هاوڕێی ڕهخنهگر مایهی ڕهخنهكردنه … سهدیق سهعید ڕواندزی
یهكێك له گرفته دیارهكانی بواری پهروهرده له نێو ئێمهدا ئهوهیه،كه زۆر به دهگمهن به دواداچوون بۆ ئهو سهرنج و ڕهخنه و پێشنیارانه دهكرێت، كه له دهرهوهی سیستهمی خوێندن، ڕووبهڕووی پهروهرده وناوهندهكانی خوێندن دهكرێنهوه.گهلێك جار، ڕهخنه له زمان، لایهنی بابهتی، ڕێنووس و زانیارییهكانی نێو كتێبێكی خوێندن دهگیرێت كه پێشترچاپكراوه،كهچی چهند ساڵێك دواتر،بێ بژاردن و پێداچوونهوه، بێ ڕاستكردنهوهی ههڵهكان،كتێبهكان جارێكی دیكه چاپ دهكرێنهوه. بۆیه دهبینین به دهگمهن ساڵێكی خوێندن ههیه گرفتێك ڕووبهڕووی پرۆسهی پهروهرده نهبێتهوه. ئهمه وێرای ئهوهی گهلێك جار ڕێنمایی و چهند ڕاسپاردهیهكی پهروهردهیی دهردهكرێن، كه جێبهجێكردنیان نهك ههرئهستهمه،بهڵكو بهجۆرێك له جۆرهكان پرۆسهی پهروهردهش دهشێوێنن.لهو ڕوانگهیهوه،ئهم ساڵ لهچوارچێوهی ئهو گۆڕانكارییانهی دهكرێن، شوناسی سهرپهرشتیاری پهروهردهیی، گۆڕدرا بۆ(هاوڕێی ڕهخنهگر). ههر هاوڕێیهكیش، به بێ ڕهچاوكردنی پسپۆڕایهتی كارگێڕییان، بۆ ماوهی دووساڵ له گهڵ قوتابخانهیهك دهمێنێتهوه. له ڕاستیدا،پێدانی ههموو ئهركێكی كارگێڕیی،پهروهردهیی، ههڵسهنگاندن و بهدواداچوون به تاكه یهك سهرپهرشتیار،كارێكه نهك ههر له جێی خۆی نییه، بگره ههڵهیهكی گهورهشه.
چونكه نابێت سهرپهرشتیارێك كه پسپۆڕییهكهی به نموونه (كوردی)یه، ههڵسهنگاندن بۆ كاری بهڕێوهبهری قوتابخانه و ههموو وانه و پسپۆڕییهكانی دیكهش بكات.كه دڵنیام تیایدا سهركهوتوو نابێت. پهیڕهوكردنی ئهو سیستهمه، به بۆچوونی خۆم وهك مامۆستایهك، له چهندین ڕووهوه جێگهی ڕهخنه لێگرتنه. چونكه چهند بڕیارو ڕاسپاردهیهك دهدرێته قوتابخانهكان،كه گونجاو نین وجێبهجێكردنیان ئهستهمه.سهرپهرشتیار، ئهركێكی تایبهتی و دیاریكراوی ههیه( گهرچی وهك مامۆستایهك بڕوام وایه یهكهی سهرپهرشتیاریی ئۆرگانێكی زیادهوپێویست نییه)كهئهویش بهدواداچوون و ههڵسهنگاندنی ئاستی زانستی قوتابخانه و چاودێریكردنی جێبه جێكردنی ڕێنماییهكانه.
