه‌ته‌ پەیوەستی دەکات بە قەیرانەکانی بوونەوە:
رستە ساغەکان،
لە ژێرەوەی زمانماندا حاڵیان باش نییەو
پێیان خۆشە بێنە دەرەوەو
وێنەی ئەو مرۆڤانە بکێشن
کە ناتوانن ببنە مرۆڤ ل١٣٦

* دووەم/ ستایڵ و تەکنیك:
لە بارەی زمان و وشەسازیەوە دەکرێت بڵێین هەردوو شاعیر زیاتر مامەڵەیان لەگەڵ کەرەسەی رۆژانەی دەوروبەری خۆیان کردووەو سوودیان لێ بینیون بۆ بونیاتی دەقێکی شیعریی، دەتوانین بڵێین ئەو زاراوەو کەرەسە زمانەوانیانەی غەمگین بەکاریهێناون زیاتر لەمانەدا چڕتر دەبنەوەو دووبارە دێنەوە پێشچاومان:
(دڵ، ژن، گوڵ، عەشق، ئەڤین، گۆرانی ، هەور، کافتریا، قاوە، شەو، تاریکی، ئاو، ترومبێل، گڵۆپ، ژوور، موبەریدە، شەقام، کۆڵان، خوێن، گوللە، جەهەنم، دەرگا، پەنجەرە…).
هەرچی تەیبیشە: (مرۆڤ، پیاو، ژیان، تەنیایی، تاریکی، کاتژمێر، ماڵ، مەتبەخ ، دڵ، باران، هەور، سێبەر، دەست، هەیوان، حەوشە، گسك، ماڵ، پەنجەرە، دەرگا، گۆرەوی ، پێڵاو، کۆتر، کەروێشك، زەرفی بەتاڵ، کاغەز، کراس، هەنجیر…)
گەر سەرنج بدەین دەبینین هەندێك لە زاراوە بەکارهاتووەکان تازەن و لە لایەن شاعیرانی ترەوە زۆر بەکارنەهاتوون، لە باری تەیبدا وەکو: بتڵی غاز، غەسالە، قەتێ ، پایسکیل، سۆندە، چیمەنتۆ، باغە….
لای غەمگینیش : ترومبێل، موبەریدە، قەیتان، تەکسی، دەبلیو سی، فالینەی نیو قۆڵ و دەرپێ قوتە، مو، مەرکانە….
ئەمانە بوێرییەکن و بە لادان لە رەوتە گشتییەکەی زمانی شیعر دادەنرێن لە رووی مامەڵەکردن لەگەڵ تێرمەکاندا، بەڵام هەر هێندە بەس نییە، گەر نەتوانین وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە کە ئایا چۆن دەتوانین بە شێوەیەکی سەرکەوتوو بینای دەقە شیعریەکانمانی پێ پتەو و ناوازە بکەین؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستە ئیستێك لەسەر شێوازی شیعری هەردوو شاعیربکەین، ئایا هەر هێندە بەسە ئەم کەرەسانە بخەینە خزمەت و بەرپێی دولبەرو شیعرێکی رۆمانسی ئاوهای لێ فەراهەم بێنین تاکو یارمان دڵخۆش بکات و بشبێتە یادگارییەك و لە داهاتوودا وەکو ئەرشیفێکی شادمانی بگەڕێینەوە لای؟ وەك لە باری غەمگین دا هەوڵی بۆ دراوە، لەمحاڵه‌شدا واقیع هێند دەوڵەمەند بووە بە کەرەسەکانی، ئیدی سەر فەنتازیای نەپەرژێت؟ ئەمە ستایڵێکە دەمانباتەوە بۆ شێوازی شیعری هەنووکەیی و خێرا بە موراعاتکردنی کات و میزاجی خوێنەران، بە دڵنەوایی کردنی عاشقەکان، ئەوە غەمگینە ڕەشایی چاوی دولبەر لە تاریکایی نائومێدی دەردەهێنێت و بەرگی ئومێدو هیوای دەکاتە بەرو لە چاوی ئەمدا دەبێتە ڕێگایەکی رووناکی سپیپۆشی ژیان:
من
لەشەبەنگی رەنگی چاوانی تۆوە
قووڵایی ئەڤینێکی سپی
لە ژیانی خۆمدا دەبینمەوە ل٧٧

تەنانەت ئاوێتەبوونی خود لە دولبەردا دەگاتە لوتکەو شاعیر وەك چۆن خەمەکانی لە نزیکی ئەودا نامێنن، هەرواش شادیەکانی لە بوونی ئەودا چرۆ دەکەن:
کۆتایی کۆتاییەکان
کۆتایی ئەڤینی تۆیە
مەرگی کتوپڕی دڵمە لە جەستەدا ل٩٩

