مانگرتنی بێسنوور وه‌كوو چالاكییه‌كی ده‌گمه‌ن ….. كاردۆ بۆكانی
مانگرتنی بێسنوور چالاكییه‌كی ئاسایی نییه؛ ته‌واو چالاكییه‌كی بانئاسایی و ده‌گمه‌نه. ئه‌گه‌ر به سه‌ركه‌وتووی به‌ڕێوه بچێت، ده‌توانێت كاریگه‌رییه‌كی قووڵ له سه‌ر ئه‌وه دۆزه بكات كه مانگرتووان به‌رخۆدانی بۆ ده‌كه‌ن. ئه‌و چالاكییه چه‌نده خزمه‌ت و ڕاژۆی دۆزێكی ئاسایی بكات، دوو هێنده‌ی ئه‌وه ڕاژۆی دۆزێكی ده‌گمه‌ن ده‌كات.
له په‌رتووكی’ دۆزی ده‌گمه‌ن، دۆزی كورد ‘دا من تێۆری ده‌گمه‌نم شرۆڤه كردووه و ده‌گمه‌نبوونی دۆزی كوردم نیشان داوه. به پێی ئه‌وه‌ی كه دۆزی كورد دۆزێكی ده‌گمه‌نه، چالاكی ده‌گمه‌ن ده‌توانێت به ده‌یان ساڵ پێشی بخات و قه‌ڵه‌مبازی مێژوویی پێ بدات. له مێژووی تێكۆشانی ئازادیخوازی گه‌لی كوردستان دا، چالاكی ده‌گمه‌ن و به‌رخۆدانی ده‌گمه‌ن هه‌بوون. یه‌كێك له‌و چالاكییانه به‌رخۆدانی گرتووگه‌ی ئامه‌ده له ساڵی ١٩٨٢ دا.
پاش ئه‌وه‌ی كه له ساڵی ١٩٨٠ دا ژێنڕاڵه توركه‌كان كووده‌تای سه‌ربازیان كرد، ڕه‌پۆشه و جه‌و‌ی ترسیان به‌سه‌ر هه‌موو كۆمه‌ڵگا دا سه‌پاند، هه‌موو ده‌نگێكی دژبه‌ریان كپ كرد و، زۆربه‌ی هه‌ره زۆری كۆم و ڕێكخراوه سیاسییه‌كانیان له‌ناو برد. ته‌نانه‌ت گورزێكی كاریگه‌ریان له پارتی كرێكارانی كوردستانیش دا. به‌ڵام له گرتووگه‌ی ئامه‌د دا گورزی كاریگه‌ریان لێكه‌وت و پاشه‌كشه‌یان پێكرا. ئه‌وه‌ی كه ئه‌و گورزه‌ی لێدان چالاكی ده‌گمه‌نی پێشه‌نگانی په‌كه‌كه بوو كه به خۆسووتاندنی مه‌زڵووم دۆغان ده‌ستی پێكرد و به شه‌هیدبوونی كه‌ماڵ پیر و هه‌ڤاڵانی له مانگرتنی بێسنوور دا به ئه‌نجام گه‌یشت. ئه‌گه‌ر ئه‌و به‌رخۆدانه ده‌گمه‌نه نه‌بوایه، په‌كه‌كه نه‌یده‌توانی له‌و قۆناخه هه‌ستیار و ده‌گمه‌نه خۆی ده‌رباز بكات و بهو ئاسته‌ی ئه‌مڕۆ بگات.
به‌رخۆدانی گرتووگه‌ی ئامه‌د له قۆناخی سه‌ره‌تایی په‌كه‌كه دا بوو و دۆزی كوردیش به گشتی، پاش ئاشبه‌تاڵه‌كه‌ی بارزانی له باشووری كوردستان، له ئاستێكی زۆر نه‌زم و لاواز دا بوو. وه‌كوو چالاكی و هه‌ڵمه‌تێكی ده‌گمه‌ن، ئه‌و به‌رخۆدانه هه‌م په‌كه‌كه‌ی له مه‌ترسی له‌ناوچوون ده‌رباز كرد و، هه‌میش دۆزی كوردی به ده‌یان ساڵ پێشخست.