وهلێ به پێی ئهو ئهركه نوێیه بێت كه هاوڕێی ڕهخنهگر له ئهستۆیدایه، ئهوا ئهرك و ڕۆڵی زۆر دهخاته سهر ئهستۆی قوتابخانه و مامۆستاكان و به بێ ئهوهی خۆشی هیچ ڕۆڵێكی ههبێت له زهمینهكهدا.ئهمه لهلایهك، له لایهكی دیكهوه، سهرقاڵكردنی بهڕێوهبهری قوتابخانهكان بهو ههموو ڕۆتینه كارگێڕییانهی قوتابخانه، وادهكات بهڕێوهبهر زۆرتر ڕۆڵێكی كارگێڕیی ونووسینهكی ههبێت له وهی پێشهنگی قوتابخانه و نێوهندی یهكهمی ئاراسته كردنی بڕیارو ڕاسپاردهكان بێت. له كاتێكدا بهرپرسیاریهتی قوتابخانه به پلهی یهكهم له سهرشانی بهڕێوهبهره و ئهو دهبێت ئاگاداری ههمووگرفت و كێماسییهكانی قوتابخانه و قوتابییان و مامۆستایانیش بێت. لێرهدا به كورتی چهند خهوشێكی ئهو شوناسه تازهیه دهخهمه ڕوو:_
یهكهم:_ هاوڕێ و ڕهخنهگر:_
بێگومان، كۆكردنهوه و لێكدانی ههردوو وشهی هاوڕێ و ڕهخنه له دوو توێی ڕسته و دهربڕینێكدا، پارادۆكسێكی واتایی و زمانهوانی زهقه. چونكه ههر كهسێك سهروكاری لهگهڵ دنیای ڕهخنهگرتن ههبێت و له ماهیهتی ئهو چهمكه بگات، تێ دهگات كه دهبێ كهسی ڕهخنهگر، چهند كهسێكی بێ لایهن، پیشهیی، سهربهخۆ بێت و نهكهوێته ژێر هیچ فشارو كاریگهریهتییهك. ئهوهی ڕهخنه دهگرێت، دهبێ دوور بێت له ههموو جۆره پهیوهندییهكی كۆمهڵایهتی، هاوڕێیهتی، شاریی و ئایدۆلۆژی. نازانم چۆن كهسێك له یهك كاتدا دهتوانێت هاوڕێت بێت و ڕهخنهگریشت بێت؟ ئاخۆ هاوڕێیهتییهكه نابێته هۆی جۆرێك له چاوپۆشین و سڵكردنهوه له ههندێك لادانی یاسایی و كارگێڕی و ههڵهی دیار؟ من دهزانم لێرهدا مهبهست ڕهخنهی بونیادنهرانهیه، وهلێ ڕهخنه چهمكێكی سهربهخۆیه و نابێ ببهسترێتهوه به هیچ جۆره پهیوهندییهك. گریمان ئهگهر پهیوهندییهكی توندووتۆڵ له نێوان بهڕێوهبهری قوتابخانهیهك و ئهو هاوڕێ ڕهخنهگره ههبێت، دهتوانێت به سهربهستی ڕهخنه بگرێت و نهكهوێته ژێر كاریگهریهتی ئهو پهیوهندییه؟. بۆیه پێشنیار دهكهم ناوی هاوڕێی ڕهخنهگر بكرێته هاوڕێی قوتابخانه..
دووهم:_ ههڵسهنگاندنی مامۆستایان:_
یهكێكی دیكه له ههڵه زهقهكانی هاوڕێی ڕهخنهگر ئهوهیه، كه داوا دهكات مامۆستایان خۆیان خۆیان ههڵبسهنگێنن و ئاستی زانستی خۆیان پێوانه بكهن!. له ڕاستیدا، یهكهمجاره گوێبیستی شتێكی نامۆی لهوشێوهیه دهبم.نازانم چۆن كهسێك به خۆی كارهكانی خۆی ههڵدهسهنگێنێ؟. كه كورد وتهنی كهس به دۆی خۆی ناڵێت ترشه. ئاخۆ ئهمه نابێته زهمینهیهك بۆ ئهوهی دوور له ههموو پێوهرێك مامۆستایان نمرهی ههڵسهنگاندن بۆ خۆیان دابنێن؟.ئهمه وهك ئهوه وایه كهسێك شیعر بنووسێت و ههر بهخۆشی شیعرهكهی ههڵبسهنگێنێت و خهڵاتی یهكهمیشی پێ بدات. لهوه ههڵهتریش ئهوهیه، كه داوا دهكرێت ئهو ههڵسهنگاندنه ئێستا(مانگی ده) بكرێت. كه تازه له سهرهتای خوێندنین و دهیان بهشی خوێندن ماوه تهواو بكرێن.نازانم شتێك نهخوێنرێت چۆن ههڵسهنگاندنی بۆ دهكرێت؟!پێشنیار دهكهم ههڵسهنگاندنی مامۆستایان بخرێته كۆتایی ساڵ و لهلایهن خۆشییانهوه ئهوههڵسهنگاندنه نهكرێت.