غەمگین ئاوهای گوت…. بەڵام ئەم گەمە زمانەوانییە ستایڵێکی تەواو جیاوازی بە تەیب بەخشیوە، ئەویش (تەکنیکی لێکدانی ناگونجاوەکانە) بۆ وەدیهێنانی وێنەیەکی زیهنی وەك داهێنانێکی شیعریی و خزمەتکردنی مەسیجی شاراوەی دەق.
بۆ روونکردنەوەی ئەم خاڵە پێویستمان بە چەند نموونەیەك هەیە تا لە مەبەستی شاعیر تێبگەین.. ئەو نەهاتووە دەستەواژەکانی ناو زمان وەك خۆی داڕێژێتەوەو رستەی سادەو مانابەخشی راستەوخۆیان لێدروست بکات، بەڵکو لە هەوڵی ئەوەدا بووە پێکهاتە زمانەوانییە جیاوازەکان بەیەکەوە بگونجێت، بە هەڵگێڕانەوەی ماناکان و جێگۆڕکێ کردن بە زاراوەکان، لە پێناوی گەیاندنی وێنەیەکی شیعریی یان دەستەواژەیەکی لۆژیکی و نوێی مانابەخش.
ئەمانەش چەند نموونەیەكن:
– چاویلکەکەی لە دەستی پەنجەرەیەکیترە ل١٤١
– بەردێك بانگی قلە زیخەکان دەکاتەوە ل١٣٠
– تاریکی بە توڕەییەوە
پێڵاوەکانی لە پێکردو ڕۆیشت ل١٢٦
– پیاوەکان
ژنەکانیان لە نێو کیفی پارەکانیان جێهێشتووە ل١١٩
– دڵم دەشەلێت و ژیانم لە پڕمەی گریان دەدا ل١١٤
– پێیەکانت دابخە ل١٠٠
– ماڵە بچوکەکانی ژێر نینۆکم فڕێ دەدەم ل٩٨
– ئاسمان بانگ دەدات و
درەخت و ئاو دەچن بۆ نوێژکردن ل٢٥
– لە دەستێك دەگەڕێم….
شەقامەکانی نەنوشتاندبێتەوە ل٢٦
بۆ وێنە لە دێڕی یەکەمدا دەبینین چاویلکەو پەنجەرە بەکارهاتووەو کەچی وشەی (دەست)یان لە نێواندا دانراوە، لە کاتێکدا دەست نە بۆ چاویلکە دەبێت و نە بۆ پەنجەرە، کەواتە دەگەینە ئەوەی بڵێین بەڵێ ئەوە مرۆڤە موخاتەبە ئەکرێت و لەهەمان کاتیشدا لە رووکاری دەرەوەی ئەم دەقانە بزرە بە هۆی بوونی قەیرانی مرۆڤبوونەوە، جا گەر چاویلکەو پەنجەرە هەردووك روئیاو دنیابینی بن، ئەوا دەگەینە ئەو راستیەی کە دەردێکی کوشندەی قەیرانی هزر دەستنیشان بکەین.. ئەویش ئەوەیە کە جارانێکی زۆر ناسنامەی مرۆڤبوونمان بزر دەکەین بە هۆی ئەوەی بە دیدی کەسانی دی دەبینین و دەپێوین.
یان لە دێڕە شیعری دوودا بەردو زیخ هاتووەو کەچی فرمانی (بانگکردن) لە نێوانیاندا دانراوە، کە نەبەرد و نە زیخ هیچیان زمانیان نییەو ناشبیستن، کەواتە لێرەدا دەگەینە ئەو خاڵەی کە تیایدا بڕیار بە خوێندنەوەی میتافۆڕی شیعرەکە بدەین، کە بەڵێ هەمدیسان ئەوە غیابی مرۆڤی راستەقینەیە: دایکێك کە (بەرد) سیمبوڵەکەیەتی بانگی منداڵەکەی دەکات کە (بەزیخ) چوێنراوە، ئەم داماڵینەی مەعریفەت و زانین- ماناگەلی پارادۆکس لە یۆتۆپیای شاعیردا وه‌دیدێنیت و شاعیر لەسەرتاپای دەقەکاندا لەم زۆرانەدا دەکۆشێت.