مانگرتنه‌كانی ئه‌م جاره، كه له ٧ی نۆڤامبری ٢٠١٨ به پێشه‌نگایه‌ی له‌یلا گۆڤه‌ن ده‌ستیان پێكردووه، له قۆناخ و به‌ستێنێكی دیكه‌ی مێژوویی دا جێده‌گرن؛ قۆناخێك كه تێیدا ڕۆژهه‌ڵاتی ناڤین تووشی قه‌یرانی سیسته‌م بووه و به‌ره‌و ڕووخانی یه‌كجاری ئاراسته‌گیر. له ڕه‌وشێكی ئاوا دا، جێگیربوونی سیسته‌مێكی نوێ گرێدراوی ڕێكخسته‌بوونی ئه‌و لایه‌نه‌یه كه له دژی سیسته‌می كۆن سه‌ریهه‌ڵداوه. سیسته‌می كۆن هه‌رچه‌ند له قه‌یران و گێژاوه دا بژی، ئه‌گه‌ر نوێنه‌رانی سیسته‌می نوێ ڕێكخسته نه‌بن و فه‌داكارانه ئاماده‌ی نرخ و ره‌نج دان نه‌بن، سیسته‌می كۆن ده‌توانێت خۆی له نوێوه دا‌بڕێژێته‌وه و به نێوێكی دیكه و به ته‌شه‌یه‌كی تر خۆی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگا دا بسه‌پێنێته‌وه.
پاش شه‌ڕی جیهانی یه‌كه‌م، گه‌لی كورد له ئاستی پێویست بۆ دیاریكردنی چاره‌نووس له گۆڕپان دا نه‌بوو و، بهو پێیه، ئه‌وانیدی چاره‌نووسیان بۆ دیاریكرد؛ چاره‌نووسێك كه پارچه‌بوونی كوردستانی لێكه‌وته‌وه و ڕیزێك له كۆمه‌ڵكوژی به دوای خۆیدا هێنا كه هه‌تا ئێستاش به‌رده‌وامه. ئێستا كه ئه‌و سیسته‌مه كه‌وتووه‌ته قه‌یران و بناغه‌كانی سیسته‌مێكی نوێ له ڕۆژاوای كوردستان داڕێژراوه، پێویسته گه‌لی كوردستان به گوێره‌ی پێویست له گۆڕپان دا بێت و سیسته‌می خۆی دامه‌زرێنێت. هه‌رچه‌نده كه ئێستا سیسته‌می پاش لۆزان له قه‌یران دایه، ئه‌گه‌ر ئێمه به گوێره‌ی پێویست تێنه‌كۆشین و پێداگری له‌سه‌ر هێڵی ئازادی نه‌كه‌ین، چاره‌نووسمان هه‌ر ئه‌وه‌ی سه‌ده‌ی بیسته‌م ده‌بێت.
تێكۆشانی ئازادی پێویستی به به‌شداری هه‌موو چین و توێژه‌كانی كۆمه‌ڵگا هه‌یه. یه‌كێك له جیاوازییه‌كانی سه‌رهه‌ڵدان و شۆڕش له‌وه‌دایه كه له سه‌رهه‌ڵدان دا چینێك یان دوو چینی كۆمه‌ڵگا به‌شداری ده‌كات، به‌ڵام له شۆڕش دا هه‌موو یان زۆربه‌ی هه‌ره زۆری چینه‌كانی كۆمه‌ڵگا تێیدا به‌شداری ده‌كه‌ن. یه‌كێك له‌و چینانه چینی ڕۆشنبیر و پسپۆره. به‌پێی ئه‌وه‌ی كه ڕۆشنبیر كاری هزری ده‌كات و هزر ڕۆڵی گرینگی هه‌یه له هه‌ڵگیرسان و سه‌ركه‌وتنی شۆڕش دا، ڕۆشنبیر ده‌توانێت له هێڵی پێشه‌وه‌ی شۆڕش دا ڕۆڵی خۆی بگێڕێت.
