Skip to Content

ترسان لە دونیای نوێ‌، ترسان لە رەواڵەتی دونیای نوێ‌  … 1 … نەبەز گۆران

ترسان لە دونیای نوێ‌، ترسان لە رەواڵەتی دونیای نوێ‌ … 1 … نەبەز گۆران

Closed
by كانونی دووه‌م 4, 2019 General, Opinion, Slider

بەشی یەکەم ………

ئەو ترسەی لە دونیای نوێ‌ دروستبووە، چ جۆرە ترسێكە؟ ترسێكە بۆ سڕینەوەی كلتوور؟ یان ترسێكە بەرگری لە رابردووێكی وەستاو دەكات؟ ئایا كلتووری ئێمە هێندە لاوازە، هەمیشە كلتوورەكانی دیكە دێن دەیسڕنەوە؟ چوونە ناو دونیای نوێ و قبوڵكردنی ئەو دونیا نوێیە، بە روكەش و جەوهەرەكەیەوە ونمان دەكات؟ یان ئەمە ترسێكە بنەمایەكی نەریتی هەیە و كەسی ترساو لە دونیای نوێ‌، بروای وایە ئەم دونیا نوێیە ئێستا و رابردوو لەناو دەبات؟ كلتووری ئێمە هێندە خاڵییە كلتوورەكانی دیكە بەئاسانی ئاڵوگۆڕێكی بەسەردا دەهێنن نەناسرێتەوە؟ یان ئەوە كۆمەڵێك كلتوور نەناس و نەریتین بەم جۆرە سەیری دونیای نوێ‌ و كلتوور دەكەن؟ دونیای نوێ‌ دەرگیردەبێت لە گەڵ كلتووردا، یان پێكەوە جیاوازیی و كلتووری نوێ‌ بەرهەمدەهێنن؟

ئەم پرسیارانە دەمانبەن بۆ شوێنێك، كەشفی ئەو جۆرە لە تێگەیشتن بكەین، بەرامبەر بە كلتوور و دونیای نوێ‌ و رەواڵەتخوازی دونیای نوێ‌ هەیە. بۆ ئەوەی وەڵامێكی دروستمان دەستكەوێت، پێویستە لەسەر _دونیای نوێ‌_ كلتوور_ بەرەنگاریی و نوێبوونەوە پرسیار دروستبكەین و بۆ وەڵام بگەڕێین.
پێویست ناكات لەم سەردەمەدا باس لە گوند و شار بكەین، ئێستا گوند و شار جیهانێكی لێكئاڵاون، جیهانێكن جیاوازییەكان تێیاندا كاڵبوونەتەوە و چۆن كارەكتەرێكی شاریی لەگەڵ دونیای نوێ‌ تێكەڵبووە، بە هەمان شێوەش كارەكتەرێكی گوندو شارۆچەكانیش تێكەڵبووە. بەڵام ئەوەی دونیای نوێ دەیەوێت پێمان بناسێنێت زۆرتر دونیایەكی رەواڵەتییە، دونیایەكە بەستراوە بە _شتەكان، كاڵاكان_ بەتایبەت بۆ بەشێكی زۆری كۆمەڵگە. تەنها نوخبەیەك لەو دونیانوێیەدا بەشوێن جەوهەرێك و مانایەكدا دەگەڕێن و خەمی كلتووریان هەیە، زۆرینەی كۆمەڵگە دەستوپەنجە لەگەڵ رەواڵەتە نوێیەكان نەرمدەكات و بەپێی ئاستی تێگەیشتنی خۆشی، یان دەچێتە ناو دیمەنەكەوە، یان دژی دەبێت و پرسیارێك لە خودی دونیانوێكە و كلتووری خۆی ناكات.

