سيماكانى دهربڕينگهرايى له شيعرى سه‌بـاح ڕه‌نجده‌ردا … ئارى عوسمان خه‌يات
پێشه‌كى
ناونيشانى توێژينه‌وه‌كه: ناونيشانى ئه‌م توێژينه‌وه‌يه بريتييه له (سيماكانى دهربڕينگهرايى له شيعرى سه‌باح ڕه‌نجده‌ردا) تێيدا هه‌وڵدراوه به‌شێوه‌ى تيۆريكى و پراكتيكى شوێنپێكانى ڕێبازى دهربڕينگهرايى (Expressionism) له ئه‌زموونى شيعرى شاعيرى ناوبراودا هه‌ڵبگيردرێت.
هۆى هه‌ڵبژاردنى ناونيشانه‌كه: هۆى سه‌ره‌كيى هه‌ڵبژاردنى ئه‌م ناونيشانه، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى تا ئێستا له لێكۆڵينه‌وه‌ى ڕه‌خنه‌ى ئه‌ده‌بى كورديدا وه‌ك پێويست لا نه‌كراوه‌ته‌وه له (دهربڕينگهرايى) وه‌ك يه‌كێك له ڕێبازه ئه‌ده‌بى و هونه‌رييه‌كان و هاوكات شيعرى شاعيرى ناوبراويش كێڵگه‌يه‌كى به پيته سه‌باره‌ت به پراكتيزه‌ى سيما و بنه‌ماكانى دهربڕينگهرايى.
گرنگى و ئامانجى ناونيشانه‌كه: گرنگيى توێژينه‌وه‌كه خۆى له‌و ئامانجه‌دا ده‌بينێته‌وه، كه له‌پێناويدا ده‌ستى دراوه‌تێ, ئه‌ويش بريتييه له ده‌ستنيشانى ئه‌و سيما و ڕه‌هه‌ندانه‌ى دهربڕينگهرايى كه له ئه‌زموونى شيعريى سه‌باح ڕه‌نجده‌ردا به‌ركه‌ڵك خراون، ئه‌مه‌ش ده‌بێته يه‌كه‌مين هه‌وڵى زانستييانه‌ى له‌م شێوه‌ى خۆى, كه له‌باره‌ى ڕێبازه‌كه و شيعرى شاعيرى ناوبراو به ئه‌نجام گه‌يه‌ندرابێت.
سنوورى توێژينه‌وه‌كه: له‌پێناو ده‌سته‌به‌رى چوارچێوه‌يه‌كى زانستييانه بۆ توێژينه‌وه‌كه، ئه‌وا سنوورى كارى ناونيشانه‌كه پێكهاتووه له پراكتيزه‌ى دهربڕينگهرايى وه‌ك ڕێبازێكى ئه‌ده‌بى له‌ميانى كۆبه‌رهه‌مى شاعير (سه‌باح ڕه‌نجده‌ر)دا.
كێشه‌ى توێژينه‌وه‌كه: كێشه‌ى ئه‌م توێژينه‌وه‌يه خۆى ده‌بينێته‌وه له خستنه‌ڕووى پرسيارێكى جه‌وهه‌ريدا، ئه‌ويش: تا چ ڕاده‌يه‌ك سيما و ڕه‌هه‌نده شيعرييه‌كانى دهربڕينگهرايى له ئه‌زموونى شيعريى سه‌باح ڕه‌نجده‌ردا ڕه‌نگيان داوه‌ته‌وه؟ هه‌وڵى وه‌ڵامدانه‌وه‌ى ئه‌م پرسياره‌ش بۆخۆى ده‌بێت به ئامانجى سه‌ره‌كيى توێژينه‌وه‌كه و هاوكات چاره‌سه‌رى كێشه‌ى توێژينه‌وه‌كه‌ش له‌خۆده‌گرێت.
ڕێبازى توێژينه‌وه‌كه: له‌پێناو ئه‌وه‌ى به شێوه‌يه‌كى سيستماتيك توێژينه‌وه‌كه بگه‌يه‌نين به ئه‌نجامى خۆى، پێڕه‌ويمان له ڕێبازى (ڕه‌خنه‌يى شيكارى) و وه‌رگرتنى نموونه‌ى ده‌ق كردووه.
پێكهاته‌ى توێژينه‌وه‌كه: به‌شێوه‌يه‌كى گشتى توێژينه‌وه‌كه پێكهاتووه له پێشه‌كى و دوو به‌شى سه‌ره‌كى، كه هه‌ر به‌شێك له چه‌ند ته‌وه‌ر و لاته‌وه‌رێك پێكهاتووه، ئه‌ويش به‌م شێوه‌ى لاى خواره‌وه:
به‌شى يه‌كه‌م تايبه‌ته به لايه‌نى تيۆريكيى توێژينه‌وه‌كه، كه دوو ته‌وه‌ر له‌خۆده‌گرێت. له ته‌وه‌رى يه‌كه‌مدا كورته‌يه‌ك له مێژووى ڕێبازى دهربڕينگهرايى خراوه‌ته‌ڕوو و له ته‌وه‌رى دووه‌ميشدا باس له چه‌مك و پێناسه‌ى ڕێبازه‌كه كراوه. به‌شى دووه‌م تايبه‌ته به لايه‌نى پراكتيكيى توێژينه‌وه‌كه و تێيدا له‌ڕێگه‌ى دوو ته‌وه‌ره‌وه گرنگترين بنه‌ماكانى ده‌ربڕينگه‌راييمان له چوارچێوه‌ى شيعرييه‌تى ده‌قدا له نموونه‌ى شيعره‌كانى سه‌باح ڕه‌نجده‌ردا به‌رجه‌سته كردووه. له كۆتايى توێژينه‌وه‌كه‌يشدا وێڕاى خستنه‌ڕووى گرنگترين ئه‌نجامه‌كان، هاوكات ليستى سه‌رچاوه به‌كارهاتووه‌كان له‌گه‌ڵ پوخته‌ى توێژينه‌وه‌كه به هه‌ردوو زمانى عه‌ره‌بى و ئينگليزى خراونه‌ته‌ڕوو.
به‌شى يه‌كه‌م
تيۆريزه‌ى چه‌مكه‌كانى باسه‌كه
ته‌وه‌رى يه‌كه‌م/ كورته‌ى مێژووى دهربڕينگهرايى:
كاتێك له به‌رانبه‌ر وشه‌يه‌كى وه‌ك دهربڕينگهرايى (Expressionism) ڕاده‌مێنين، يه‌كسه‌ر بيرمان به لاى وشه‌گه‌لى وه‌ك (ده‌ربڕين) و (گوزارشت) و هاوشێوه‌كانيدا ده‌چێت، به‌م پێيه‌ش بێت سه‌ره‌تاى سه‌رهه‌ڵدانى دهربڕينگهرايى بۆ مێژوويه‌كى زۆر دوور ده‌گه‌ڕێته‌وه، چونكه له‌وه‌ته‌ى مرۆڤ خۆى ناسيوه، له هه‌وڵى ئه‌وه‌دا بووه هه‌سته‌كانى خۆى ده‌رببڕێت و گوزارشت له بارودۆخ و ده‌وروبه‌ر‌ى خۆى بكات, به‌م جۆره تێڕوانينه دهربڕينگهرايى وه‌ك ((بزاوتێكى هونه‌رى ڕه‌گى له‌نێو قووڵايى مێژوودايه، هه‌ر له وێنه‌ى سه‌ر ديوارى ئه‌شكه‌وته‌كانى چاخى به‌ردينه‌وه بگره تا به فۆرمه جياوازه‌كانى ده‌ربڕينى هاوچه‌رخ ده‌گات.))(بيزيو, 2010، لينك) له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ده‌بێت بزانين، ((جياوازيى سه‌ره‌كى له‌نێوان ده‌ربڕين له ژيانى ڕۆژانه و ده‌ربڕينێكى هونه‌رى له‌وه‌دايه، كه له يه‌كه‌مياندا ده‌ربڕين، ئه‌رك و پرۆسه‌يه‌كى كاتيى جێبه‌جێ ده‌كات، به‌ڵام له حاڵه‌تى دووه‌مدا پشت به ئه‌زموونێكى هونه‌رى و ئيستاتيكيى به‌رده‌وام ده‌به‌ستێت.)) (راغب، 1977، 137)
لێره‌وه وشه‌كه (ئێكسپريسۆنيزم – دهربڕينگهرايى) وه‌ك زاراوه‌يه‌كى ئه‌ده‌بى و هونه‌رى ((له‌گه‌ڵ مێژووى سه‌رهه‌ڵدانى ڕێبازه‌كه وه‌ك پێويست و به‌و چه‌شنه‌ى ئێمه له‌م ڕۆژگاره‌دا ده‌مانه‌وێت، يه‌ك ناگرێته‌وه.)) (ويليك، 1987، 218) بۆيه په‌يدابوون و سه‌رهه‌ڵدانى دهربڕينگهرايى وه‌كو ڕێبازێكى ئه‌ده‌بيى دانپێدانراو, بۆ سه‌رده‌مێكى نزيكتر ده‌گه‌ڕێته‌وه، له‌وه‌ى كه باسى لێ‌ده‌كرێت، ئه‌مه‌ش به‌وپێيه‌ى په‌يدابوون و سه‌رهه‌ڵدانى هه‌ر ڕێبازێكى ئه‌ده‌بى له په‌يوه‌نديدايه به ڕێبازه‌كانى پێش خۆى و پاش خۆى, ئه‌م په‌يوه‌ندييه‌ش له‌نێوان ((ڕێبازه‌كانى پێشين و پاشين يه‌كجار ورد و زانستييه و به شێوه‌ى كار و كاردانه‌وه يان زێده‌ڕۆيى و يه‌كسانى كار له يه‌كتر ده‌كه‌ن.))(شميسا، 2018، 29)
كه‌واته دهربڕينگهرايى وه‌ك هه‌ر ڕێبازێكى ترى ئه‌ده‌بى، له‌پڕ و له‌ناكاو دانه‌هاتووه و يه‌كسه‌ر ڕێبازه‌كه‌ى پێش خۆى نه‌سڕيوه‌ته‌وه، به‌ڵكو پێبه‌پێ پێكهاتووه و خۆى له‌گه‌ڵ شوێنپێى ڕێبازه‌كانى پێشيندا گونجاندووه تا ئه‌وه‌ى به يه‌كجارى خه‌مڵيوه و بوونى خۆى سه‌لماندووه، دواجاريش به‌ته‌واوه‌تى جێى گرتووه.(الاصفر، 1999، 7) له‌م ڕوانگهوه ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێينه‌وه بۆ سه‌ره‌تاكانى مێژووى سه‌رهه‌ڵدانى دهربڕينگهرايى، ده‌بينين دابڕاو نييه له‌و دۆخه كۆمه‌ڵايه‌تييه‌ى ((سه‌ره‌تاكانى سه‌ده‌ى بيسته‌م و به‌تايبه‌تيش ساڵانى بيست تا په‌نجاكانى ئه‌و سه‌ده‌يه له ئه‌وروپا به‌شێوه‌يه‌كى گشتى…))(عابدين، 2019، لينك) كه ئه‌م ڕێبازه تێيدا چه‌كه‌ره‌ى كردووه، ئه‌مه‌ش په‌يوه‌سته به‌وه‌ى يه‌كێك له تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى مێژووى هه‌ر ڕێبازێكى ئه‌ده‌بى و هونه‌رى بريتييه له‌وه‌ى ((به‌شێكى گرنگى ئه‌و گۆڕانكارييانه‌ن، كه ده‌بنه ده‌ربڕى ئيستاتيكاى ئه‌و واقيعه، قسه‌كردنه له‌سه‌ر هه‌موو داهێنانێكى هونه‌رى و ئه‌ده‌بى، يان هه‌موو ته‌رزێكى كه‌لتوورى و شارستانييه‌تى ميلله‌ت، پره‌نسيپێكى گشتيى گه‌شه‌سه‌ندنى جۆره‌كانى ئه‌ده‌به له ڕووى مێژوو و گۆڕين و دروستبوونه‌وه، هه‌موو قۆناغێكى كۆمه‌ڵيش به‌رجه‌سته‌ى دنياى جۆره‌كانى ئه‌ده‌ب ده‌كات.))(حه‌مه‌ئه‌مين، 2011، 5) به‌ومانايه‌ى دهربڕينگهرايى له‌ڕووى حه‌قيقه‌تى مێژوويیيه‌وه له‌دايكبووى كۆمه‌ڵێك حاڵه‌تى ده‌روونيى گشتييه و ڕووداوه‌كانى ناو مێژوويان له پشته‌وه په‌نهانه، كه له دواتردا بنه‌ما و ياساگه‌لى تايبه‌تيیان بۆ داڕێژراوه و وه‌ك چوارچێوه‌ى گشتى بۆ ڕێبازه‌كه ده‌ستنيشان كراوه. (عياد، 1993، 135)