ئه‌گه‌ر چاوێك له سه‌رهه‌ڵدانه‌كان و ڕێكخراوه ڕامیارییه‌كانی كوردستان بكه‌ین، یه‌كه‌م شتێك كه سه‌رنجمان ڕاده‌كێشێت ڕۆلی لاواز یان نه‌بووی چینی ڕۆشنبیره. هۆكاری ئه‌م دیارده‌یه‌ش دوو شته: یا ئه‌وه‌ی كه ڕێكخراوه‌كان كراوه نه‌بوون بۆ به‌شداری ڕۆشنبیر، یان ئه‌وه‌ی كه ڕۆشنبیر بۆخۆی به‌شداری ڕێكخراوه‌ی شۆڕشگێڕی نه‌كردووه. به‌ڵام ئێستا، چاره‌سه‌ركردنی دۆزی ده‌گمه‌نی كورد چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و پرسه‌مان لێده‌خوازێت. هه‌ر بۆیه، چه‌نده ڕێكخراوه‌كان پێویسته باوه‌شی خۆیان بۆ ڕۆشنبیر بكه‌نه‌وه، ئه‌وه‌نده‌ش پێویسته كه ڕۆشنبیر ڕوو له شۆڕش بكات و به‌شداری ڕێكخراوه‌ی شۆڕشگێڕ ببێت.
ڕۆشنبیرێك كه هه‌ست به ژێرده‌ستی كۆمه‌ڵگاكه‌ی و پارچه‌بوونی وڵاته‌كه‌ی نه‌كات، هه‌موو پێكهاته ڕۆشنبیرییه‌كه‌ی ده‌كه‌وێته ژێر پرسیاره‌وه. چونكه كۆمه‌ڵگا چه‌نده‌ی پێویست به تاكه‌كه‌س بێت بۆ دامه‌زراندن و به‌رده‌وامكردنی هه‌بوونی خۆی، تاكه‌كه‌سیش ئه‌وه‌نده پێویستی به كۆمه‌ڵگا هه‌یه بۆ واتادان به خۆ و بۆ پاراستنی خۆ.
په‌رگالی هزریی كلاسیك، كه به‌سه‌ر لیبڕالیسم و سۆسیالیسم دا دابه‌ش ده‌بوو، شرۆڤه‌یه‌كی ڕاستی له‌و دوو پۆلێنه نه‌خسته به‌ر چاومان. لیبرالیسم له هه‌وڵی سه‌پاندنی تاك به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگا دا بوو و، له‌و پێناوه دا، هه‌موو مافێكی پێشكه‌ش به تاك ده‌كرد و چێژگرتنی تاكی له هه‌ر چه‌شنه ماف و كرده‌وه‌یه‌ك به ڕه‌وا ده‌زانی، ته‌نانه‌ت ئه‌و ماف و كرده‌وانه‌ی كه خه‌ساریان له كۆمه‌ڵگا ده‌دا. به پێچه‌وانه‌ی لیبرالیسم و هاوشێوه‌ی ئه‌و، سۆسیالیسم كۆمه‌ڵگای به‌سه‌ر تاك دا ده‌سه‌پاند و هه‌موو مافێكی به كۆمه‌ڵگا ده‌دا بۆ به‌رهه‌مهێنانی تاك به گوێره‌ی خۆی. له زۆربه‌ی وڵاتانی سۆسیالیستی ئه‌م ڕێبازه هه‌تا ئاستی دیكتاتۆڕی و ماریسێتی چوو.
چه‌نده لیبرالیسم و هه‌وڵه‌كانی پێشترێتی دان به تاك هه‌ڵه بن، سۆسیالیسم و هه‌وڵه‌كانی پێشترێتی دان به كۆمه‌ڵگاش ئه‌وه‌نده هه‌ڵه‌ن. له ڕاستی دا، پرسیاری’ گه‌لۆ تاك له پێش كۆمه‌ڵگا دا له دایك بووه یان كۆمه‌ڵگا له پێش تاك دا هاتووه‘ له فه‌لسه‌فه دا بێواته بووه، هه‌ر وه‌ك پرسیاری ’ گه‌لۆ هێلكه له پێش مریشك دا هاتووه، یا مریشك له پێش هێلكه دا ‘. هه‌ر هه‌وڵێك بۆ پێشترێتی دان به هه‌ر یه‌ك له‌و دوو پۆلێنه، له ڕاستی دا، هه‌وڵه بۆ سه‌پاندنی ئه‌و به سه‌ر ئه‌وه‌ی دیكه دا؛ سه‌پاندنێك كه بێجگه له خه‌سار و ڕووخاندن هیچ سوودێكی بۆ هیچیان نییه.