سێیهم:_ چارهسهركردنی گرفتی قوتابخانهكان لهلایهن خهڵكهوه:_
ههڵبهته، قوتابخانه نێوهندێكی پیرۆزه و پهیوهندی به ههموو ئۆرگانه كۆمهڵایهتییهكانی كۆمهلگاوه ههیه.بۆیه چهند پاڵپشتی پرۆسهی پهروهرده بین و كهموكورتییهكان چارهسهربكهین، ئهوهندهی تر پرۆسهی پهروهرده پێش دهكهوێت. بۆیه بڕوا ناكهم كهسێك ههبێت لاری لهوه بێت هاوكاری و دهستی یارمهتی بۆ قوتابخانهیهك درێژ بكات. وهلێ به داخهوه ئهمه تائێستا نهبۆته كولتوور لهنێو ئێمه و زۆر به دهگمهن كهسانێكی زهنگین ههن، كه پاڵپشتی پرۆسهی پهروهرده بكهن و پێداویستییهكانی دابین بكهن.له كاتێكدا بۆ نموونه: ئهگهر مزگهوتێك بینا بكرێت، ههزاران كهس ئامادهن بهشداری لهو كارهدا بكهن،بهڵام بۆقوتابخانهیهك ونهخۆشخانهیهك به پێچهوانهوه.
كهواته ئهمه كاركردنێكی گهورهی هزری و پهروهردهیی دهوێت، تاكو ههمووان دهگهنه ئهو دهرهنجامهی كه بیناكردنی قوتابخانهیهك، هیچی كهمتر نییه له بیناكردنی مزگهوتێك. یهكێكی دیكه له داواكارییهكانی هاوڕێی ڕهخنهگر له قوتابخانهكان ئهوهیه، كه داوای هاوكاری له خهڵكی گوند و سهرمایهداران و كهسانی خێرخوازبكهن، تاكو كهمو كورتییهكانی قوتابخانه پڕ بكهنهوه. بێگومان داوایهكی لهو شێوهیه، جێگهی خۆی ناگرێت.چونكه لهلایهكهوه وهك باسمان كرد ئهمه نهبووه به كولتوور له نێو ئێمهدا، لهلایهكی دیكهشهوه هاووڵاتییان بۆچوونیان وایه ئهگهر ئهوان پێویستییهكانی قوتابخانهكان دابین بكهن، ئهی چی لهو بودجهیه دێت كه ساڵانه حكومهت بۆ كایهی پهروهرده تهرخانی دهكات؟.بۆچی پهروهردهكان خۆیان كێشهی قوتابخانهكان چارهسهرناكهن؟ چونكه زۆربهی خێزانی كورد، ئاستی بژێوییان نزمه و ئهگهر حكومهت بێ بهرامبهرخوێندنیان بۆدابین نهكات، دڵنیام زۆرینهیان ناتوانن خوێندن به منداڵهكانیان تهواو بكهن.گریمان ئهم كاره وهك كارێكی مرۆیی، خێرخوازیی و پهروهردهیی، ئهنجامدرا، بهڵام ئاخۆ ئهمه دهتوانرێت ههمیشهیی و بهردهوام بێت؟.بۆیه پێشنیار بۆ بهڕێز وهزیری پهروهرده دهكهم، كه ئهمه نهكرێته ڕێسایهك و بهسهر قوتابخانهكاندا بسهپێنرێت، كه دڵنیام له خهمی ڕیفۆرمكردنی پهروهرده دایه، وهك چۆن له سهرهتای دهست بهكاربوونیشیدا چهند بڕیارێكی گرنگی دهركرد.