باشترین دەستەواژە تا لە رێگەیەوە روانینمان بۆ ئەم دونیا رەواڵەتییە دەرخەین، كە شەیدایانی رابردووی هەراسان كردوە، ئەو دەستەواژەیە خانمێكی نمایشكەر لە دیدارێكدا دەری بڕی: “چێنچكەلەری_گۆڕین.” ئەم دەستەواژەیە كرایە دەستەواژەیەكی كۆمیدیی، بەڵام لە راستیدا ئەم دەستەواژەیە جەوهەری بنەرەتی ئەم دونیا نوێییە و مامەڵە لەگەڵ گۆریندادەكات، گۆرین لە فۆڕم و هەندێكجار لە جەوهەر. كۆمەڵگەی ئێمە دەچێتە ناو دونیایەك، یان بڵێین: دونیایەك دێتە ناو كۆمەڵگەی ئێمە، دەست بە گۆڕینی زۆر شت دەكات، بەتایبەت لەرووی فۆڕمەوە، هەر لە جوانیی و جەستەوە بیگرە، تا ناو ماڵ و تا شەقام و شوێنە گشتییەكان و شارەكان. ئەشێت ئەم پرۆسەی گۆڕینە تەنها لە فۆرمدا خۆی نەبینێتەوە و بگوازرێتەوە بۆ ماهیەت. گۆرینێك روودەدات، ماناكانیش بۆ شتەكان دەگۆڕێت. دەستەواژەی_چێنچكەڵەری_ لە سیاقی ئەم دونیا نوێیەدا دەست بۆ كۆی شتەكان دەبات.

با لە رووی فۆڕمەوە تەماشا بكەین، نمونە فۆڕمی جوانی مرۆڤ. دەتوانین لەم دونیانوێیەدا بڵێین: ئیتر جوانی ئەو جوانییە نییە، تەنها لەناو چەندین كەسدا یەكێك بەری بكەوێت. دونیا نوێكە دێت دەسكاری فۆڕمی جوانی دەكات، جوانییەك هەركەسەو روخسار و جەستەی خۆی چۆن بوێت، دەتوانێت بەو جۆرە رێكی بخات. چ لە قژ، چ لە روخسار، چ لە جەستە. جوانی ئەم دونیانوێیە جوانییەكی سروشتی نابێت، جوانییە سروشتییەكە دەگۆڕێت و دەیكاتە جوانییەك بە دلخَوازی كەسەكە خۆی. دونیا نوێیەكە ناهێڵێت جوانی لەكەسێكدا كۆببێتەوە و ئەوانیتر حەسرەتی بۆ بخوازن، لەبری ئەمە فەزایەكی دروستكردوە هەركەسەو دەتوانێت ئەو جوانییەی دەیەوێت بەدەستی بهێنێت. ئەگەر لە رابردوودا فۆڕمی جوانی پیاو، ژن، بریتیبوبێت لە شێوازێك و كوتكرابێتەوە تەنها بۆ چەند كەسێك، لەم دونیانوێیەدا جوانییەكان بە جۆرێك ئاڵوگۆڕیان بەسەردا دێت، هەموو كەسێك دەتوانێت فۆڕمی خۆی بە جوانترین شێوە بگۆڕێت.

گۆرینی پرچی ژنان لە رابردوودا، تەنها كەرەستەیەك بۆ ئەم گۆڕینە گیایەك بووە گیاكەش یەك شێوە رەنگی هەبووە، ئێستا چەندین كەرەستە هەن و چەندین رەنگ هەن، بۆ شوێنەكانی دیكەی روخساریش بە هەمان شێوە. گۆرینی ئەندامانی روخسار لە رابردوودا بوونی نەبووە، ئێستا گۆرینی روخسار هێندەی گۆڕینی جل و بەرگ ئاسان بوەتەوە.(لەرێگای نەشتەرگەرییەوە.) گۆرینی جەستە لە قەڵەو بۆ لاواز، لە لاواز بۆ قەڵەو زۆر كەم بووە، ئێستا سەنتەرەكانی وەرزش و جوانكاری، شوێنێكن بۆ گۆڕینی جەستە بەو جۆرەی كەسەكە خۆی بیەوێت.

ئەم گۆرینە زۆربەی كایەكانی ژیانی گرتوەتەوە، بەشێكی كارەكتەری كوردیش لەگەڵ ئەم جۆرە لە گۆڕین كە پەیوەندی بە فۆڕمەوە هەیە تێكەڵبووە و كێشەی بەشێكی زۆری ئەو كارەكتەرانەش، رازی نەبوونە لەجوانی خود و لەم سەردەمەدا بەشوێن جوانییەكدا دەگەڕێت رازیبن لێی، سەردەمەكەش بە هۆی گۆڕینی فۆڕمەكانەوە زەمینە سازی بۆ دەكات و زۆر بە ئاسانی ئەو گۆڕینە روودەدات. ئێمە لێرەدا ناپرسین بۆچی خۆمان جوان دەكەین؟ (ئەوە پرسیارێكە پەیوەندی بەم بابەتەوە نییە.)