له زۆربه‌ى سه‌رچاوه‌كاندا سه‌رهه‌ڵدانى دهربڕينگهرايى ده‌گه‌ڕێننه‌وه بۆ كۆتايیيه‌كانى سه‌ده‌ى نۆزده و سه‌ره‌تاكانى سه‌ده‌ى بيسته‌م و به‌تايبه‌تيتريش بۆ ساڵانى نێوان (1910- 1925) (راغب، 1977، 128- 138. هه‌روه‌ها: أحمد، 2013، لينك)، به‌ڵام سه‌باره‌ت به شوێنى سه‌رهه‌ڵدانى ئه‌م ڕێبازه بۆچوونى جياواز له ئارادايه، به‌وه‌ى هه‌ندێك له توێژه‌ران ده‌يگه‌ڕێننه‌وه بۆ وڵاتى سوێد و له‌ژێر كاريگه‌ريى شانۆنامه‌نووسى سويدى ئۆگه‌ست ستريندبێرگ (1849- 1912) له چاره‌گى يه‌كه‌مى سه‌ده‌ى بيسته‌م و له ماوه‌ى ساڵانى (1915- 1925)، ئه‌مه‌ش به‌شێوه‌يه‌كى گشتى به شێوازى باوى سه‌رده‌مى جه‌نگى جيهانيى يه‌كه‌م داده‌نرێت.(شميسا، 2019، 229) هه‌ندێكى تريش ده‌يبه‌نه‌وه بۆ ئه‌ڵمانيا وه‌ك بزووتنه‌وه‌يه‌ك ((له‌نێوان ساڵه‌كانى 1910 و 1925، كه له ئه‌ده‌ب و پتر هونه‌ره‌كان و به‌تايبه‌ت له هونه‌ره ديدارييه‌كاندا سه‌ري هه‌ڵداوه.))(سه‌جادى و مه‌حمودى، 2004، 31) ديسانه‌وه هه‌ندێكى تر له سه‌رچاوه‌كان باس له‌وه ده‌كه‌ن، كه فه‌ره‌نسا لانكه‌ى له‌دايكبوونى ئه‌م ڕێبازه‌يه و ئه‌مه‌ش ده‌ده‌نه پاڵ فۆتۆگرافه‌رى فه‌ره‌نسى (هارڤى) له ساڵى 1910.(رشدي، 2000، 140)
جياوازيى شوێنى سه‌رهه‌ڵدانى دهربڕينگهرايى په‌يوه‌ندى به‌و بواره ئه‌ده‌بى يان هونه‌رييه‌وه هه‌يه، كه هونه‌رمه‌ندان و ئه‌ديبان بۆ يه‌كه‌م جار له به‌رهه‌مه‌كانى خۆياندا ده‌ستيان داوه‌تێ، واته دهربڕينگهرايى ((له فه‌ره‌نسا له هونه‌رى شێوه‌كاريدا ده‌ركه‌وت، دواتر كه هاته نێو دنياى ئه‌ده‌بياته‌وه، له هونه‌رى شانۆنامه‌نووسيى ئه‌ڵمانيدا ده‌ركه‌وتووه.)) (رزايى، 2019، لينك) و بۆ بواره هونه‌رى و ئه‌ده‌بييه‌كانى تريش به‌هه‌مان شێوه بووه. ئه‌م دۆخه ده‌مانگه‌يه‌نێت به‌وه‌ى بڵێين دهربڕينگهرايى وه‌ك ڕێبازێكى ناسراو، ((له‌نێو كه‌لتوور و عه‌قڵى كۆن و نوێباوى ئه‌وروپيدا ڕه‌گى داكوتاوه.)) (مكاوي، 1971، 9) به‌م شێوه‌يه‌يش ئه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت، كه ڕێبازه‌كه له يه‌ك شوێن و له يه‌ك بوارى دياريكراودا سه‌رى هه‌ڵنه‌داوه، به‌ڵكو به شێوه‌ى جياجيا و له شوێنى جياجيادا ده‌ركه‌وتووه و شوێنكه‌وتووانى پێڕه‌وييان له بنه‌ماكانى كردووه. ئه‌مه‌ش نابێته گرفتێكى ئه‌وه‌نده گه‌وره له‌به‌رده‌م جياوك و تايبه‌تمه‌ندييه‌كانيدا، چونكه دواجار ئه‌ميش وه‌ك هه‌ر ڕێبازێكى ترى ئه‌ده‌بى و هونه‌رى هاوشانى حاڵه‌ته ده‌روونى و فيكرييه‌كانى ميلله‌تانى ئه‌وروپى به‌ره‌وپێشه‌وه چووه. (ده‌ڕوانرێته: حوسێن، 2014، 2). هه‌ر له‌م ڕوانگهوه هه‌ندێك له توێژه‌ران پێيانوايه ((دهربڕينگهرايى زياتر له فۆرمى ڕه‌وت يان ئاراسته‌يه‌كى ئه‌ده‌بيدا خۆى ده‌ناسێنێت تا ئه‌وه‌ى وه‌ك قوتابخانه‌يه‌كى ئه‌ده‌بیى خاوه‌ن خه‌سڵه‌ت و سيماى ده‌ستنيشانكراو ده‌ربكه‌وێت، واته له‌م ڕووه‌وه ناتوانين به‌راوردى بكه‌ين به قوتابخانه‌يه‌كى ئه‌ده‌بیى وه‌ك سروشتگه‌رايى يان نيشانه‌گه‌رايى.))(مكاوي، 1971، 6) به‌ڵام پێده‌چێت ئه‌م بۆچوونه له گه‌يشتن به ئامانج زۆر وردنه‌بێت، به‌وپێيه‌ى له مێژووى ئه‌م ڕێبازه‌دا چه‌ند ڕه‌وت و ئاراسته‌يه‌كى لێ په‌يدابووه، كه سه‌رجه‌ميان وا ده‌كه‌ن له‌وه‌ى بۆچوونه‌كه‌ى سه‌ره‌وه ڕه‌ت بكرێته‌وه.(راغب، 1977، 128- 138) لێره‌وه له درێژه‌ى مێژووى سه‌رهه‌ڵدانيدا، دهربڕينگهرايى ناو يان زاراوه‌يه‌كه ته‌نها له به‌ستێنى ئه‌ده‌بدا به‌كارناهێندرێت، به‌ڵكو شێوه به‌كارهێنانێكى به‌رينترى هه‌يه و مه‌به‌ست لێى بزووتنه‌وه‌يه‌كى هونه‌ريى فراوانتره، كه هه‌ريه‌ك له مۆسيقا، وێنه‌كێشان، سه‌ما و شانۆيش له‌خۆده‌گرێت، به واتاى ئه‌وه‌ى بنه‌ماكانى به‌سه‌ر كۆمه‌ڵه ئاراسته و ڕه‌وتێكى جۆراوجۆرى ئه‌ده‌بى و هونه‌ريدا ده‌چه‌سپێت، كه خاوه‌نى سنوورێكى ديارى نه‌كراوه. (مكاوى، 1971، 12).
لايه‌نگره سه‌ره‌كييه‌كانى ئه‌م ڕێبازه له كۆمه‌ڵێك نووسه‌ر و هونه‌رمه‌ندى ناودار و ناسراو پێكهاتووه، كه به شێوه‌گه‌لى جياجيا له وێناكردنى ڕياليستيكيى جيهان و ژيان، خۆيان دوورخستووه‌ته‌وه و له ئه‌ده‌ب و هونه‌ره‌كه‌ياندا هه‌وڵيانداوه هه‌لومه‌رجى هه‌ستيارانه‌ى به‌هێز و ديته‌نى مێشك و زه‌ينى خۆيان ده‌رببڕن.(سه‌جادى و مه‌حمودى، 2004، 31) هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ى له هونه‌رى نيگاركێشاندا ناوى (ئێدوارد مونش، ڤان كوخ، پۆل گۆگن و ئۆسكار كۆكۆسكا و…هتد)(Gombrich, 1995, 563- 568) و له بوارى شانۆنامه‌نووسيشدا هه‌ريه‌ك له (ساموئێل بێكت، بێرترۆڵد برێخت، ئارتۆر ميلله‌ر، جۆرج كاسێره‌ر و ئێرنست تۆيله‌ر و…هتد)((Oppenheimer, 2000, 74 ناوبانگیيان هه‌يه، هه‌رچى له به‌ستێنى شيعريشدايه ناوه دره‌وشاوه‌كانى دهربڕينگهرايى بريتين له: (ڕێنيێ ماريا ڕێلكه، ئێرنست ستادله‌ر، ياكۆب ڤان هۆدێس، جۆرج تراكڵ و گۆتفرێد بێن و…هتد.)(Furness, 1973, 81 ، هه‌روه‌ها: Styan, 1983, 4-10 ).
هه‌ريه‌ك له‌م شاعيرانه‌يش به جۆرێك له جۆره‌كان كاريگه‌ر بوونه به شيعره‌كانى (ڕامبۆ) و (بۆدلێر) به‌وپێيه‌ى سيماكانى دهربڕينگهرايى لاى هه‌ريه‌ك له‌و دوو شاعيره، به‌شێوه‌يه‌كى به‌رچاو سه‌رنج ده‌درێن.(أحمد، 2013، لينك) ئه‌مه به‌ده‌ر له‌وه‌ى دهربڕينگهرايى په‌يوه‌ندييه‌كى به‌تينى له‌گه‌ڵ فيكرى فه‌لسه‌فيدا هه‌يه، به‌تايبه‌ت له‌گه‌ڵ تێڕوانينه فه‌لسه‌فييه‌كانى (نيچـه)(مكاوى، 1971، 22) و هه‌روه‌ها ديدى فه‌لسه‌فى (كانت) و (هيگڵ)يش، كه ئه‌م دووانه‌ى دواييیان پێشتر كارگه‌رييان له‌سه‌ر په‌يدابوونى (تيۆرى گوزارشتكردن) له‌بوارى تيۆرى ئه‌ده‌بدا هه‌بووه.(الماضي، 2010، 50) ده‌مێنێته‌وه بڵێين: به خوێندنه‌وه‌ى ژياننامه‌ى شاعيران و نووسه‌ران و هونه‌رمه‌ندانى ده‌ربڕينگه‌را، بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت، كه زۆربه‌يان له زيندانه‌كانى هيتله‌ر و ستاليندا گيانيان له‌ده‌ست داوه، يان له‌ڕێگه‌ى خۆكوژييه‌وه دواييیان به ژيانى خۆيان هێناوه يانيش له ڕووداوى جۆراوجۆرى تردا گيانيان سپاردووه، ئه‌مه‌ش ئاماژه‌يه بۆ ئه‌و جۆره له نهيليزمى فيكرى و فه‌لسه‌فى، كه ئه‌م ناودارانه به جۆرێك له جۆره‌كان له ژيانياندا باوه‌ڕيان پێى هه‌بووه و پێى كاريگه‌ر بوون.(سيد حسينى، 1394، 709)
ته‌وه‌رى دووه‌م/ ماهييه‌تى دهربڕينگهرايى:
يه‌كه‌م/ زاراوه‌ى دهربڕينگهرايى (Expressionism):
پێش ئه‌وه‌ى له‌باره‌ى چه‌مك و چييه‌تى ده‌ربڕينگه‌رایييه‌وه بدوێين، پێويسته ئه‌وه ڕوون بكه‌ينه‌وه، كه زاراوه‌ى (دهربڕينگهرايى) له زمانى كورديدا به‌رانبه‌ر به زاراوه‌كانى (Expressionism)ى ئينگليزى و (التعبيرية)ى عه‌ره‌بى و هه‌ريه‌ك له (اکسپرسیونیسم) و (تعبيرگرائى) فارسى به‌كارده‌هێندرێت.(علوش، 1985، 402. انوشه، 1374، 1245. E.Krispyn, 1964, 32) ئه‌گه‌رچى ئه‌م زاراوه‌يه له ساڵى (1850)وه به واتاى نوێى خۆى به‌كار‌هێندراوه، كه‌چى دانانى وه‌ك ناوى ڕێبازێكى ئه‌ده‌بى و هونه‌رى دواكه‌وت تا ساڵى (1910)، كاتێك ژماره‌يه‌ك تابلۆى شێوه‌كارى له‌ژێر ناوى (ئێكسپريسۆنيزم) و له‌لايه‌ن هونه‌رمه‌ندى فه‌ره‌نسى (جوليان ئۆگه‌ست) له پاريس نمايش كران. (Gordon, 1987, 175) هه‌روه‌ها به‌كارهێنانى ئه‌م وشه‌يه له ئه‌ڵمانيا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ساڵى (1911) كاتێك بۆ يه‌كه‌م جار له‌لايه‌ن (هێرڤارد ڤالدن)ه‌وه له گۆڤارى (گه‌رده‌لوول)دا وه‌ك ئاماژه‌يه‌ك بۆ ڕێبازه نوێيه‌كه به‌كاريهێناوه.(مكاوى، 1971، 21)
سه‌باره‌ت به بنه‌چه‌ى زاراوه‌ى ئێكسپريسيۆنيزم (Expressionism)يش، كه بهگشتى له زمانه ئه‌وروپييه‌كاندا به‌كاردێت، ئه‌وا له سێ به‌شى سه‌ره‌كى پێكهاتووه: به‌شى يه‌كه‌م (ex) پێشگرێكه ئاماژه بۆ (ده‌ره‌وه) ده‌گه‌يه‌نێت و به‌شى دووه‌ميش ((Pression به واتاى (گوشار و په‌ستان) دێت، ئه‌مه‌ش دۆخێكه تێيدا شتێك له ناوه‌وه بۆ ده‌ره‌وه پاڵ ده‌نرێت و به سه‌ختى دێته ده‌ره‌وه، وه‌ك ئه‌وه‌ى له ئه‌نجامى گوشينى ترێ، ئاوه‌كه‌ى ده‌گيرێته‌وه. (سيد حسينى، 1394، 706 . هه‌روه‌ها: شميسا، 2019، 229) هه‌رچى پاشگرى (ism)يشه دياره كه ئاماژه بۆ (ڕێباز) و (ڕه‌وت)ێك ده‌كات.