چوارهم:_ دیدو پهیام و لۆگۆی قوتابخانهكان:_
یهكێكی دیكه له داواكارییهكانی هاوڕێی ڕهخنهگر له كارگێڕی قوتابخانهكان ئهوهیه، كه دهبێ ههموو قوتابخانهیهك دید و پهیام و لۆگۆی تایبهتی خۆی ههبێت.له ڕاستیدا، بوونی ئهو ههموو دید و پهیامه جیاوازانه له ئاستی دروشم و پرهنسیپدا، شێواندنی پرۆسهی پهروهردهیه به بڕوای من وهك مامۆستایهك. چونكه پهروهرده خۆی له خۆیدا گهورهترین و پیرۆزترین دید و پهیامه و پێویست بهوه ناكات پهیامی ترمان ههبێت. ههموو پێشكهوتن و بیناكردنێك، ههموو هوشیاریی و درك كردنێك له پهروهردهوه دهست پێ دهكات. ئێمه ئهگهر توانیمان پهیامی وهزارهتی پهروهرده و سیستهمی پهروهردهی خۆمان بگهیهنین و پڕۆفیشناڵانه پراكتیزهی بكهین،ئهوا پێویستمان به هیچ شتێكی ترنابێت. ئێمه ئهگهر له قوتابخانهكاندا و له سهرهتای هاتنی منداڵ بۆ قوتابخانه،ئهوانمان فێری گیانی نهتهوهیی و نیشتمانی، خۆشهویستی خاك و نهتهوه و ئاڵا، هزری ژینگه دۆستی، كولتووری خوێندنهوهی كتێب، لێبوردهیی و گیانی پێكهوه ژیان كرد، پێویست بهوه ناكات پهیامیان بۆ دابنێین و فێریان بكهین.ههندێك بنهما ههن، له بنهڕهتهوه بهشێكن له پهروهرده و دهبێ مامۆستا خۆی ههستی پێ بكات و قوتابییان فێر بكات. ئیدی نازانم ئهو ههموو دیدو پهیام و دروشمانهمان بۆ چییه؟. كه منداڵمان له قوتابخانه فێری ههموو شتێكی ڕاست و دروست و یاسایی كرد، پێویست بهوه ناكات دید و پهیام دابڕێژین كه ڕهنگه زۆرینهیان ههر كاریشی پێ نهكهن.
ئهمه ئهركی قوتابخانه و توێژی مامۆستایانه كه ئهگهر دید و پهیام له قوتابخانهش نهبوو، بزانن پهیامی پهروهردهكردنی منداڵ چییه و ئهركی مامۆستا بهرامبهر به قوتابییان چییه؟ ئهگهر هاوڕێی ڕهخنه گرتازه ڕێنمایی به مامۆستایان بدات كه قوتابییان فێری ئهوه بكهن نیشتمانهكهیان خۆشبوێت،ئاڵاو خاكهكهیان بناسن،له گرنگی پهروهرده و فێركردن تێ بگهن، مانای وایه ئێمه بیست و ههشت ساڵه هیچمان نهكردووه و دهبێ له سفرهوه دهست پێ بكهینهوه.ههرچی سهبارهت به لۆگۆی قوتابخانهكانیشه، ئهوا بوونی ههر لۆگۆیهك بۆ ههر قوتابخانهیهك، جۆرێك له بێ یاسایی و بێ بهرنامهیی دهردهخات.
له ههموو دنیادا، لۆگۆ و ئاڕم تایبهته به سهرۆكایهتی دهوڵهت، حكومهت و وهزارهتهكان، كهچی لای ئێمه قوتابخانه ههیه ههشت قوتابی ههیه لۆگۆی تایبهتی خۆی ههیه. ئهمه تهنها لای ئێمه بوونی ههیه له هیچ وڵاتێك بوونی نییه. بۆیه دهبێت پهروهردهكان و گشت قوتابخانهكان، تهنها لۆگۆی وهزارهتی پهروهرده بكهنه ئاڕم و نیشانهی خۆیان و له نووسراوهكانیاندا ههبێت. ڕهنگه زۆر سهرنج و تێبینی دیكهشمان له بارهی ئهركی هاوڕێی ڕهخنهگرهوه مابن،وهلێ بۆ ئێستا به پێویستییان نهزانین و له كاتێكی تردێینهوه سهریان.
سهدیق سهعید ڕواندزی
*ئهم بابهته له ڕۆژنامهی خهبات ژمارهی ڕۆژی یهكشهممه ڕێكهوتی10/11/2019بڵاوكراوهتهوه…
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