دەپرسین كلتوور بۆچی لەم گۆڕینە رەواڵەتییە بترسێت؟ ئایا كلتوور كێشەی لەگەڵ رەواڵەت هەیە، یان لەگەڵ جەوهەر؟ ئەگەر كلتوور خۆی رەواڵەتیبێت، كەوایە كلتوور نییە و دیاردەیەكە دێت و دەڕوات. كلتوور كاتێك ترسی دەكەوێتە سەر لە جەوهەرەكەی بدەیت، نەك بە رەواڵەت رووبەرووی ببیتەوە. ئەوەی ترس لە كلتوور دروستەكات ئەو بنەما كلتووری و نەریتیانەن، لەرێگەی ئایینەكان و هەژومنی كلتووری دراوسێكانەوە هاتوونەتە ناو كلتوور و، بێئەوەی قسەیان لەسەربكرێت، بەشێك لە كلتووری كۆمەڵگەیان گۆڕیوە بۆ كلتوورێكی دیكە. لە هەندێك قۆناغدا بە پێچەوانەی ئەو ترسەوە لە دونیای نوێ‌، كلتوور لە سنوورێكی لۆكاڵییەوە دەچێتە ناو جیهانەوە، سیستەمی دونیای نوێ‌ سیستەمێكی كاڵایی و رەواڵەتییە، لەناو ئەم رەواڵەتخوازییەدا لەروی جەوهەریشەوە بۆ خۆی كلتووری تایبەت بە خۆی هەیە، ئەم سیستەمە تێكەڵ بە هەموو كلتوورە جیاوازەكانی كۆمەڵگە جیاوازەكان دەبێت، خۆ پاراستن لەو كلتوورە نوێیەی سیستەمەكە لەگەڵ خۆی دەیگوازێتەوە، بە زمانی نەریتپارێزی ناكرێت و، پێویستە خوێندنەوەی رژدی بۆ بكرێت و دیوە نەینراوەكەی پیشان بدرێت.

هیچ كات هێندەی ئەم قۆناغە كلتووری ئێمە لە بەردەم پرسیاركردن لە خۆی نەبووە. ئەم كلتوورەی ئێمە كەمترین رەخنەی لێگیراوە بۆیە كەمترین ئاڵوگۆڕی بەسەردا هاتووە، ئەما لەم سەردەمەدا رەخنەشی لێنەگێرێت كلتوورەكە تێكەڵ بە كلتوورێكی جیهانی دەبێت و لەم تێكەڵبوونەدا لەرووی فۆڕمەوە كۆمەڵێك دیمەن دەبینێت ئەشێت ئەو دیمەنانە بنەمای دیكەی بۆ دروستكەن، بنەماكان ببنە وێستگەیەك بۆ سەرلەنوێ‌ خۆبونیاد نانەوە نەك ترسان لە سڕینەوەو نەمانی. دژ بوون بەم گۆڕینە نابێتە وێستگەیەك بۆ پاراستنی كلتوور. گەر لەچوارچێوەی بینینێكی خێرادا بروانین دەبینین گۆڕینەكە زۆر شوێن دەگرێتەوە و بەشێك لەو شوێنانەش تەنها رەواڵەتی نین: بیناسازی و شێوازی ماڵەكان، بەشێكی دونیای كارەكتەری كوردیی، جۆرە ژیانێك بۆ جۆرێكی دیكە لە ژیان، گرنگییدان بە تەندروستی و خۆپاراستن، هەوڵدان بۆ ئاژەڵ دۆستی و سروشت خۆشویستن، كردنەوەی ئەو هەموو كافێ‌ و چێشتخانە و كتێبخانانەی شوێنی گشتین و هەردوو رەگەز دەتوانن تێدا دابنیشن و گفتوگۆبكەن، كردنەوەی زانكۆ نوێیەكان، كردنەوەی گوندە نوێكان لەناو شارەكان… هتد.

(لەبەشەكانی تردا، باس لە كاریگەری شوێن لەسەر پەروەردەی تاك و، باس لە جیاوازی چینایەتی، باس لە مۆدێلی ئاڵوگۆڕی خویندن دەكەم.) هەموو ئەمانە بەشێكن لەو دونیا نوێیەی هاتوەتە ناو دونیابینی و ژیانی ئەم كۆمەڵگەیەوە. بێگومان لەگەڵ ئەم هاتنەدا كۆمەڵێك رەواڵەتگەڕایی، توندوتیژی نوێ‌، ئەویتر قبوڵنەكردن، جیاوازی چینایەتی، بەكاڵابوونی ژیان، دێن. هەموو قۆناغێك دیوی روناك و دیوی نەبینراوی هەیە، بەڵام ترسان لەم دونیا نوێیەی گۆڕان لە ژیاندا دروستدەكات، ترسان لە خۆونكردن لەناو ئەم دونیا نوێیەدا، ترسێكی واعیزانەیە، ترسێكە خۆی لە هەموو دونیایەكی نوێدا بە غەریبە دەزانێت و، كێشەی گەورەی ئەم خۆ بەغەریب زانینەش كێشەی تەنها بینینی رەواڵەتەكان و بیرنەكردنەوەیە لە جەوهەری كلتوور و جیاوازییەكان.