* سێیەم/ ئایرۆنیك و لۆژیك:
پێش ئەوەی کۆتایی بەم لێکۆڵینەوەیە بهێنم حەز دەکەم هەروا لە جدییبووندا خوێنەر جێنەهێڵم و ئاماژەیەکیش بە ستراتیژییەکی زیرەکانەی هەردوو شاعیر بکەم، ئەویش تەنزو ئایرۆنیکە.. هەم بۆ گۆڕین و جوڵاندنی کەشی خوێنەرو لە هەمان کاتیشدا لەدەستنەدانی مەبەستی سەرەکی شاعیر کە پاراستنی سیاقی گشتی دەقەکانەو رۆشتنە لەسەر هێڵە پانەکانی مانا.
غەمگین لە ناو ئەو هەموو سۆزو رۆمانسییەتەدا گیانی کۆمیدیا لە بیرناکات و پاداشتی خوێنەرەکانی پێدەداتەوەو کەرەسەگەلێکی زمانیی واش بەکاردێنێت لای شاعیرەکانی تر پێشچاومان نەکوتوون وەك دەڵێت:
بۆچی دەسکێك کەرەوز سمێڵێکی دەستکرد نەبێت؟ ل١١٠
*
رۆژی دووشەممە بە ناوی (هەینی)م پێدەکەنم. ل١١٠
*
بە قەبری خۆم
با لەسەرم قەرز بێت ئەو سوێندەش ل١٠٩
*
شارەکانمان پڕن لەو پیاوانەی مێشکیان بۆگەنی بووە ل١٢٢

هەرچی تەیبیشە لەتێکهەڵکێشرکردنی ئەم ستایڵە بە شیعرەکانی ئاوها دەڵێت:

پیاوێك پێی ناخۆش بوو قۆخ ساویلکە بێت…..
پێکەنینی یەك رۆژە رێ دەڕۆیشت
کە دەیبینی تیترواسکێك
ریحانە دەخاتە دەمی مەیمونێک و
مەیمونەکە شاگەشکە بووەو
بە تیترواسکەکە دەڵێت: دایکە. ل٧٤

ئەم دیمەنە لە فیلم کارتۆنێکی خۆش دەچێت هەموومان دەخاتە پێکەنین، بەڵام لە هەمان کاتیشدا پرسیارێکی جدیمان لا دروست دەکات، ئایا لەنێو ئەم کۆمەڵە کەسایەتییەدا بۆچی تەنیا پیاوەکە زه‌قکراوه‌ته‌وه‌ به‌ به‌راورد به‌ سەرجەم ئەندامەکانی تر… ئه‌ی چۆن تیایاندا ده‌بینین سیمبوڵی بوونەوەرەکانی تر؟ ئایا هەر ئاماژه‌ی ناهوشیارییه‌، یان(پیاو) بەس کلیلێکە بۆ تێگەشتنی سەرجەم لێکدانەوەکانی تری کاراکتەرەکانی دەوروبەرو کۆمەڵگا کە لە ناو کۆپلەکەدا هاتوون؟
هەروا لە جێیەکی ترداو وەك هروژاندنی چەمکە جیاوازەکانی دەستەواژەیەکی هەستیار کە( سۆزانیبوون)ـە دەیکاتە دەریچەیەك بۆ ئاوڕدانەوە لە نوشستی و شکستیەکانی مرۆڤایەتی بە گشتی و هەروەها دانانی ستراتیژیەك لە تێگەشتن لە نهێنی گۆڕینیان لە قۆناغێکدا: لە مرۆڤەوە بۆ کەرەسەی ترو هەرواش دووبارە هەوڵدان بۆ گیڕانەوەیان بۆ بارە ئاساییەکەی خۆیان، کە لەم کۆپلەیەدا پانتایی هزرو داهێنانی شاعیر داگیر دەکات، کەواتە وەك چۆن شەقامەکان دەکرێن ساختە بن، ئاوهاش سۆزانیبوون جۆری زۆر هەیەو هەمووش لەو خاڵەدا کۆ دەبنەوە کە تاریکی باڵ دەکێشێت بەسەر زەمەن دا و لە پێچوپەنا گەورەکانی تاریکاییدا پیرۆزییەکان هەراج دەکرێن، لە ساتەوەختێکدا شاعیر ئەو ئاماژە یاریدەرەشمان دەداتێ بۆ زیاتر تێگەشتن که‌ هەمووان لە سەرەتادا بە قۆناغێکی رەسەنایەتیدا تێپەڕبوون کە دەڵێت (کۆڵانێکی ئەسڵین) ، لێرەوەیە لای منی خوێنەر (سۆزانی) دەبێتە میتافۆڕێکی هەمە لایەن و فرە مانا:
سۆزانییەکان کۆڵانێکی ئەسڵین
شەقامێکی ساختە
لە کەلەنێکی رۆژگاردا فڕێی داونەتە خوارەوەو
خواربوونەوەو بوونە باغە ل٦٢