ئێستا كاتی ئه‌وه هاتووه كه خۆمان له دووپه‌كییه كلاسیكییه ده‌رباز بكه‌ین و له‌و ڕاستییه تێبگه‌ین كه ڕێبازی دیكه‌ی هزریش هه‌ن كه مرۆڤ ده‌توانێت وه‌كوو هێڵی سێهه‌م، هێڵی چواره‌م و ته‌نانه‌ت هێڵی پێنجه‌میش ناودێریان بكات. گرینگ ئه‌وه‌یه كه مرۆڤ له زۆنگاوی ئه‌مڕۆ دا گیر نه‌كات و ڕاستییه‌كانی سبه‌ینێ ببینێت. ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌نده بوێر بین و خۆمان له‌و زۆنگاوه‌ی دوێنێ ده‌رباز بكه‌ین كه تێیدا تاك و كۆمه‌ڵگا له دوو جه‌مسه‌ری دژبه‌یه‌ك دا ده‌ژیان و، ڕاستییه‌كانی ئه‌مڕۆ له‌به‌ر چاو بگرین، ده‌بینین كه ئه‌و دوو پۆلێنه له ناو یه‌كتری دا ده‌ژین و له پێوه‌ندییه‌كی هاوژینی و سیمبیۆتیك دا یه‌كتری ته‌واو ده‌كه‌ن. بۆ دامه‌زراندن و پاراستنی هه‌بوونیان پێویستیان به یه‌كتری هه‌یه و، هیچیان به بێ ئه‌وه‌ی دیكه نه ده‌توانن له دایك بن و نه ده‌توانن هه‌بوونیان بپارێزن.
ئه‌گه‌ر پێوه‌ندی تاكی كورد و كۆمه‌ڵگای كوردستان له‌و چوارچێوه‌یه دا شرۆڤه و داهووراندن بكه‌ین له ڕاستییه‌كان نزیكتر ده‌بینه‌وه. هیچ تاكێكی كورد، به ڕۆشنبیره‌وه، ناتوانێت خۆی له كوردبوون بشواته‌وه. ئه‌گه‌ر بیشیكات، ئه‌وانیدی دان بهو خۆشوشتنه‌وه‌یه دا نانێن و له پێگه‌ی كوردبوونه‌وه لێی ده‌ڕوانن و هه‌ڵسووكه‌وتی له‌گه‌ڵ دا ده‌كه‌ن. هه‌ر بۆیه، له باتی خۆداشوشتن له كوردبوون و خۆدابڕاندن له كۆمه‌ڵگا و شۆڕشی كوردستان، پێویسته هه‌موو تاكێكی كورد، له سه‌روویانه‌وه ڕۆشنبیر و پسپۆر، له ڕێپێوان و مه‌شی ئازادی دا جێبگرن و له سه‌رخستنی دا ڕۆڵی خۆیان بگێڕن.
چینی ڕۆشنبیر و پسپۆری كوردستان له چه‌ندین كێشه دا ژیان ده‌كات كه هه‌تا لێواری نه‌خۆشی چووه. یه‌كێك له‌و كێشانه خۆدابڕاندن له كۆمه‌ڵگایه؛ خۆدابڕاندنێك كه تێیدا ڕۆشنبیر خۆی له پێگه‌ی ژوو دا ده‌بینێت و كۆمه‌ڵگاش له پێگه‌ی ژێر، خۆی به گه‌وره ده‌زانێت و كۆمه‌ڵگاش به بچووك، خۆی به زانا ده‌زانێت و كۆمه‌ڵگاش به نه‌زان، یا خۆی به ئازاد ده‌زانێت و كۆمه‌ڵگاش به كۆیله. به‌ڵام به‌ڕاستی ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگای تۆ بچووك، نه‌زان و كۆیله بێت، چۆن تۆ ده‌توانی به ئازادی، زانایی و گه‌وره‌یی بژی؟ تۆ كه بستێكت خاك نییه تێیدا بژی، خۆ به گه‌وره زانینت له چییه؟!