به‌م شێوه‌يه ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت زاراوه‌ى (ئێكسپريسۆنيزم) بگۆڕينه سه‌ر زمانى كوردى، ئه‌وا ده‌توانين (دهربڕينگهرايى) بۆ به‌كاربهێنين، يان وه‌ك هه‌ندێك كه (ده‌ربڕينخوازى)يان بۆ داناوه، به‌ڵام ئێمه لێره‌دا زاراوه‌ى يه‌كه‌ميان په‌سه‌ند ده‌كه‌ين، به‌وپێيه‌ى پاشگرى (خوازى)، كه ڕه‌گى له چاوگى (خواستن)ه‌وه وه‌رگيراوه، ئاماژه به (خۆزیاخواستن) ده‌كات, وه‌ك چۆن ده‌گوترێت (ئازادیخواز)، كه بۆ كه‌سێكه هه‌ڵوه‌دای ئازادییه و ده‌خوازێت ئازاد بێت و له‌و پێناوه‌دا خه‌بات ده‌كات, له‌كاتێكدا (ئێكسپريسيۆنيزم) زاراوه‌یه‌ك نییه ئاماژه‌ى به خۆزیاخواستن تێدا بێت, واته دۆخێك نییه بخوازرێت, به‌ڵكو دۆخێكه له بوونى كه‌سى ئه‌ديب و هونه‌رمه‌نده‌وه ده‌رده‌چێت و خۆى به‌يان ده‌كات. (به‌ده‌ستكارييه‌وه، له: ماكوارى، 2002، 12)
دووه‌م/ چه‌مك و پێناسه‌ى دهربڕينگهرايى:
له ڕوانگه‌ى ناسينى زاراوه‌ى ده‌ربڕينگه‌رايیيه‌وه، ده‌توانين ده‌روازه‌ى ناسين به‌سه‌ر ماهييه‌ت و خودى چه‌مكه‌كه‌يدا واڵا بكه‌ين، به‌ڵام پێش ئه‌وه پێويسته ئاماژه به‌وه بده‌ين، كه له‌وه‌ته‌ى ئه‌ده‌ب و ((هونه‌ر په‌يدا بووه دوو جووڵانه‌وه‌ى هونه‌رى په‌يدا بووه، جووڵانه‌وه‌ى يه‌كه‌م ديمه‌نى ده‌ره‌وه‌ى مرۆڤ و سروشتى تۆمار كردووه، به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه جووڵانه‌وه‌ى دووه‌م له ناخى ده‌روونى ئه‌ديب و هونه‌رمه‌نده‌وه سه‌رچاوه‌ى گرتووه.))(سه‌ڕاج، 2008، 79) دهربڕينگهرايى وه‌ك ڕێبازێكى ئه‌ده‌بى و هونه‌رى نوێنه‌رايه‌تيى جووڵانه‌وه‌ى دووه‌م ده‌كات له ده‌ربڕيندا، هاوكات له شێوه گشتييه‌كه‌يشيدا ((گوزارشتكردنه له وێنه‌يه‌كى تايبه‌تیى جيهان، ئه‌وه‌ش ئه‌و وێنه‌يه، كه خود خه‌ڵقى كردووه به پشتبه‌ستن به شعور و به ئاگايى و سۆز.))(الماضي، 2010، 50)
له‌لايه‌كى تريشه‌وه هه‌ر ئه‌م تێڕوانينه‌يه واى كردووه، سه‌ربار‌ى ئه‌وه‌ى ڕێبازه‌كه ((له بنه‌ڕه‌تدا به‌ستراوه‌ته‌وه به شانۆنامه‌نووسى، به‌ڵام له مۆسيقا و نيگاركێشى و ئه‌ده‌بيشدا خراوه‌ته‌ڕوو.))(شميسا، 2019، 229) ديسانه‌وه هه‌ر ئه‌م خه‌سڵه‌ته‌يش له ڕوانگه‌ى چه‌مكى ديالێكتيكه‌وه ڕێبازه‌كه‌ى گه‌ياندووه به‌وه‌ى كه ((هيچ كات ڕواڵه‌تى بزووتنه‌وه‌يه‌كى يه‌كگرتوو و يه‌كده‌ستى نه‌بێت، به‌ڵام ده‌كرێ بگوترێ تايبه‌تمه‌ندى ناوه‌نديى ئه‌م قوتابخانه‌يه سه‌ركێشييه له ده‌ست نه‌ريتى ئه‌ده‌بى و هونه‌ريى ڕياليزم. هه‌م له بابه‌ت و هه‌م له شێوازدا.))(سه‌جادى و مه‌حمودى، 2004، 31) به‌م چه‌شنه دهربڕينگهرايى خۆى له‌خۆيدا ((ياخيبوونێكه به‌رانبه‌ر ڕياليزم، نووسه‌ر له‌جياتى نيشاندانى جيهانى ڕووكه‌ش و حه‌قيقه‌تى هه‌ستپێكراو، ئه‌زموونى ناخه‌كيى خۆى له جيهاندا به شێوه‌يه‌ك، كه له زه‌ينى ئه‌ودايه ئاشكرا ده‌كات و ده‌يهێنێته ده‌ره‌وه، هه‌ڵبه‌ته ئه‌م كاره هاوتايه له‌گه‌ڵ ڕه‌نج و فشارێكى زۆر، له‌ڕاستيدا هونه‌رمه‌ند ده‌يه‌وێت ڕۆحى خۆى وێنه بكێشێت و زه‌ينييه‌تى خۆى بخاته‌ڕوو، ئه‌مه‌ش كارێكى ئاسان و ساده نييه.))(شميسا، 2019، 229-230) به‌ومانايه‌ى له ئێكسپريسيۆنيزمدا ئه‌ديب و هونه‌رمه‌ند ((هێمايه‌ك له واقعييه‌ت نيشان ده‌دات، كه هيچ وێكچوونێكى به ڕواڵه‌تى ڕاستييه‌كه‌وه نييه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر هه‌ر ئه‌و هێمايه درێژه‌ى پێبدرێت، به ڕاسته‌قينه و واقعييه‌ت ده‌گات.))(حاجى زاده، 2018، 54) كه‌واته هونه‌رمه‌ندى ده‌ربڕينگه‌را (ئێكسپيرسيۆنيست) به شێوه‌يه‌ك له شێوه‌كان ((ڕوانينى تاكه‌كه‌سييانه‌ى خۆى ده‌رباره‌ى ژيانى مرۆيى و كۆمه‌ڵگاى مرۆيى ده‌رده‌بڕێت، كه ئه‌م ڕوانينه زۆربه‌ى كات كاردانه‌وه‌يه‌كى هه‌ستيارانه يان پڕ گيروگرفتى هونه‌رمه‌نده‌كه‌يه و وه‌ها ده‌ربڕينێك له‌ڕێگه‌ى گه‌وره‌كردنه‌وه يان گۆڕينى شێوه‌ى ئه‌و فۆرمانه‌ى ڕياليزمى هونه‌رييه‌وه سه‌رده‌گرێ، كه بانگه‌شه بۆ بابه‌تيبوونى جيهانى ده‌ره‌وه ده‌كات.)) (سه‌جادى و مه‌حمودى، 2004، 31 )
لێره‌دا گه‌ڕانه‌وه بۆ ناوه‌وه‌ى مرۆڤ و ته‌نها حه‌قيقه‌تێك، كه بوونێكى فيعلى و خاوه‌ن كاريگه‌رى بێت، حه‌قيقه‌تى ناوه‌كيى عه‌قڵ و ئه‌ندێشه و هه‌سته‌كانه، كه حه‌قيقه‌ته په‌ى پێبراوه‌كان تێده‌په‌ڕێنێت و له كردارێكى ڕۆحييانه‌ى سه‌ربه‌خۆ و حه‌قيقه‌تێكى خودييه‌وه هه‌ڵده‌قوڵێت. (ڕه‌سووڵ، 2013، 269) هه‌ربۆيه ئه‌و بارودۆخه‌ى زه‌ين و ده‌ربڕينى ناخ له‌لايه‌ن ئه‌ديبه‌وه ((هه‌ست و هه‌ڵچوون و گرفته‌كان به شێوه‌يه‌كى گشتى نه‌ناسراو و ناباون، بانگه‌شه‌ى تيۆرى دهربڕينگهرايى ئه‌مه‌يه، كه هونه‌ر له خودى خۆيدا په‌يوه‌نديى به ده‌رخستنى هه‌سته‌كانى ناخ، يان هه‌ڵڕشتنى ناخه‌وه هه‌يه.)) (شميسا، 2019، 229- 230) كه‌واته دهربڕينگهرايى له ئه‌ده‌بدا هه‌روه‌ك دهربڕينگهرايى له هونه‌ردا بريتييه له ((گوزارشت له‌باره‌ى هه‌سته ناوه‌كييه‌كانى مرۆڤه‌وه، به‌شێوه‌يه‌ك ئه‌و هه‌ستگه‌له پێكهێنه‌رى ئه‌و جيهانه‌يه، كه مرۆڤه‌كه‌ى تێدا ده‌ژى.)) (الحكيم، 2013، لينك)
به‌م شێوه‌يه دهربڕينگهرايى -له پێناسه گشتييه‌كه‌يدا- بريتى ده‌بێت له خودگه‌رايى تا ئه‌وپه‌ڕى توانا و ڕه‌تدانه‌وه‌ى جيهانى واقيعى، لێره‌شه‌وه شاعيرى ده‌ربڕينگه‌را له هه‌وڵى ئه‌وه‌دا ده‌بێت، فيگۆره جياوازه‌كان به‌شێوه‌يه‌كى ئه‌وتۆ وێنا بكات، كه له حه‌قيقه‌تى خۆياندا ده‌ربكه‌ونه‌وه، به‌بێ ئه‌وه‌ى باڵ بۆ سه‌ر لايه‌نى خه‌ياڵى ڕۆمانسيزم بكێشێت. به‌م پێودانگه‌يش ده‌گه‌ينه ئه‌و شوێنه‌ى كه تێيدا بتوانين بڵێين: ((دهربڕينگهرايى ڕێبازێكى ئه‌ده‌بى و فه‌لسه‌فييه، گرنگيى به ئه‌زموونى مرۆيى ده‌دات و ڕه‌هه‌ندێكى خودى و ده‌روونى پێده‌دات، مه‌به‌ست تێيدا گه‌وهه‌رى شته‌كانه نه‌ك ڕووكارى ده‌ره‌وه‌يان.)) (بيرقدار، 2011، لينك)
سێيه‌م/ ئاراسته و سيماكانى دهربڕينگهرايى:
دهربڕينگهرايى چه‌ندين ڕه‌وت و ئاراسته‌ى جياجياى لێ بووه‌ته‌وه، به‌ڵام بهگشتى هه‌موو ئه‌و ڕه‌وت و ئاراستانه له چوارچێوه‌ى دوو ئاراسته‌ى گشتگيردا كۆده‌بنه‌وه، ئه‌وانيش بريتين له:
- دهربڕينگهرايى عه‌قڵانى.
- دهربڕينگهرايى ناعه‌قڵانى.
لايه‌نگرانى ئاراسته‌ى يه‌كه‌م پێيانوايه، ئه‌ركى ئه‌ده‌ب بريتييه له چالاككردنى عه‌قڵ و دنه‌دانى ويژدانى مرۆڤ به چه‌شنێكى ئه‌وتۆ، كه ئه‌ده‌ب ڕێگرى له عه‌قڵ و ويژدان بكات له‌وه‌ى دووچارى بێمانايى و چه‌قبه‌ستوويى ببنه‌وه. ناودارترينى ده‌ربڕينگه‌راكانى ئه‌م ئاراسته‌يه بريتين له: تۆله‌ر، هاسين كليفه‌ر، پيتشه‌ر، كاپه‌ر و… هتد. (بيرقدار، 2011، لينك) هه‌رچى ئاراسته‌ى دووه‌مه (دهربڕينگهرايى ناعه‌قڵانى)، لايه‌نگره‌كانى پێيانوايه عه‌قڵانييه‌ت بريتييه له‌وه‌ى كه خه‌ڵك له‌سه‌رى ڕێك كه‌وتوون، به‌م هۆيه‌ش ئه‌م ئاراسته‌يه به كوڕى شه‌رعيى سورياليزم له قه‌ڵه‌م ده‌درێت، هه‌ربۆيه به شۆڕشێك داده‌نرێت به‌سه‌ر لۆژيكى ژيان و خودى عه‌قڵيشدا، به‌مه‌ش مل كه‌چ ناكه‌ن بۆ ياساكانى هونه‌ر و ئه‌ده‌ب و بڕوايان به‌وه‌يه، كه ژيان له جه‌وهه‌ر و حه‌قيقه‌تى ڕووتى خۆيدا، شتێكى نامه‌عقووڵ و تێنه‌گه‌يشتراوه، واته بوون و ژيان ئه‌گه‌رى تێگه‌يشتن و لێكدانه‌وه‌يان نييه. (عويد، 2018، لينك. هه‌روه‌ها: بيرقدار، 2011، لينك) پێويسته ئاماژه به‌وه‌ش بده‌ين، كه ئاراسته‌ى ناعه‌قڵانى به (سۆفيزمى ئاڵۆز)يش ناوده‌برێت.(راغب، 1977، 131)
لێره‌وه هه‌ندێك له گرنگترين سيما و بنه‌ما ئه‌ده‌بى و هونه‌رييه‌كانى دهربڕينگهرايى ده‌خه‌ينه‌ڕوو، كه پێكڕا وێنه‌يه‌كى گشتيى ڕێبازه‌كه ده‌نه‌خشێنن، به ڕه‌چاوكردنى ئه‌وه‌ى كه ئه‌م خاڵانه‌ى لێره‌دا ده‌خرێنه‌ڕوو زياتر تايبه‌تن به بوارى شيعرى دهربڕينگهرايى، بۆيه به‌پێى گۆڕانى به‌ستێنه ئه‌ده‌بى و هونه‌رييه‌كان و به‌پێى مه‌به‌ست و ئامراز و شێوازى ده‌ربڕينه‌كه، گۆڕان به‌سه‌ر ئه‌م سيما و بنه‌مايانه‌شدا دێت، هه‌ڵبه‌ت به له‌به‌رچاوگرتنى ئه‌و خاڵانه‌ى كه زياتر شه‌نگستين (Principals) وه‌ك له‌وه‌ى په‌يوه‌ست بن به ڕووكه‌شى ديارده‌كانه‌وه، كه گوزارشتيان لێ ده‌كرێت. - دهربڕينگهرايى ئه‌زموونى ده‌روونيى ڕووتى شاعير به‌رجه‌سته ده‌كات، ئه‌مه‌ش به ڕێگه‌ى فراوانكردنى ڕه‌هه‌نده‌كانى ئه‌و ئه‌زموونه و تيشكى نوێ خستنه‌سه‌ريان، بۆئه‌وه‌ى ئه‌و شتانه بدۆزێته‌وه، كه مرۆڤ په‌نهانى كردوون يان به هۆى كورتبينييه‌وه نايانبينن، هه‌روه‌ها گه‌وهه‌رى ديارده‌كان به‌رجه‌سته ده‌كات، بۆيه دان به لێكچوونى نێوان ديوى ده‌ره‌وه و ناوه‌وه‌دا نانێت. (بيرقدار، 2011، لينك) واته جه‌خت ده‌كاته‌وه له‌سه‌ر خودگه‌رايى پتر له بابه‌تگه‌رايى، به‌وه‌ى كه ئه‌مه‌ى دوایييان ته‌نێ وه‌ك مه‌به‌ستێك لێى ده‌ڕوانێت نه‌ك زياتر.