دەستەواژەی (چێنچكەڵەری_گۆڕین) لە زمانی نمایشكارێكەوە، تەنها كۆمیدیاییەك نییە مرۆڤەكان لەروی زمانەوانییەوە پێی پێبكەنن. رەواڵەتگەڕا تەنها فۆرمی خۆی ناگۆڕێت تا خۆی لەناو دونیا نوێیەكەدا ببینێتەوە، رەواڵەتگەرا زمانیشی دەگۆڕێت و دەیەوێت بەو زمانە قسە بكات، زمانی سیستەمە جیهانییەكەیە. بێگومان لە رووی فۆرمەوە ئەم دەستەواژەیە زۆر كارەكتەر و زۆر شوێن دەگۆڕێت، گۆرینەكانیش هێندەی پەیوەندی بەوەوە هەیە چۆن لەرووی رەواڵەتەوە خۆت بخەیتە ناو دونیا نوێیەكە، هێندە پەیوەندی بەوەوە نییە دونیا نوێیەكە بناسیت.

من وەك خوێنەرێكی پرسیاركەر و گەڕان بەشوێن وەڵامی لۆژیكیدا بەم دەستەواژانەدا پێناكەنم، لەبری پێكەنین بۆ ئەو مۆدیڵە دەگەڕێم تەنانەت لە گۆڕینی فۆرمی كەسەكانەوە، دەچێت بۆ گۆڕینی زمان و دەسكاری زماندەكات. ئەم دەسكاریكردنەی زمان بە هاتنی دەستەواژەی غەریب بۆ ناو زمان، نامترسێنێت. چونكە زمانی پاك و پەتی بوونی نییە، هەموو زمانێك رووبەرێكی فراوانی بە وشە و دەستەواژەی غەریب تەنراوە. لەبری پێكەنین بەهاتنی وشە غەریبەكە، پرسیار لەو دونیا نوێیە و لە بەرگریكارانی كلتووری رابردوو دەكەم. لەو بەرگریكارانەی فۆڕمیان لێبوە بە كلتوور، لەو ترسەی خەون بە گەڕانەوەوە دەبینێت بۆ رابردوو ، ئامادەنییە بێتە ئێستاوە و هەموو ئێستایەك و هەموو رەواڵەتێك بە ترس دەزانێت لەسەر نەریت و رابردوو و ئاكاری خۆی. ئەو كارەكتەرەی ژیانی خۆی تەنراوە بەكاڵا و بە شاشە_شاشەی تەلەفزیۆن، مۆبایل، كۆمپیوتەر_ لەناو چەقی دونیانوێیەكەدا بووەتە مرۆڤی ئامێری و، كەچی ترسی لە دونیای نوێ هەیە لەسەر كلتوور! گرنگە لێرەدا لەو بە ئامێربووە ترساوە دەپرسین: ئایا ئەوە تۆی لە ناو دونیا نوێیەكەدایت یان كلتوور؟ ئایا كلتوور مەترسی كەوتەتە سەر، یان ژیانە ئامێری و بەكاڵابووەكەی تۆ؟ ئایا لە رێگەی وەعزەوە لە شاشەكان و بەكەرەستەكانی دونیای نوێ‌ بەرگری لە چ كلتوورێك دەكەیت و، دەتەوێت چ بەم بەرگریكردنە بخەیتە شوێنی ئەم دونیا نوێیەی كە تۆ تێیدا بارگاوی بوویت بە كاڵا و شاشە و، خەونیش دەبینیت بۆ گەڕانەوە بۆ دواوە؟!