له تێكۆشانی نه‌ته‌وه‌یی دا نابێت هیچ كه‌س پێگه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی خۆی وه‌كوو پاساوێك به‌كاربێنێت بۆ ناچالاكبوون. پێگه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی تاك چه‌نده مه‌زنتر و ڕژدتر بێت، پێویسته تاك خۆی له كاری مه‌زنتر و ڕژدتر بدات. ڕاسته پێگه‌ی رۆشنبیربوون و پسپۆربوون له بواره‌كانی زانستی دا پێگه‌گه‌لێكی به‌رزن. كه‌س ناتوانێ نكوڵی له به‌رزبوونی پێگه‌ی دوكتور، پرۆفسۆر و ئه‌ندازیار بكات، به‌ڵام ئه‌و پێگانه له‌گه‌ڵ ئه‌و پێگه نه‌زمه‌ی كه كۆمه‌ڵگای كورده‌واری تێیدا ده‌ناڵێت زۆر ناكۆك و دژبه‌یه‌كه. پێگه‌ی تاكه‌كه‌سیمان زۆر به‌رزه، له لووتكه دایه، له هه‌موو شوێنێك پێمان خۆشه به‌چاوی كۆمه‌ڵگایدا بده‌ینه‌وه، ئه‌گه‌ر دوكتور بین له كه‌سی قه‌بووڵ ناكه‌ین كه‌متر له دوكتورمان پێبڵێت و، شه‌ڕ له‌گه‌ڵ ئه‌وه كه‌سه ده‌كه‌ین كه به نازناوی پرۆفسۆر بانگمان نه‌كات ئه‌گه‌ر پرۆفسۆر بین. به‌ڵام سه‌د حه‌یف و مه‌خابن، پێگه‌ی نه‌ته‌وه‌ییان ئه‌وه‌نده نه‌زمه كه له هیچ شوێنێك پێمان خۆش نییه باسی لێ بكه‌ن و وه‌بیرمانی بێننه‌وه.
واته ئه‌وه‌ی كه لێره‌دا ده‌رده‌كه‌وێت درزێكی پان و به‌رینه له نێوان پێگه‌ی تاكه‌كه‌سیمان و پێگه‌ی نه‌ته‌وه‌ییمان دا. ئه‌وه‌نده گه‌وره‌یه كه هیچ كه‌س ناتوانێت نكوڵی لێبكات و ئه‌وه‌نده‌ش به ژانه كه هیچ مرۆڤێكی خاوه‌ن ویژدان ناتوانێت خۆی لێ بپارێزێت. جا بۆیه، داوا له هه‌موو ڕۆشنبیران و پسپۆرانی كوردستان ده‌كه‌م كه به خۆیان دا بچنه‌وه و خاوه‌نداری له شۆڕشی كوردستان و ئه‌و قۆناخه هه‌ستیار و میژووییه بكه‌ن كه پێیدا تێپه‌ڕ ده‌بین. با هه‌موومان ڕوو له به‌ره‌كانی شۆڕش بكه‌ین و به‌بێ خۆ به‌گه‌وره زانین و به‌كار هێنانی ئاستمان له به‌رامبه‌ری ده‌ورووبه‌رمان ڕۆڵی مێژووی خۆمان بگێڕین. با پێگه‌ی نه‌ته‌وه‌ییشمان به ئاستی پێگه‌ی تاكه‌كه‌سیمان بگه‌یه‌نین و هه‌ر وه‌ك چۆن شانازی به پێگه‌ی تاكه‌كه‌سیمان ده‌كه‌ین ئاواش شانازی به پێگه‌ی نه‌ته‌وه‌یشمان بكه‌ین.
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