- شيعر له ڕوانگه‌ى ديارده‌گه‌راييیه‌وه ڕزگاركه‌رى ڕۆحى مرۆڤه له ده‌ست ئه‌و هه‌ژموونه باڵاده‌سته‌ى داكه‌وتى ته‌قليدى به‌سه‌ر كيانى سه‌ربه‌خۆى مرۆڤه‌وه، داكه‌وتێكى ئه‌وتۆ كه -وه‌ك ده‌گوترێ- سنوورداركراوه تا ئاستى ده‌به‌نگى! (راغب، 1977، 132)
- دهربڕينگهرايى پرۆسه‌يه‌كى ناوه‌كييه به‌ره‌و ده‌ره‌وه، ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ى بۆچوونگه‌رايى (الانطباعية- Impressionism)ـه، به‌وه‌ى دهربڕينگهرايى گرنگى ده‌دات به‌و هه‌سته ورووژاوانه‌ى له ناخى ده‌روونه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرن، به‌ڵام بۆچوونگه‌رايى گرنگى ده‌دات به‌و هه‌سته ورووژاوانه‌ى كه له ده‌ره‌وه كاريگه‌رى ده‌خه‌نه سه‌ر مرۆڤى شاعير و دواتريش ئه‌و كاريگه‌رييه له به‌رهه‌مه‌كه‌يدا ڕه‌نگدانه‌وه‌ى ده‌بێت. (طارق، ؟، 33- 36) كه‌واته ئه‌گه‌ر دهربڕينگهرايى خوديى بێت، هه‌ڵبه‌ته بۆچوونگه‌رايى بابه‌تييه. (بيزيو، 2010، لينك)
- وێناكردنى ژيان نه‌ك وه‌ك ئه‌وه‌ى خۆى ده‌رده‌خات، به‌ڵكو به‌پێى ئه‌و تێگه‌يشتنه‌ى كه شاعير له‌و خۆده‌رخستنه‌ى ژياندا به‌رهه‌مى هێناوه، واته بينينى تايبه‌تیى شاعيرى هونه‌رمه‌ند زاڵ ده‌بێت به‌سه‌ر داكه‌وت (واقيع)ى تايبه‌تيدا، ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ى تێگه‌يشتنى بۆچوونگه‌راييیه، كه پێيوايه ڕوانگه‌ى هونه‌رمه‌ند په‌يوه‌سته به هه‌ستى بينينه‌وه. (ترحينى، دون، 76) ده‌بێ ئه‌وه‌ش ڕوون بكه‌ينه‌وه: جياوازيى دهربڕينگهرايى له‌گه‌ڵ هه‌ريه‌ك له (بۆچوونگه‌رايى و سروشتگه‌رايى)دا بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه، كه هه‌ر له بنه‌ماوه دهربڕينگهرايى وه‌ك په‌رچه‌كردارێك به‌رانبه‌ر هه‌ريه‌ك له‌و دوو ڕێبازه‌ى ديكه سه‌ری هه‌ڵداوه. (راغب، 1977، 130)
- شاعيرى ده‌ربڕينگه‌را باوه‌ڕى وايه، شيعر ده‌كه‌وێته پانتايى نێوان سووسه و ده‌ربڕين (الحدس و التعبير)ه‌وه، له‌م ڕێگه‌يه‌شه‌وه گوزارشت له هه‌ست و سۆزێكى دياريكراو ده‌كات و ده‌يه‌وێت هاوارى مرۆڤ له‌نێو ژينگه‌كه‌ى خۆيدا بگه‌يه‌نێته ئه‌وانيتر.(كحيل، 2017، لينك) بۆيه دهربڕينگهرايى ده‌بێت به‌و ڕێبازه‌ى كه له كرۆكدا هاوشانه له‌گه‌ڵ به‌ره‌وپێشچوونى بوون و گۆڕانه هه‌نووكه‌ييیه‌‌كانى ژيان.
- به‌لاى ده‌ربڕينگه‌راكانه‌وه ئه‌ده‌ب و هونه‌ر ته‌نها بريتى نين له گوزارشت له بيرۆكه‌يه‌كى دياريكراو، به‌ڵكو پێش هه‌ر شتێك، ئه‌ده‌ب و هونه‌ر به‌رجه‌سته‌كردنى بيرۆكه‌يه‌كه له‌باره‌ى ديارده‌يه‌كه‌وه، كه ده‌ورى مرۆڤى سه‌رده‌مى داوه يان ديارده‌يه‌ك، كه مرۆڤ تێيدا ده‌ژى. (راغب، 1977، 137) له‌م ڕوانگهوه شاعيرى ده‌ربڕينگه‌را له هه‌وڵى ئه‌وه‌دايه، جيهانێكى تر دابهێنێت به‌ده‌ر بێت له‌و مه‌رگه‌ساتانه‌ى پێشتر مرۆڤايه‌تى به‌ده‌ستييه‌وه ناڵاندوويه‌تى. (مكاوي، 1971، 16)
- دهربڕينگهرايى و شيعرى ده‌ربڕينگه‌را دژ به هه‌موو جۆره چه‌وساندنه‌وه‌يه‌ك ده‌وه‌ستێته‌وه، كه مرۆڤى مۆدێرن به هۆى داكه‌وتى داسه‌پاوى شارستانييه‌ته‌وه ده‌يچێژێت. لێره‌شه‌وه ئه‌ده‌ب و هونه‌رى دهربڕينگهرايى ده‌چێته چوارچێوه‌يه‌كى ئيستاتيكيى باڵاتره‌وه، كه تێيدا گوزارشت له هه‌موو ئه‌و ئازار و مه‌ينه‌تييانه‌ى مرۆڤى سه‌رده‌م ده‌كرێت و به‌دواى چاره‌نووسێكى باشتر له‌وه‌ى هه‌يه كۆشش ده‌كات. (سيد حسينى، 1394، 704)
- دهربڕينگهرايى سوودى ته‌واوى له دۆزينه‌وه گه‌وره‌كه‌ى فرۆيد له بوارى ده‌روونناسيدا وه‌رگرتووه، به‌وه‌ى كه مرۆڤ بوونه‌وه‌رێكى ديناميكييه و له په‌يوه‌ستيدايه له‌گه‌ڵ خودى خۆى و ئه‌و داكه‌وته‌ى تێيدا ده‌ژى. (راغب، 1911، ل132) له‌م ڕوانگهوه جياوازيى دهربڕينگهرايى له‌گه‌ڵ سورياليزم له‌مه‌دايه، كه ده‌ربڕينگه‌راكان كاريان به‌سه‌ر خه‌ونه ڕاسته‌قينه و واقعييه‌كانه‌وه نييه، به‌ڵكو بابه‌تى ئه‌وان كابووس و خه‌ونه ناباوه‌كانه، له‌به‌ر ئه‌م هۆيه‌ش ئه‌م به‌رهه‌مانه بوونه‌ته مايه‌ى چاوتێبڕينى ده‌روونناسه‌كان. (شميسا، 2019، 232)
به‌شى دووه‌م
به‌رجه‌سته‌بوونى سيماكانى دهربڕينگهرايى له نموونه‌ى شيعره‌كاندا
ته‌وه‌رى يه‌كه‌م/ شيعرييه‌تى دهربڕينگهرايى له نموونه‌ى شيعره‌كاندا
چه‌مكى شيعرييه‌ت لێره‌دا له‌سه‌ر ئاستى مه‌به‌ست و ناوه‌ڕۆكى شيعرى به‌ركه‌ڵك خراوه، به واتاى ئه‌وه‌ى له ڕوانگه‌ى دنيابينیى ده‌ربڕينگه‌رايیيه‌وه له‌م چه‌مكه ورد ده‌بينه‌وه، نه‌ك له ئاستى ڕوخسار و زمانى شيعرى و وه‌ك به‌شێك له كه‌ره‌سته ته‌قليدييه‌كانى شێوازگه‌رى، هه‌ربۆيه لێره‌دا سه‌رله‌نوێ سيما ده‌ربڕينگه‌رایييه‌كان داده‌ڕێژينه‌وه و به‌پێى ڕوانگه‌ى تايبه‌تى شاعير و له‌ڕێگه‌ى نموونه‌ى شيعره‌كانييه‌وه خوێندنه‌وه‌يان بۆ ده‌كه‌ين، ئه‌مه‌ش له چه‌ند سيما و ده‌ركه‌وته‌يه‌كدا گه‌ڵاڵه ده‌كه‌ين، به‌م شێوه‌ى لاى خواره‌وه:
يه‌كه‌م/ خستنه‌ڕووى داكه‌وت (واقيع)ى زه‌ينى: مه‌به‌ست له‌مه‌ش ئه‌وه‌يه، كه شاعيرى ده‌ربڕينگه‌را زياتر له واقيعييه‌ت گرينگى به ده‌رخستنى هه‌ڵچوونه‌كان ده‌دات، له ئه‌نجامدا له ده‌قه‌كانيدا كۆمه‌ڵێك ديارده‌ى وه‌ك: ترس، تووڕه‌يى، سه‌رگه‌ردانى، تاڵى و هاوتاى ئه‌و جۆره مه‌سه‌لانه ده‌خاته‌ڕوو، هه‌ندێك جاريش بارودۆخى دژوارى مرۆڤ له كۆمه‌ڵگايه‌كى پيشه‌سازى ده‌خوێنينه‌وه. (شميسا، 2019، ل230) كه‌واته شاعير له‌پێناو به‌ده‌سته‌وه‌دانى مه‌به‌ست و پێكهێنانى شيعرييه‌تدا، واقيعييه‌تێكى نوێ دروست ده‌كات، كه له‌ڕێگه‌ى زه‌ينى خۆيه‌وه وێناى ده‌كات، هه‌روه‌ك له‌م باره‌يه‌وه خودى (سه‌باح ڕه‌نجده‌ر) خۆى، له مانيفێستێكى شيعريدا ده‌ڵێت: ((له شيعردا خۆم ده‌كه‌م به واقيع و سه‌رله‌نوێ پێكى ده‌هێنمه‌وه، واته واقيعى ناو نووسين، يان ئه‌و واقيعه‌ى نووسين پێشنيازى ده‌كات، په‌يڕه‌وه‌كردنى چۆنێتى واقيع له‌م باره‌دا ده‌ناسرێت، يان پێناسه ده‌كرێت بۆ ناسين.)) (ڕه‌نجده‌ر، 2014، 40) لێره‌شه‌وه شاعير ئه‌م دنيابينييه ده‌گۆڕێته سه‌ر شيعرييه‌تێكى دهربڕينگهرايى و له ده‌قى (زێوان)دا به‌م شێوه‌يه ته‌وزيفى ده‌كات:
سروشت هه‌موو شتێكت ترساندوومى
لرفه‌ى ئاگرت
بڵندايى چيات
گه‌فى ڕووبارت
ده‌شتايى ڕووتت
په‌نجه‌م له چاوه‌ڕوانييه‌كى دوانه‌هاتوو يان گيان پێنه‌ماو
به‌ناو يه‌كدا ده‌شكێنمه‌وه
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب1، 5-6)
شاعير توانيويه‌تى گوزارشت له‌و ترسه سه‌ره‌تايیيه‌ى خۆى بكات -وه‌ك مرۆڤێك- كه له‌هه‌مبه‌ر سروشت و ديارده‌كانى هه‌يه‌تى، هه‌ڵبه‌ته ئه‌مه‌ش ده‌ربڕينه له‌وپه‌ڕى ئاستى مرۆبوونى خۆيدا، هه‌روه‌ك به‌ديوێكى تردا له‌پێناو وێناكردنى ئه‌و واقيعييه‌ته نوێيه، په‌نا ده‌باته به‌ر كۆمه‌ڵێك ميكانيزمى شيعرى، كه ديارترينيان ميكانيزمى خه‌ونييه، ((ئه‌وه‌ى له‌نێوان من و شيعردا درێژ ده‌بێته‌وه، خه‌ونه نه‌ك واقيع، له كرده‌وه و كرده‌ى نووسيندا خه‌ون ده‌كه‌م به واقيعى نووسين.)) (ڕه‌نجده‌ر، 2013، 86) ئه‌م واقيعييه‌ته زه‌ينييه به‌لاى شاعيره‌وه هه‌روا به‌ئاسانى ده‌سته‌به‌ر نايه‌ت، به‌ڵكو ئه‌و ((وه‌ك ئه‌كرۆپاتێك گه‌مه به وشه‌كانى ده‌كات، له‌پێناو سڕينه‌وه‌ى ئه‌و ناوه‌نده، شاعير گه‌مه‌يان پێده‌كات، كه واقيع له زمان جودا ده‌كه‌نه‌وه.)) (مه‌لا، 2019، 138) ئه‌وه‌تا له ده‌قى (دوا شوێن)دا ده‌ڵێت:
هه‌موومان به ڕێگاكاندا ده‌ڕۆين
بگه‌ين يان نه‌گه‌ين چ ڕووده‌دات و شير له‌سه‌ر چ جامێك ده‌ڕژێت
جامى پڕ هه‌ر ئه‌وه‌يه كه هه‌يه
حه‌وت په‌رده له چاوى پيس ده‌يپارێزن
شاعيره نامراده‌كه به ديار گه‌رمايى دڵى ده‌مێنێته‌وه
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب2، 469)
(نامرادبوونى شاعير) لێره‌دا به‌رانبه‌ر به (ڕژانى شير له جام)ه‌وه، ده‌ربڕينێكه له ئاستێكى زمانيدا تا له‌ڕێگايه‌وه گوزارشت له‌و سه‌رگه‌ردانى و تووڕه‌يييه‌ى خۆى بكات، له كۆى پێدراوه‌كانى ژيان و بوون هه‌يه‌تى، به‌وپێيه‌ى (بگه‌ين يان نه‌گه‌ين) دواجار مرۆڤ و پێشمه‌رجه‌كانى بوونى مرۆڤ (هه‌ر ئه‌وه‌يه، كه هه‌يه)، لێره‌دا ئه‌و ڕێگه‌يه‌ى شاعير له زه‌ينى خۆيدا وێناى كردووه ((هه‌نگاوه‌كانى شاعيره، كه هێواش هێواش له ماڵى ناو شيعر نزيك ده‌بێته‌وه، ئه‌مه‌ش ئه‌زموونه واقيعييه‌كان يارمه‌تى ده‌ده‌ن، كه ئه‌وه‌ى له شيعردا پێى ده‌گات، حه‌قيقه‌ته يان واى زانيوه كه هه‌قه.)) (عه‌بدوڵڵا، 2014، 110) ديسانه‌وه هه‌ر له (زێوان)دا هاتووه:
منداڵيم له‌ناو پيريمدا گۆشه‌گيره
گه‌نجييه‌تييه‌كى باوان دوور و خۆڵه‌مێشيش
ئاگادارم باران ده‌تكێته ناو گۆڕان
كفنى مردووان ته‌ڕ ده‌كات
تۆڕى دڕاو له ئاوى بله‌رێته‌وه
ماسى غارغارانێى گيانبازى به‌سه‌ردا ده‌كه‌ن
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب1، 54)
ئه‌م دۆخه تاڵه‌ى لێره‌دا گوزارشتى لێ كراوه، ده‌ربڕى كۆى ڕه‌وشى پڕ له ئاريشه‌ى شاعيره، به‌ڵام ئه‌و توانيويه‌تى له‌ڕێگه‌ى شيعرييه‌تى ده‌ربڕينگه‌رايیيه‌وه، وێناى واقيعييه‌تێكى زه‌ينى ئه‌وتۆمان بۆ بكات، كه تێيدا داله زمانه‌وانييه‌كان ده‌بن به نماينده‌ى كۆمه‌ڵێك مه‌دلوولى جياواز، لێره‌شه‌وه ئه‌و مه‌دلوولانه له سياقى گشتيدا بيرۆكه‌يه‌كى تر پێشكه‌ش ده‌كه‌ن، كه هه‌ڵگرى مه‌غزاى شيعره‌كه‌يه، واته هه‌ر ئه‌م ((په‌سندانه زه‌ينييه وا له شاعير ده‌كات، ته‌واوى هێز و وزه‌ى شيعريى بارگه‌كراوى خۆى بخاته‌گه‌ڕ…)) (الفواز، 2010، 123) ئه‌مه‌ش له‌پێناو به‌رهه‌مهێنانى شيعرييه‌تێكى ئاست به‌رزى ده‌ربڕينگه‌رادا.