ئەمانە هەندێك نموونەی ساتیرو ئایرۆنێکی بوون، بەڵام گەر بێینە سەر دەستەواژە لۆژیکییەکان و لە هەردوو دیواندا سۆراخیان بکەین، دەبینین لە جێگاکەلێکدا پێشچاومان دەکەون و رادەی قوڵبیرکردنەوەو رامانە هزریەکانی شاعیرەکانمان وەدیاردەخەن.
غەمگین لەم ڕووەوە دەڵێت:
– رۆژەکان تێدەپەڕن و جیاواز نین ل١٣٩
– من نامەوێت بە کەس بچم ل٦
– لە ناو مندا کەسێکی دیکەش هەیە ل١٣٢
– ئێستا وەك چۆن خۆکوشتن پێویستی بە پارەیە
خۆشەویستیش پێویستی بە پارەیە ل٨٢
– گۆرانی ژیانی من چیرۆکی ئەڤینی تۆیە ل٥٢

هەر بەمجۆرەو لە نێوان هەر چەند لاپەڕەیەکدا تەیب هەوڵی داوە لۆژیک لەدوای لۆژیک مێشکمانی پێ زاخاو بدات، بە تایبەتیش کە سیمای شیعرەکانی ئەو زیاتر ختوکەی بیر دەدات نەك هەست، ئەمەش سیمایەکی دەقە مۆدێرنەکانەو بازدانە لە هەستەوە بۆ ژیریی… بە هێنانەوەی ئەم چەند نموونەیە کۆتایی بە باسەکەمان دێنین:
– دەستت لە سەرت ئاقڵترە. ل١٥٠
– کراسێك لەبەر مەکە.
پێش تۆ لەبەر کرابێت. ل١٤١
– بێئاگایی مردنە. ل١٣٥
– هەنگاو کە ڕۆیشت ناگاتەوە سەرەتا. ل١٣٠
– ژیان رووناکییەکی هەمیشەییە. ل١٢٧
– دەرگەکە توند بگرە ، ئاگاشت لە کلیلەکان بێت. ل١١٥
– سێبەرێکی کەمدوو، شیرینترە لە گۆرانییەکی لەرزۆك. ل٥١

بەرەنجام:
لە بەرەنجامدا دەگەینە ئەو ڕاستییەی کە شیعر ناتوانیت بە تاکە باڵێك بفڕێت، بەڵکو تێکەڵەیەکی ناوازەیەو وەك ئەوەی بە هەست دەیناسینەوە، هەرواش بە خەیاڵ و هزر لەگەڵی دەژین و درکی پێدەکەین وچێژو سوودی لێوەردەگرین، جێی خۆیەتی بۆ پاڵپشتی ئەم راستییە ئەم وتەیەی شاعیرو رەخنەنووسی کورد (ئەحمەدی مەلا) لەم بارەدا ئاماژە پێبکەین کە دەڵێت:
‘ شیعر ئاوێتەبوونە لە نێوان دیدگا و خەون، هەست و بیرۆکە، هاوئاوازیی و سەنگیی. ئەقڵ تێکی دەدا بەڵام دەبێ لە دوورەوە چاودێریی بکا، هەر وەک (کلۆدێل) دەیگوت: خەیاڵ هەر هەندە دەگونجێ کە لەگەڵ زماندا وێک بێتەوە، ئەگینا خەیاڵی بێ سنوور بە بێ زمانێک کە بتوانێ ئەو خەیاڵە لەخۆ بگرێ، دیسانەوە لە فەزایەکی بەتاڵدا دەیهێڵێتەوە…’

————————–

تێبینی/ له‌ به‌کارهێنانی وشه‌کانی وه‌ك باغه‌و به‌ردو قله زیخ… به‌ر تێڕوانینی شاعیر ده‌که‌وین بۆ ده‌وروبه‌رو شته‌کان، که‌ ره‌نگه‌ من له‌مه‌داهاوڕای نه‌بم، ئه‌م ئاماژه‌ پێدانه‌ش مانای ده‌ستخۆشی ناگه‌یه‌نێت هێنده‌ی تاوتوێکردنی دنیای شاعیرو خستنه‌ به‌رباس و لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ی ئه‌و به‌کارهێنانه‌یه‌، ئه‌مه‌یه‌ زمان و ئه‌رکی ره‌خنه‌ی بابه‌تیی..

Previous
Next
Kurdish