بۆئەوەی بزانین مرۆڤ لەم دونیا نوێیەدا چی لێهاتووە و بۆ لەم دونیا نوێیە دەترسێت و ترسەكەی چەند پەیوەندی بەترسی كاڵبوونەوە و نەمانی كلتوورەوە هەیە. رەنگە پاڵەوانی رۆمانەكەی _كافكا_ یارمەتیمان بدات بەراوردێكی ئاسایی بكەین و كەمێك وێنەی لەم جۆرە لە مرۆڤمان بۆ رونبكاتەوە. ئەو پاڵەوانەی بەیانییەك هەڵدەستێتەوە و گۆڕانێكی گەورە بەسەریدا روودەدات و دەبێتە قالۆنچە. ئێستا ئەو پاڵەوانە ئامادەیی هەیە، بەڵام لەبری بوون بە ڤالۆنچە، بووە بە ئامێر و كاڵا. ئامێرو كاڵا مرۆڤیان گەمارۆداوە. ئەم گەمارۆدانە بە خۆراتەكاندن و بە هەوڵدان بۆ گەڕانەوە بۆ رابردوو مرۆڤی ئامێری و كاڵایی رزگاری نابێت.

دونیا نوێ گەر وەكخۆی نەیناسیت و وەك خۆی جەوهەرەكەی نەبینیت، بێگومان یان دەكەویتە ناو رووبەرەكەیەوە و لەو رووبەری بە ئامێربوون و بە كاڵابوونەدا وندەبیت، یان دەكەویتە دۆخی دژ بونییە و بە مەترسی دەزانیت. كلتوور چونكە رەگوڕیشەی هەیە و پێویستی بە گوتارێكی رۆشنبیر و هوشیاریی و كەشفكردنە تا ئاڵوگۆڕ بەسەرخۆیدا بهێنێت، لەم رەواڵەتگەرییە ناترسێت، بەڵام مرۆڤی گەمارۆدراو بە ئامێر و كاڵا و بە دیدگا نەریتی، چونكە هیچ شوناسێكی خۆی نابینێتەوە، كێشەی نەناسینی خۆی لەناو ئەم دونیا نوێیەدا، دەكات بە كێشەی كلتووری! (چێنچكەڵەری) رەواڵەتیی مەترسی بۆ كلتوور دروستناكات، مەترسی بۆ كارەكتەرێك دروستدەكات خوێندنەوەی بۆ جەوهەری كلتوور نەبێت.ئەو مرۆڤەی بە جەوهەر نەریتییە و بە رەواڵەت بە ئامێر و كاڵا دەورە دراوە، هەر ئەو مرۆڤە بە كەرەستەكانی دونیای نوێ‌ بەرگری لە دیدگایەك دەكات، دیدگاكە رەگوڕیشەی لەناو وەستانێكدایە ئامادەنییە هیچ جوڵەیەك بە خۆی بدات و ئەم وەستانەش لەرێگای گوتاری روكەشییەوە دەكاتە خەمێكی كلتووریی و، ئەویتری گوێگریش لەگەڵ شەپۆلەكەدا بروا بەم خەمە دەكات! لەكاتێكدا خەمەكە پەیوەندی بە كلتوورەوە نییە، پەیوەندی بەو ئاكارەوە هەیە، محافزكار لەناویدا خۆی دەبینێتەوە.

لە ئێستادا پاڵەوانەكانی _كافكا_ رۆژانە بەرمان دەكەون، بەڵام بەو جۆرەنا _كافكا _لە رۆمانەكەدا وێنەی دەكێشێت، بەو جۆرەی زمانێكی نەریتی، دیدگایەكی نەریتی باركراو بە ئاكارهەیە و بە ئامێربوون و بە كاڵابوونی خۆی نابینێت و، دێت بەپێی ئەو دونیابینیەی خۆی، تەسفیر بۆ دونیای نوێ‌ و بۆ كلتوور دەكات. یانی: (هاوار بۆ رابردوو بكە، تا لە ئێستای دونیای نوێدا وننەبیت!) رەواڵەتگەری ناو (چێنچكەڵەری)یش، لە دەرەوەی خوێندنەوە بۆ دونیای نوێ‌، خۆی دەخاتە ناو دیمەنەكەوە و لەگەڵ گۆڕینی فۆڕمەكانی ژیانیدا، بەشێك لە زمانیشی دەگۆڕێت و دەبێتە ئەو كەرەستەیەی دونیای نوێ‌ كاری بۆ دەكات. یانی: (دەست لە جەوهەر مەدە، فۆڕمی خۆت بگۆڕە تا لەم دونیا نوێیەدا شوێنت هەبێت!)

درێژەی هەیە ……

نەبەز گۆران

Previous
Next
Kurdish