دووه‌م/ گرنگيدان به ديوى په‌نهانى مرۆڤ: واته جه‌مسه‌رى هه‌ره گه‌رمى دهربڕينگهرايى بريتييه له ناخگه‌رايى، به‌مه‌ش خه‌ون ده‌گۆڕێت بۆ شيعر و ئه‌ده‌بيات، هه‌ڵبه‌ته ئه‌م خه‌ونانه هه‌ندێ جاريش كابووسن. (شميسا، 2019، 230- 231) به‌ومانايه‌ى له به‌رهه‌مى ده‌ربڕينگه‌راييدا زياتر ((جه‌خت ده‌كرێته سه‌ر ده‌ربڕينى ئه‌زموونى ده‌روونيى مرۆيى، هاوكات ياخيبوونێك دژ به‌و ڕه‌وته مادييه‌ى كۆمه‌ڵگه سه‌رنج ده‌درێت.)) (الحكيم، 2013، لينك) كه هه‌مووانى گيرۆده‌ى خۆى كردووه، ئه‌مه‌ش ده‌بێت به سه‌رچاوه‌يه‌ك بۆئه‌وه‌ى له‌ڕێگه‌يه‌وه شاعير هه‌سته‌كانى خۆى له چوارچێوه‌ى ده‌قێكدا تۆمار بكات، هه‌روه‌ك شاعير له (سزاى هه‌ميشه‌يى)دا ده‌ڵێت:
چاوه‌ڕوانى گردێكه له خۆڵ
كانى خۆڵى لێ ده‌خوات
له به‌ربوونه‌وه‌ى بارانى خه‌وسووك و باى خه‌وگران
ماڵه‌كانى ناو دۆڵ ئاگريان كوژايه‌وه
بالووكه‌ى خاك باڵنده بانگ ناكات
حه‌وا نه‌يتوانى سنوورى جێ پێيانى ببه‌زێنێت
شوێن پێى ئاوێنه‌يه دوژمن ده‌باته‌وه سه‌ر ماڵ و ده‌رگاى
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب1، 79)
به وردبوونه‌وه له‌م كۆپله شيعره، ده‌رده‌كه‌وێت كه شاعير له‌باره‌ى كرۆك و ناوه‌ڕۆكى مرۆڤه‌وه ده‌نووسێت، نه‌ك ئه‌وه‌ى بيه‌وێت گوزارشت له ديوى ده‌ره‌وه‌ى بكات، واته ((شاعيرى ئه‌زمووندار كار له‌ناو ماناى ئاماده‌كراو ناكات، ئاماژه‌كان ده‌جووڵێنێت تا ئاستى په‌رجوو دروستكردنيش ساده ده‌بێته‌وه، له ساده‌بوونه‌وه‌يدا ده‌گات به خۆده‌ربڕين و چێژى بوون.)) (ڕه‌نجده‌ر، 2013، 38) ئه‌مه‌ش ئه‌و ساته شيعرييه‌يه، كه تێيدا شاعير له‌ژێر كاريگه‌ريى زمان و هاتنه‌گۆى بوونى خۆيدا ده‌بێت، هه‌روه‌ك له ده‌قى (جه‌نگى پرسيار)دا ئه‌م دۆخه زياتر زه‌ق ده‌بێته‌وه به‌وه‌ى كاتێك ده‌ڵێت:
ماسى به‌دبه‌ختترين گيانداره
چێژ له ئاو وه‌رناگرێت
منيش نه‌گبه‌تترين ئاده‌ميزادم
چێژم له منداڵيى خۆم وه‌رنه‌گرت
وا به‌رزاييیه‌ك له منداڵييم ده‌كوژێنمه‌وه
ڕه‌نگه سبه‌ى ببێته وڵاتم
وڵاتى منداڵێتييم نيشان ده
ڕووناكى ونبوو به‌رزاييیه‌ك داده‌گيرسێنێت
هه‌نگاوێك ده‌تگه‌يه‌نێته‌وه منداڵيى
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب1، 106)
ئه‌م گه‌ڕانه‌وه‌يه به‌ره‌و سه‌رده‌مى منداڵيى، دۆخێكى نۆستالجى ڕووت نييه، ئه‌وه‌نده‌ى ده‌ربڕينگه‌رايیيه‌كى شيعرييه و له‌ڕێگه‌يه‌وه شاعير ده‌يه‌وێت ئه‌وه‌مان پێ ڕابگه‌يه‌نێت، كه ((ئه‌گه‌ر شيعر له قۆناغى يه‌كه‌مدا ئه‌فراندنى وێنه‌ى نوێ و به‌خشينى وه‌زيفه‌ى نوێ بێت به به‌كاربراوه‌كان، ئه‌وا بوونى زمانێكى تۆكمه‌ش بۆ ده‌ربڕين خاڵێكى گرنگه، وه‌ك ڕه‌نجده‌ر ناوى بردووه به “نووسينه‌وه‌ى نۆته‌ى زمان”)) (سديق، 2010, 52) له‌م ڕوانگهوه له ده‌قى (خه‌ونى سروشت)دا شاعير ده‌ڵێت:
گيان له‌ناو قه‌فه‌س
به هه‌موو شێوه‌يه‌ك ستايشى مانه‌وه ده‌كات
ستايش له‌ناو قه‌فه‌س چى ده‌گه‌يه‌نێ
ئه‌گه‌ر مانايه‌كى نه‌گه‌ياند
زه‌مينييه‌كان گيانيان بچووك ده‌بێته‌وه
له بچووكبوونه‌وه‌ياندا تووشى هيچ گرفتێك ده‌بن
ئه‌ى ئه‌گه‌ر گه‌ياندى
پڵينگه‌كان دارستان بۆ خێزانه كه‌مئه‌ندامه‌كان جێده‌هێڵن
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب1، 203)
شاعير له‌ڕێگه‌ى ته‌قاندنه‌وه‌ى وزه ناوه‌كييه‌كانى زمانه‌وه، گيان وه‌ك به‌رجه‌سته‌بوويه‌كى نێو ژيان و بوون ده‌خاته‌ڕوو، ئه‌مه‌ش كاتێك له‌نێو (قه‌فه‌س)دا نيشانى ئێمه‌ى ده‌دات و هه‌ر خۆيشى له‌باره‌ى مانادارى و بێمانايى (گيان له‌ناو قه‌فه‌س) پرسيارمان لێده‌كات و ئه‌م پرسياركردنه‌يشى بۆ ئه‌وه‌يه تا په‌يامى ده‌ربڕينگه‌رايانه‌ى خۆى به خوێنه‌ر بگه‌يه‌نێت، له‌وه‌ى ((ساتى ده‌رچوون له كات و شوێن، گه‌ڕانه‌وه‌يه بۆ ساتى نووسينى شيعر له ده‌ره‌وه‌ى پێناسه زه‌مه‌نى و كاتييه‌كان.)) (ئه‌حمه‌د، 2010، 13) هاوكات خستنه‌ڕووى ئه‌و په‌نهانييه ناوه‌كييه‌ى بوونى مرۆيیيه، كه هه‌ميشه له دۆخى خۆحه‌شارداندا ده‌مێنێته‌وه، مه‌گه‌ر ئه‌و كاتانه نه‌بێت، كه ده‌خرێته چوارچێوه‌ى ده‌ربڕينێكى شيعرييه‌وه، وه‌ك ئه‌وه‌ى لێره‌دا شاعير توانيويه‌تى مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵدا بكات، ((ئه‌مه‌ش مه‌له‌وانيكردنه له‌ناو ئاركيۆلۆژييه‌تى بيرى به‌ڕۆحبوونى شته‌كان، واته يه‌ك به يه‌كى په‌رده‌كانى لێكدانه‌وه هه‌ڵده‌داته‌وه.)) (پاڵه‌وان، 2010، 118)
سێيه‌م/ خه‌ون و بيرۆكه‌ى زه‌ينى: شاعير و نووسه‌رى ده‌ربڕينگه‌را خه‌ونه وڕێنه‌يیيه كۆنه‌كانى ڕۆمانسيزم به‌شێوه‌يه‌كى تازه نيشان ده‌دات، واته له ده‌ربڕينگه‌راييدا ((خه‌ونه ڕۆژانه‌ييیه‌كان جێگه‌ى شته لاساييكه‌ره‌وه‌كانيان گرتۆته‌وه و واتا و ڕوخسارى به‌رهه‌مه‌كه ڕوونكه‌ره‌وه و ئاشكراكه‌رى په‌شێوى و په‌رێشانييه‌كانه، ئه‌م خه‌ون و گرفتارييه زه‌ينييانه، ئه‌م بيرۆكه ئه‌بستراكتييانه و ئه‌م شوێنه ترسناكه زه‌ينى و ڕۆحييانه به هۆى چه‌ند ئامرازێكى خستنه‌ڕوو و جوانكارى وه‌ك ڕه‌مز و خواستن به‌رجه‌سته ده‌كرێن.)) (شميسا، 2019، ل231 و 232)
له‌م باره‌يه‌وه ڕه‌نجده‌ر خۆى ده‌ڵێت: ((جيهانى خه‌ونيش به‌لاى منه‌وه سه‌رنجڕاكێشترين جيهانى شيعرييه… خه‌ونى ناياب ده‌بێته زمان و شێواز و بابه‌تى ناياب، ده‌قه‌كانم ده‌قى خه‌ونين، خه‌ونيش وه‌ك گيان و هانده‌ر، هه‌ميشه تێكه‌ڵ به شيعرييه‌تى ده‌قم ده‌بێت و هه‌ستى شكۆمه‌ندى له مندا ڕسكاندووه و ده‌ڕسكێنێت.))(ڕه‌نجده‌ر، 2014، 18-19) شاعير توانيويه‌تى ئه‌م تێگه‌يشتنه‌ى خۆى له‌‌مه‌ڕ دهربڕينگهرايى خه‌ون له بۆته‌ى شيعردا پێشكه‌ش بكات، هه‌روه‌ك له ده‌قى (ئاوێنه‌ى دووه‌مى سرووش)دا ده‌ڵێت:
كتێبى چى ئێمه‌ى هێنا
خه‌ونم له تۆدا كه‌سه دووره‌كانى بينى
قسه‌م له تۆدا بووه گۆرانى
هه‌نگاوم له تۆدا جۆگه‌له‌ى ده‌ره‌وه‌ى په‌رژينى هێنا ناو ڕه‌ز
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب1، 246)
لێره‌دا خه‌ون وه‌ك ميكانيزمێك به‌گه‌ڕخراوه، بۆئه‌وه‌ى له‌ڕێگه‌يه‌وه شيعرييه‌تى دهربڕينگهرايى بگات به ترۆپكى خۆى، ئه‌مه‌ش له‌و ڕوانگهوه ((كه ده‌ربڕين وه‌ك گوتنه‌كانى زمان كۆكردنه‌وه‌ى كۆمه‌ڵێك گوزاره‌يه، پێكه‌وه ده‌قێكى گه‌وره‌تر ده‌سازێنن.)) (خۆشناو، 2009، 204) به‌ڵام كاتێك خه‌ون ده‌بێت به ميكانيزمى ئه‌و ده‌ربڕينه، ئه‌وكات بيره زه‌ينييه‌كانى شاعير ده‌رده‌كه‌ون و به‌مه‌ش گوزاره‌كان به واتاى ((كۆد و هێما و سيمبولى خه‌ون، چونكه ئه‌وان واتايان لێ بارده‌كرێت و ده‌لاله‌تى خه‌ونه‌كه و واتاى خه‌ونه‌كه ده‌ده‌ن و ڕۆڵى وشه وه‌ده‌ست دێنن و جێگه‌ى وشه‌يش ده‌گرنه‌وه.)) (موسا، 2019، 241) ئه‌م به ترۆپك گه‌يشتنه‌ى ده‌ربڕين و به ميكانيزمبوونه‌ى خه‌ون له‌م كۆپله‌يه‌دا ته‌واوتر خۆى به‌يان ده‌كات، كاتێك شاعير ده‌ڵێت:
خه‌ونبينين هاوتاى جانتاى گه‌شت و خۆشبه‌ختييه
خه‌ون ئه‌ى كراسى بۆنخۆشى
يه‌كه‌مين ڕۆژى چوونه قوتابخانه
به ده‌نگێكى خودايى شتێك بدركێنه
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب1، 53)
لێره‌دا وێڕاى ئه‌وه‌ى شاعير خه‌ونى وه‌ك سه‌فه‌ر بينيوه، هاوكات ده‌يه‌وێت بڵێت خه‌ون و سه‌فه‌ر به‌بێ يه‌كتر هه‌ڵناكه‌ن و هه‌ميشه پێكه‌وه دێن و ده‌لاله‌ت و كۆده‌كانى خه‌ون دروست ده‌كه‌ن. (موسا، 2019، 243)، هه‌روه‌ها ئه‌وه‌يش ڕاده‌گه‌يه‌نێت، كه ((ژيانمان خه‌ونئاسايه، يان جه‌وهه‌رێكى خه‌ونئاساى تێدايه، به‌م ده‌ربڕينه تاڕاده‌يه‌ك گشتگيره ئێمه ئه‌و شته بێمانايانه‌ين كه خه‌ونيان لێ دروست بووه.)) (بۆرخێس، 2016، 43) ئه‌گه‌رچى ئاماژه‌يه‌ك به ڕابردوو كراوه، به‌ڵام له‌ڕاستيدا شاعير ده‌يه‌وێت له‌ڕێگه‌ى (سه‌فه‌رى خه‌ون-ئاسا) و (خه‌ونى سه‌فه‌ر-ئاسا)ى خۆيه‌وه، به‌ره‌و ئاينده هه‌نگاو بنێت، چونكه له‌ڕاستيدا خه‌ون له‌گه‌ڵ هاوتاكه‌ى خۆيدا، كه ئه‌ويش بيرۆكه‌ى زه‌ينييه، ده‌بن به‌و هه‌لومه‌رجه‌ى تێيدا مه‌به‌ست و گوزارشته شيعرييه‌كان زياتر خۆيان ده‌ربخه‌ن و شيعرييه‌ت به‌رهه‌م بهێنن، هه‌روه‌ك شاعير له ده‌قێكدا به‌ناونيشانى (جه‌نگى پرسيار) ده‌ڵێت:
كۆچ به‌ره‌و خه‌ون
گه‌ڕانه‌وه ڕووه‌و خه‌ون
نيشته‌جێبوون له ماڵى خه‌ون
خه‌ون شادمانى سه‌ر زه‌مين
سه‌ر زه‌مين گێژه‌نى ژيان
ژيان خه‌ونێكه له شه‌وێك كۆناكرێته‌وه
مردن ده‌تگه‌يه‌نێته خه‌ون
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب1، 106)
به‌م شێوه‌يه شاعير له‌ڕێگه‌ى خه‌ون و بيرۆكه‌ى زه‌ينييه‌وه ده‌ستبه‌ردارى پێكهێنانى ئاسایييانه‌ى وێنه‌ى شيعريى بووه، له‌برى ئه‌وه گێڕانه‌وه‌به‌ندييه‌كى خه‌ونيى به‌رهه‌م هێناوه، كه ئه‌مه‌ش زمانى خستووه‌ته ((بارى ده‌ربڕين له كرۆكى جوانى و وێنه‌ى بێگه‌رد…)) (ڕه‌نجده‌ر، 2013، 22) له‌ڕێگه‌ى خه‌ونه‌وه. ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانين له‌پاڵ هه‌موو ئه‌وانه‌دا ((نه‌ست سه‌رچاوه‌ى خه‌ونه لاى ڕه‌نجده‌ر، به‌وه‌ى كه واقيعى ده‌روونى و ڕاسته‌قينه‌يه و ناوچه‌ى هه‌ره فراوانى ئاوه‌ز و پێكهاته‌كانييه‌تى، به ئه‌زموونه‌كانى منداڵى و ده‌رهاويشته ده‌روونييه‌كانيشيه‌وه.)) (محه‌مه‌د، 2010، 62)
چواره‌م/ گرفتارى و خرۆشانى ڕۆحى: شاعيرى ده‌ربڕينگه‌را له‌و ڕوانگه‌وه‌ى كه ده‌يه‌وێت په‌شێوى ڕۆحيى خۆى وێنه بكێشێت، هه‌م خۆى گرفتارى خرۆشانێكى توندى ڕۆحييه و هه‌ميش خوێنه‌ر ده‌خاته په‌رێشانييه‌وه، ئه‌و ياساكانى نووسين ڕه‌چاو ناكات و ئه‌وه‌نده به دواى شته عه‌قڵانييه‌كانه‌وه نييه. هه‌ڵبه‌ت ئه‌م گرفتارى و خرۆشانه ڕۆحييه‌ى شاعير و نووسه‌رى ده‌ربڕينگه‌را، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و ((كاردانه‌وه قووڵه هه‌ستى، وێنايى، مه‌عنه‌وى و ڕه‌وشتييه‌ى كه له ناوه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت به‌ره‌و ده‌ره‌وه، هه‌ر ئه‌وه‌ش له كاتى خوێندنه‌وه‌دا كار ده‌كاته سه‌ر وه‌رگر.)) (أحمد، 2015، لينك) له‌م ڕوانگهوه شاعير له شيعرى (ع- داوا)دا ده‌ڵێت:
باران به ئاره‌زوويه‌كى به‌تينه‌وه ده‌بارێت
زه‌وييش داواى هيچى نه‌كردووه
ئه‌م چاكه له خۆڕايييه چييه
گۆرانيم بۆ ليمۆى به لكه‌وه شووراو ته‌رخانه
بيريش له پێش كه‌وتنه‌خواره‌وه‌ى ده‌كه‌مه‌وه
زه‌وى دڵخۆشه به‌سه‌ريدا تێبپه‌ڕى
به‌روبوومى خۆڕسكى خۆيت به‌تاسه‌وه پێشكێش كات
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب1، 342)
به‌م پێودانگه شاعير سه‌رچاوه‌كانى شيعرييه‌ت له ده‌روونى خۆيه‌وه ده‌دۆزێته‌وه و ڕاستييه‌كانى ده‌ره‌وه‌ش ئاوێته‌ى ئه‌و خه‌ون و خه‌ياڵانه ده‌كات، كه له‌پێناوياندا ده‌نووسێت، هه‌رئه‌وه‌ش دووچارى جۆرێك له نامۆيى ده‌كاته‌وه، كه هه‌ر له‌ڕاستيشدا وه‌ك خۆى ده‌ڵێت: ((بۆئه‌وه‌ى شاعير به شيعرييه‌ت بگات، پێويسته به نامۆييدا گوزه‌ر بكات، يان له نامۆييدا بژێت، چونكه به‌شێك له بوونى شيعر له جه‌سته‌ى نامۆييدا ده‌مێنێته‌وه و ده‌بێته ئه‌فسوون و ڕاز.)) (ڕه‌نجده‌ر، 2013، 147) به‌م شێوه‌يه له ڕوانگه‌ى چه‌مكه‌كانى ڕه‌خنه‌ى ده‌ربڕينگه‌رايييه‌وه، خوێندنه‌وه‌ى ده‌ق له جه‌وهه‌رى خۆيدا ئاوێته‌بوون و ژيانه له‌نێو ده‌قدا، ئه‌گه‌ر ده‌ق په‌سه‌ندكراو نه‌بوو، ئه‌وا ئه‌م ئامانجه به‌دى نايه‌ت.)) (موسوي، 2015، لينك) هه‌روه‌ك له ده‌قى (م- به‌رده‌وامى)دا هاتووه:
سيزيف له خۆشبه‌ختى له‌دايك بوو
بنار به نرخترين شوێنى پێشكێش به به‌رده دڵخۆشه‌كه‌ى كرد
قۆرتايى چاو
چاوه‌ڕوانى په‌يمانى چاخى دڵنيايى تاقى كرده‌وه
سه‌ركه‌وت
لووتكه قوربانييه
لاولاو تێى ده‌ئاڵێ…
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب1، 351)
ئه‌م خرۆشان و په‌شێوييه ڕۆحييه‌ى شاعير له‌ڕێگه‌ى شيعره‌وه ماڵێكى بۆ چێ ده‌كات و به‌مه‌ش شيعر ده‌بێته ئه‌و جێگه‌يه‌ى كه ڕۆحى ماندووى خۆى تێدا مانيفێست ده‌كات. هه‌ڵبه‌ته ئه‌م دۆخه‌ى شاعيرى ده‌ربڕينگه‌را له ئه‌نجامى نه‌خۆشييه‌وه نييه، ((شيعر لاى شاعير له‌سه‌ر لۆژيك به‌ند نييه، به‌ڵكو دژه‌لۆژيكيش ئيش ده‌كات، لێره‌وه وڕێنه‌كردن پانتايييه‌كى مه‌زن له ده‌قى ئه‌م شاعيره داگير ده‌كات. وڕێنه‌ى نه‌خۆشێك نا، به‌ڵكو چه‌ماندنه‌وه‌ى زمان بۆ ئاستێكى دى.)) (مه‌لا، 2019، 139) ئه‌مه‌ش ده‌چێته‌وه سه‌ر ئاستى دهربڕينگهرايى ناعه‌قڵانى، كه زياتر له‌و وێنه شيعرييانه‌دا چڕده‌بێته‌وه، كه شاعير به‌بێ ئه‌وه‌ى هيچ هه‌ستێكيشى به‌رانبه‌ر جووڵه و بزاوته‌كانى خۆى هه‌بێت، كه‌چى ده‌خوازێت بيانكات به ڕووداو و ئه‌زموونيان بكات له ده‌ره‌وه‌ى بوونى خۆى، واته بيانگۆڕێت به كۆمه‌ڵێك ئه‌كت و به شێوه ڕووداوكردنێك كه له‌ڕێگه‌ى گوزارشتى شيعرى و هێزى ده‌ربڕينه‌وه به‌رهه‌م هاتبێت، وه‌ك له ده‌قى (عه‌سر/ تێبينى)دا ده‌ڵێت:
هيچ هه‌ستێكم له مێشكدا كۆ نه‌كردبووه‌وه
ئاره‌زووم بۆ پياسه‌ى دواى عه‌سرانى
شه‌قامى شه‌ستى و گه‌ڕه‌كه كۆنه‌كانى هه‌ولێر جووڵا
ده‌ستم خسته ده‌ستى وچانى هه‌ست
ده‌سكى ده‌رگاى حه‌وشه‌م بادا…
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب1، 419)
ئه‌م ده‌ربڕينه‌ى كه له‌ميانييه‌وه شيعرييه‌ت له ئاستى ناعه‌قڵانييه‌تى ناوه‌ڕۆك و ديوى ده‌ره‌وه‌ى ده‌قدا به‌رهه‌م هاتووه، ده‌مانباته به‌رده‌م ئه‌و گريمانه‌ى كه شاعير ((هه‌رچه‌نده به‌ره‌و ڕۆح بڕوات ده‌روونى لێى نابێته‌وه به ئازاره‌كانى خۆى ژوانى شاعير ئاڵۆز ده‌كات و جارێكى ديكه به واقيعه‌وه ده‌يبه‌ستێت، كه ئه‌م حاڵه‌ته‌ش هه‌بوو مرۆڤ زۆر به‌كه‌مى وه‌چنگ ده‌كه‌وێت له پێبڕينه‌كانى ڕۆح، چونكه ئاگايى به ته‌واوه‌تى به‌ئاگا نييه.)) (عه‌بدوڵڵا، 2014، 111) هه‌ر ئه‌مه‌ش وا ده‌كات شاعير وه‌ك كه‌سێكى په‌ژمورده و ڕۆح خرۆشاو بێته به‌رچاو.
ته‌وه‌رى دووه‌م/ شێوازى دهربڕينگهرايى له نموونه‌ى ده‌قه‌كاندا:
له ڕوانگه‌ى ره‌خنه‌ى ده‌ربڕينگه‌رايييه‌وه شێواز مامه‌ڵه‌يه‌كى ديناميكى نييه له‌گه‌ڵ زماندا، به‌ڵكو پتر وه‌ك ((تاقيكردنه‌وه‌ى نووسه‌ره له چۆنێتيى هه‌ڵبژاردنى زمانه‌كه‌يدا، واته هه‌موو ڕواڵه‌ته‌كانى ده‌ربڕينى زمانه‌كه‌ى و چۆنێتى به‌گه‌ڕخستن و به‌كارهێنانيانه.))(هاڵبێرگ و دانه‌رانى تر، 2018، 169) هه‌ڵبه‌ته ئه‌م شێوازه‌يه‌ش دابڕاو نييه له ئه‌زموونى خودى شاعيرى ئێكسپريسۆنيست، به‌وپێيه‌ى كه له هه‌موو كات و شوێنێكدا ئه‌زموون له په‌يوه‌نديدايه به شێوازى ئه‌ده‌بييه‌وه، واته ((شێواز بريتييه له ده‌ربڕينى شاعير و نووسه‌ر له‌باره‌ى خودى خۆيه‌وه.)) (مولينية، 1999، 54) ئێمه‌ش لێره به‌دوا ئه‌م مامه‌ڵه‌يه له ڕوانگه‌ى سێ له سيماكانى شێوازى ده‌ربڕينگه‌رايييه‌وه له شيعرى سه‌باح ڕه‌نجده‌ردا پراكتيزه ده‌كه‌ين. هه‌ڵبه‌ت ئه‌م پراكتيزه‌كردنه‌يش له هه‌ردوو ئاسته‌كه‌ى ده‌ربڕينگه‌راييدا (عه‌قڵانى و ناعه‌قڵانى) له ده‌قه شيعرييه‌كاندا له‌لايه‌ن شاعيره‌وه ئه‌زموون كراوه.
يه‌كه‌م/ زمانى ته‌له‌گرافييانه: زمان به‌لاى شاعيرى ده‌ربڕينگه‌راوه، زمانێكى تايبه‌ته، كه زۆرجار خوێنه‌ر ده‌ترسێنێت و ئاراميى خوێنه‌ر تێكده‌دات، به‌شێوه‌يه‌ك هه‌ندێك جار ڕسته‌كان له وشه‌يه‌ك يان دوو وشه زياتر نين، ده‌ق پڕه له نيشانه‌ى سه‌رسوڕمان و هه‌رچۆنێك بێت خاڵبه‌نديى ڕوونكه‌ره‌وه و ده‌رخه‌رى په‌شێويى نووسه‌ر و شێواويى ده‌قه. (شميسا، 2019، 232. هه‌روه‌ها: راغب، 1977، 135) خودى شاعير له مانيفێستێكدا، كه له‌گه‌ڵ ديوانى (خه‌ون وا خۆى گێڕايه‌وه) له ساڵى (2004) بڵاوى كردووته‌وه، ئاماژه‌ى به‌م جۆره له شێوازى به‌كارهێنانى زمان كردووه، به‌ڵام له‌وێدا به (ڕه‌گه‌زى كتوپڕى) ناوزه‌دى كردووه، ئه‌مه‌ش بۆخۆى جۆرێك په‌رتى و بايه‌خنه‌دانه به يه‌كێتيى بابه‌ت. (مه‌نتك، 2009، 116- 121) ئه‌م شێوازه له به‌كارهێنانى زمان له ئه‌زموونى شيعريى شاعيردا هه‌ر له سه‌ره‌تاوه ڕه‌نگى داوه‌ته‌وه، وه‌ك له به‌شى هه‌شته‌مى ده‌قى (زێوان)دا به‌رچاو ده‌كه‌وێت، كاتێك به ته‌نها دێڕێك گوزارشتى له بابه‌تێكى گه‌وره‌ى وه‌ك پرسى (جه‌للادبوون) كردووه و ده‌ڵێت:
گيانله‌به‌رى دڕنده و جه‌للاد ئاوى تۆفانيان خواردووه‌ته‌وه
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب1، 69)
شاعير له‌ڕێگه‌ى فه‌نتازياى زمانه‌وه، توانيويه‌تى خه‌ياڵێكى فره‌ڕه‌هه‌ند له بۆته‌ى يه‌ك دێڕه شيعردا كۆبكاته‌وه، ئه‌مه به‌ده‌ر له‌وه‌ى دێڕه شيعرييه‌كانى تريش له ته‌واوى پێكهاته‌ى ده‌قه درێژه‌كانى شاعيردا هه‌ڵگرى هه‌مان خه‌سڵه‌تى زمانى ته‌له‌گرافيين، بۆيه ئه‌م جۆره له به‌ركه‌ڵكخستنى زمان له چوارچێوه‌ى ته‌كنيك و شێوازى شيعريدا و ((به‌رجه‌سته‌كردنى ئه‌و جيهانه به‌بێ خاڵ، به‌بێ وێرگوڵ، به‌بێ مه‌سافه‌ى نێوان وێنه‌كان، به‌بێ سپێتى، به‌بێ په‌نجه‌ره و ده‌رگا، جيهانێكى سيخناخه به خودى خۆى.)) (مه‌لا، 2019، 136) واته به خودى شاعير خۆى، هه‌روه‌ك له (ساڵى سفر)دا به‌ر زۆرێك له‌م شێوازه ده‌كه‌وين:
له هه‌موو شوێنێك كوشتن و خۆكوشتن و هه‌ناو سووتاندن هه‌يه
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب2، 206)
هه‌ڵبه‌ته شێوازه ده‌ربڕينگه‌رايييه‌كه‌ى ئه‌م دێڕه شيعره، جگه له‌وه‌ى له ئاستى زماندا ده‌رده‌كه‌وێت، هاوكات ده‌ستبه‌ردارى ئه‌و كه‌شه شيعرييه ڕاسته‌وخۆيه‌ش نه‌بووه، كه ده‌يه‌وێت ئه‌وه به خوێنه‌ر بگه‌يه‌نێت، ئه‌م سه‌رزه‌مينه‌ى بووه‌ته لانكه‌ى مرۆڤ، هه‌موو شوێن و كونجێكى هاوشێوه‌ى يه‌كه و هه‌مان دۆخى (كوشتن، خۆكوشتن و هه‌ناوسووتاندن)ى تێدايه، سه‌رجه‌م ئه‌مانه‌ش ئاماژه‌ن بۆ ئه‌و نيگه‌رانى و پووچێتييه‌ى له ژياندا مرۆڤ ئێخه‌گيرى بووه.
حه‌وت جۆگه‌له له‌يه‌كتر نزيك بوونه‌وه بۆ مه‌له‌وانيى بێچووه مراوى
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب2، 206)
ئه‌مه ده‌رخه‌رى ئه‌و ڕاستييه‌يه، كه زمان له‌ڕوانگه‌ى ده‌ربڕينگه‌رايييه‌وه ئامرازێكه بۆ گوزارشت له‌و په‌ستان و گوشاره ناوه‌كييه‌ى كه هوروژمى بۆ سه‌ر ده‌روونى شاعير هێناوه، هێزى ئه‌مه‌ش له‌و ڕوانگهوه هه‌ڵده‌هينجێنن، كه ((مرۆڤ يه‌كه‌م جار به‌هره‌ى ده‌ربڕينى تێدا ئاشكرا بوو، له خانه‌ى شيعردا جێى كردووه‌ته‌وه، بۆ مانه‌وه‌شى له‌م خانه پيرۆزكراوه‌يدا هه‌ميشه قوربانى له ئه‌ژمار نه‌هاتووى داوه و هێڵه ئه‌فسوونييه‌كان و چالاكيى درێژ كردووه‌ته‌وه.))(ڕه‌نجده‌ر، 2013، 77) ئه‌وه‌تا شاعير ده‌ڵێت:
به‌هه‌شت دڵبه‌رێكه جوانييه‌كى ساده و گه‌رم و پڕ جووڵه‌ى ڕژاندووه
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب2، 408)
ئه‌و ته‌له‌گرافيبوونه‌ى زمانى شيعريى به‌لاى ڕه‌نجده‌ره‌وه، له‌و ڕوانگهوه سه‌رچاوه‌ى گرتووه، كه پێىوايه ((شيعر له منداڵدانى زماندا گيانى دێته‌به‌ر و هێزى ڕاسته‌قينه‌ى شاعير له‌و زمانه‌دايه، كه شيعرييه‌تى تێدا ئاشكرا ده‌كات، نه‌ك له‌و زمانه‌ى ژيانى ڕۆژانه‌ى پێ به‌ڕێوه ده‌بات.)) (سديق، 2017، 136) ديسانه‌وه شاعير له‌م ده‌لاقه‌‌وه به‌شێوه‌يه‌كى هه‌ميشه‌يى له خه‌مى ئه‌وه‌دايه زمان بباته ئاستێكى ئه‌وتۆوه، كه تێيدا شێوازى ئه‌زموونكراوى خۆى به‌يان بكات، ئه‌مه‌ش چونكه ((زمان ڕۆڵێكى كاريگه‌رى له‌سه‌ر بونيادى عه‌قڵى و فيكرى به‌جێده‌هێڵێت، له‌ناو خودى زماندا خه‌ياڵ و ته‌كنيك و ئيستاتيكا به‌رده‌وام ئاماده‌گى هه‌يه.)) (عه‌سكه‌ر، 2017، 194)
دووه‌م/ ڕاشكاوى له مه‌به‌ست و ئازادى له ده‌ربڕيندا: ده‌ربڕينگه‌راكان به‌دواى وشه‌گه‌لى جوان و ده‌گمه‌نه‌وه نين، به‌ڵكو هه‌وڵده‌ده‌ن ڕاسته‌وخۆ له دڵى حه‌قيقه‌ت بده‌ن و قسه له‌باره‌ى په‌شێوى و كاره‌ساته‌كان بكه‌ن. (شميسا، 2019، ل232) لێره‌وه له ئه‌زموونى ڕه‌نجده‌رى شاعيردا له‌گه‌ڵ چه‌ندين ده‌ق و كۆپله و دێڕه شيعردا به‌رخورد ده‌كه‌ين، كه له ده‌ربڕيندا ڕاشكاوييان وه‌ك تايبه‌تمه‌ندى هه‌ڵگرتووه، هه‌ڵبه‌ت كه ده‌ڵێين (ڕاشكاوى) مه‌به‌ست ئه‌وه نييه، كه ئيدى زمانى شيعرى هاتبێته ئاستێكى ئاسايييه‌وه، به‌ڵكو مه‌به‌ست ئه‌وه‌يه شاعير ڕاشكاوانه كار له‌سه‌ر بنه‌ما ئيستاتيكييه‌كان ده‌كات، به مانايه‌كى تر شيعر ده‌بێت به ((ئاشكراكه‌رى سيحر و نهێنييه‌كانى فيكرى ئينسان)) (عه‌سكه‌ر، 2017، 195) پێوه دياره، هه‌روه‌ك له ده‌قى (حيكمه‌تى ڕۆشنايى)دا ده‌ڵێت:
سه‌ره‌تا كه هاته لام
من به نيازى خه‌ونبينين چووبوومه سه‌ر ته‌ختى نوستن و گڵۆپى خه‌وم داگيرساندبوو
هه‌وا به جۆرێك خۆش ببوو سه‌رپۆشى نه‌ده‌ويست
بۆن و به‌رامه‌ى كه‌شى ژووره‌كه‌ى گۆڕى
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب2، 413)
به‌م شێوه‌يه ڕه‌نگدانه‌وه‌ى ئه‌م بنه‌مايه نه‌ك هه‌ر له شيعرى شاعيردا، به‌ڵكو له گوزارشتيش له شێوازى به‌رهه‌مهێنانى شيعر به‌لايه‌وه به‌ڕوونى هه‌ستى پێده‌كرێت، هه‌روه‌ك خودى شاعير خۆى له‌م باره‌يه‌وه ده‌ڵێت: ((من باوه‌ڕم به ئازادى و ئازاديى وشه هه‌يه. ئه‌مه‌ش هه‌ڵبژارده‌ى منه بۆ ژيان و ناسينى مرۆڤ و ئه‌و بوونه‌وه‌رانه‌ى له‌ناو شيعره‌كانمدا زيندوون. شيعر له‌باره‌ى هه‌موو شتێكه‌وه ده‌پرسێت و كات و شوێنيشى بۆ نييه.)) (ڕه‌نجده‌ر، 2018، 3) پرسيارى شيعر له‌باره‌ى هه‌موو شتێكه‌وه و به‌بێ بوونى هيچ كات و شوێنێكيش، واتاى ئه‌وه ده‌گه‌يه‌نێت، كه ده‌ربڕينى ڕاسته‌وخۆ و ڕاشكاو به‌لاى شاعيره‌وه پێگه‌يه‌كى تايبه‌تى دراوه‌تێ، به‌ومانايه‌ى ئه‌وه‌ى ده‌بێت به جێى مه‌به‌ستى شاعير و ئه‌وه‌ى شيعر كارى له‌سه‌ر ده‌كات بريتييه له ((گه‌ڕان به‌دواى دونيا نه‌بينراوه‌كان و شتگه‌له نه‌بينراوه‌كان، ئه‌و دێت كار له‌سه‌ر نهێنييه زيهنييه‌كان ده‌كات، نه‌ك ئه‌وه‌ى ڕۆژانه موماره‌سه‌ى بكه‌يت و دواجار بينووسيته‌وه.)) (عه‌سكه‌ر، 2017، 194) ئه‌وه‌تا له شيعرى (باوك و دايكم)دا هاتووه:
13/6/1963 حه‌ره‌س قه‌ومى
قۆنداغه‌ى تفه‌نگيان
له سينگى سابير حه‌سه‌ن سلێمان شكاند
خوێن له فاته‌ڕه‌شه‌ى به‌ربوو
تلايه‌وه و به‌سه‌ر سه‌ردا گينگڵى دا
ته‌مه‌ن و ژيانى بووه پرته‌قاڵێكى خۆركه‌لێدراو
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب2، 415)
ئه‌وه‌ى كه به‌م زمانه ڕاشكاوه له‌باره‌ى ڕووداوێكى مێژووى ژيانى باوكى خۆيه‌وه ده‌دوێت، ده‌ركردنه ده‌ره‌وه‌ى شيعره له شوێن و كات، كه ده‌يبه‌ستنه‌وه بۆئه‌وه‌ى نه‌توانێت له‌باره‌ى هيچ شتێكه‌وه بپرسێت، ((واته كات و شوێن نابنه ده‌ربڕينێكى ماناخوڵقێنى زانراو له ياده‌وه‌ريماندا، به‌ڵكو كات و شوێن ته‌نها ده‌بنه حاڵه‌تى ساتى نووسين.)) (ئه‌حمه‌د، 2010، 12) ئه‌م ئازادييه له هه‌ڵبژاردنى وشه و به‌كارهێنانى له بۆته‌ى شيعردا به‌و شێوه ڕاشكاوه، ده‌مانگه‌يه‌نێت به‌و بڕوايه‌ى كه ئه‌وه زمان و مه‌عريفه‌ى ئێمه‌يه ده‌توانێت ئه‌و سيحره له ساده‌بوونه‌وه‌ى زماندا بدۆزێته‌وه، چونكه هه‌موو قسه‌كردنێك شيعرييه‌تى تێدايه، به‌ڵام ئه‌وه شاعيرى به‌توانايه، ده‌توانێت ئه‌و قسه‌يه بكات به شيعر، هه‌روه‌ك ڕه‌نجده‌ر ئه‌م تايبه‌تمه‌ندييه‌ى له شيعرى خۆيدا ڕسكاندووه، ئه‌وه‌تا له ده‌قى (دوا شوێن)دا ده‌ڵێت:
به درێژايى ژيانم ئاوى بن كووپه‌يه‌كم خوارده‌وه
مه‌يلى زۆرم دايه ڕوونيى ئاوه‌كه
به‌رگه‌م نه‌گرت و هه‌ردوو چاوم له ده‌ست دا
ڕووناكى داواى لێبووردنى نه‌كرد
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب2، 468)
ئه‌م ساده‌ييیه له ده‌ربڕيندا هاوكاته به قووڵى له ڕسكانى واتا، بۆيه زه‌ين و بيرى شاعير ڕووبه‌ڕووى له‌ده‌ستدانى هۆگربوون به شوێن ده‌بێته‌وه، هه‌رئه‌مه‌ش وا ده‌كات له‌وه‌ى تێكسته‌كه ئازاد بێت له هه‌موو كۆتێكى ناڕه‌وا، كه ڕێگه له ده‌ربڕينى ڕاسته‌وخۆيى و ڕاشكاوێتيى شاعير بگرێت، كه‌واته وردبوونه‌وه‌ى زياتر له‌و كۆپله‌يه‌ى سه‌ره‌وه، ئه‌وه‌مان بۆ ده‌سه‌لمێنێت، كه ((ئه‌مانه كۆمه‌ڵێك ڕسته‌ن هه‌وڵده‌ده‌ن شتێك له شيعرمان بۆ شى بكه‌نه‌وه، واته بمانخه‌نه به‌رده‌م ئه‌و گريمانه‌يه‌ى كه شيعر شتێكه ناتوانين بيپێوين، ئێمه به‌دواى مۆتيڤێكدا ده‌گه‌ڕێين، كه هێڵه‌كانى له‌ناو ئه‌ندێشه‌دا چووبێته خوارێ.)) (محه‌مه‌د، 2011، 83) ئه‌و ئه‌ندێشه‌يه هيى ئێمه‌ى خوێنه‌ره و مۆتيڤه‌كه‌ش هه‌مان ئه‌وه‌يه، كه شاعير به‌رهه‌مى هێناوه و له چێوه‌ى زماندا گيانى وه‌به‌رخستووه.
سێيه‌م/ ئه‌زموونى مرۆڤى تاك و ته‌نيا: به‌وپێيه‌ى يه‌كێك له ڕايه‌ڵه‌كانى هه‌ر شێوازێكى ئه‌ده‌بى و شيعرى په‌يوه‌سته به ئه‌زموونى خودى شاعير و نووسه‌ر خۆيه‌وه، بۆيه لێره‌دا (ئه‌زموونى مرۆڤى تاك و ته‌نيا) وه‌ك به‌شێك له شێوازى دهربڕينگهرايى لاى سه‌باح ڕه‌نجده‌ر ئاماژه پێده‌ده‌ين. بهگشتى شيعرى دهربڕينگهرايى به‌شێوه‌يه‌ك بابه‌ته‌كان ده‌نوێنێته‌وه، كه ئه‌زموونى (مرۆڤێكى تاك) يان (تاكێكى ته‌نيا)ى پێوه دياره، كه له كۆمه‌ڵگه‌ى شارستانى و ته‌كنه‌لۆژيك و پيشه‌سازانه‌ى هاوچه‌رخدا به‌ته‌واوه‌تى ته‌نيايه و تووشى مه‌ترسى هاتووه. له ڕوانگه‌ى ئه‌م نووسه‌ر و هونه‌رمه‌ندانه‌وه ئه‌م كۆمه‌ڵگايه ڕۆژ له‌دواى ڕۆژ پتر له ئاژاوه و پشێوى نزيك ده‌بێته‌وه. (سه‌جادى و مه‌حمودى، 2004، ل31) به‌م شێوه‌يه بوون بهگشتى له ده‌ربڕينگه‌راييدا ده‌بێته درێژكراوه‌ى گيان و ده‌روونى هونه‌رمه‌ند و هه‌ر خۆيشى ده‌بێت به سه‌نته‌رى گه‌ردوون. (بيزيو، 2010، لينك) هه‌ر به‌م پێودانگه شاعير له تێكستى (بێپه‌روايى گوڵه‌ستێره)دا ده‌ڵێت:
بێپه‌روا بۆنى ئه‌و ڕووناكييه هه‌ڵده‌مژين كه به‌خشنده‌يه
به‌خشنده په‌روايى ده‌به‌خشێت و بێپه‌روا ده‌چينه ناو ڕێگا
ده‌نگى باڵنده‌ى تاك و جووت
به شێوه‌ى مۆسيقايه‌كى ئاسمانى به‌سه‌ر ژاوه‌ژاودا زاڵ ده‌بێ
به هێمنى دێته ژووره‌وه
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب2، 343)
لێره‌دا سه‌رنجى ئه‌وه ده‌ده‌ين، ته‌نيايى و تاكايه‌تى نه‌ك هه‌ر له شيعردا، به‌ڵكو له ته‌واوى ئه‌زموونى ژيانى سه‌باح ڕه‌نجده‌ردا ڕه‌نگى داوه‌ته‌وه، هه‌روه‌ك خۆيشى له‌م باره‌يه‌وه ده‌ڵێت: ((من به سروشتى ژيانى خۆم حه‌زم له ته‌نيايى و كه‌مدوويى و كه‌مێك دووركه‌وتنه‌وه‌يه له خه‌ڵك، به‌ڵام له چۆڵايى به‌رزه‌ين و هه‌سته‌كانم پڕ كردووه له خه‌ڵك و ئاژه‌ڵ و گياندار و په‌له‌وه‌ر… تاد.)) (ڕه‌نجده‌ر، 2013، 22) هه‌ڵبه‌ت شاعير ئه‌م هه‌ڵوێسته‌يشى له ژياندا له‌خۆڕاو بێ ئامانج نييه، ئه‌و به‌وريایييه‌وه هه‌نگاوه‌كانى خۆى ديارى ده‌كات، بۆيه ده‌زانێت ((له تاكيدا نووسه‌ر له هه‌قيقه‌تى ژيان ده‌پرسێت و سه‌ربه‌خۆيه، سه‌ربه‌ستيى ته‌واوى له جۆرى بيركردنه‌وه و خۆده‌ربڕيندا ده‌ست كه‌وتووه، ويژدانى له بڕيارى گوتن و هێزى شێوازدا ئاسووده‌يه، سه‌رچاوه‌كانى ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و ئازادى و ئازايیيه‌ى خۆى به خۆى داوه.)) (ڕه‌نجده‌ر، 2014، 28) ئه‌وه‌تا له ده‌قێكدا به ناونيشانى (به‌رزبوونه‌وه‌ى گه‌سكێك تا ئه‌وپه‌ڕى مان) شاعير ده‌ڵێت:
به ئه‌سپايى ده‌ژيم و گوێ له ده‌نگى ژيانگرتن
له‌نێوان ڕه‌گى ناديارى ڕووه‌ك كه گرێى هه‌زار و يه‌ك لك ده‌كاته‌وه
مه‌ستبوون له گۆزه ڕۆيشتن نييه گه‌ڕانه‌وه‌يه
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب2، 451)
هه‌ڵبژاردنى ته‌نيايى به‌لاى شاعيره‌وه تا ئه‌و ڕاده‌يه ده‌بێت به پرۆژه له به‌رهه‌مهێنانى شيعردا، كه ته‌نانه‌ت ئه‌وه‌ش ڕه‌ت ده‌كاته‌وه، خۆى بداته پاڵ هيچ ده‌سته و گرووپ و تاقمێك و ده‌ڵيت: ((نابم به داماوى هيچ شێواز و گرووپێك، سه‌رده‌مى گرووپ و قوتابخانه شيعرييه‌كانيش به‌سه‌رچوون، ئێستا سه‌رده‌مى شاعيرى تاكه.)) (ڕه‌نجده‌ر، 2013، 38) ئه‌م تێڕوانينه له‌و ڕوانگهوه سه‌رچاوه ده‌گرێت، كه پێى وايه شيعر له‌نێو هه‌ناوى بوونه‌وه دێته ده‌ره‌وه و ده‌بێته ساباتێك و چالاكييه خودييه‌كانى تێدا ياداشت ده‌كرێت. (سديق، 2017، 138) هه‌روه‌ك له شيعرى (به‌رزبوونه‌وه‌ى باج)دا ده‌ڵێت:
منى نه‌رگسى به دواى خۆمدا غارم دا و دووركه‌وته‌وه
نزيكه ده‌بێته خاڵێك و له ئاسۆ پشته‌وشكێن ده‌بێت
خاڵى ڕوومه‌تى سێو ڕه‌نگ له ئاوێنه‌ى ڕوونى به‌رهه‌تاودا به‌رپا ده‌كات
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب2، 357)
له‌م ده‌ركه‌وتنه شيعرييه‌دا، شاعير ته‌نيايى خۆى ده‌كات به كانييه‌ك بۆ لێوه‌هه‌ڵقوڵینى جوانييه‌كان، واته خۆى ڕاده‌ستى واقيعه‌كه ناكات و ده‌يه‌وێت له‌ڕێگه‌ى ئه‌زموونى ناوه‌كيى خۆيه‌وه بگات به‌و حه‌قيقه‌ته‌ى كه به‌دوايدا ده‌گه‌ڕێت، ئه‌ويش حه‌قيقه‌تى نه‌سره‌وتنه له‌سه‌ر يه‌ك وه‌ڵامى كۆتايى، چونكه له‌ڕاستيدا ((شاعيران نازانن كۆتايى چييه، له‌ناو هه‌ر كۆتاييیه‌كدا سه‌ره‌تايه‌ك ده‌دۆزنه‌وه، له‌ناو هه‌ر دابڕانێكدا سۆسه‌ى پێكگه‌يشتن ده‌كه‌ن.)) (عه‌بدوڵڵا، 2014، 114) هه‌ربۆيه كاتێك ئه‌م كۆپله‌يه له ده‌قى (دووباره‌كردنه‌وه‌ى ويست) ده‌خوێنينه‌وه:
ژيان له‌گه‌ڵ مردن دوژمن نييه
ياقووتى ئه‌نگوستيله‌ى
په‌يام له‌سه‌ر نووسراوم له ژيان دۆزييه‌وه
پاشان له مردنيش دۆزيمه‌وه
زانيم چيم كرد و سووڕى دۆزينه‌وه
شكۆ ده‌نه‌خشێنێ و ده‌به‌خشێ
(ڕه‌نجده‌ر، 2018، ب2، 47)
ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت، كه شاعير ژيان و مردن به دوژمنى يه‌كتر دانانێت، به‌ڵكو ئه‌و وه‌كو (سووڕى دۆزينه‌وه) لێيان ده‌ڕوانێت، به‌ڵام دياره ئه‌م سووڕه‌ى نێوان ژيان و مردن پێويستى به مرۆڤى تاك و تاكى ته‌نيا هه‌يه، بۆئه‌وه‌ى بتوانێت له‌و نێوه‌نده‌وه بگات به ماناى ته‌ليسماويى شيعر، چونكه ((ئه‌وكاته مانا ده‌توانێ ببێته شيعر ئه‌گه‌ر مانايه‌كى سيحرئامێز بێت.)) (پاڵه‌وان،2010، 81) له‌پاڵ هه‌موو ئه‌مانه‌شدا ئێمه وه‌كو وه‌رگر/ خوێنه‌رى ده‌ق ((پێويستمان به‌و كه‌ره‌ستانه هه‌يه، كه ده‌مانه‌وێت گوزارشتى لێوه‌بكه‌ين، كه زمان ده‌توانێت ئه‌و نێوه‌نده‌ى تێڕامانه بێت، بۆئه‌وه‌ى بتوانين ئه‌ندێشه كامڵ بكه‌ين، پێويستمان به خه‌سڵه‌ته‌كانى ژيانه.)) (محه‌مه‌د، 2011، 83)
ئـه‌نجـام
له كۆتايى ئه‌م توێژينه‌وه‌يه‌دا ئه‌م چه‌ند خاڵه‌ى لاى خواره‌وه، وه‌ك گرنگترين ئه‌نجامه‌كانى توێژينه‌وه‌كه گه‌ڵاڵه ده‌كه‌ين، كه بريتین له:
- له سه‌ره‌تاكانى سه‌رهه‌ڵدانيدا، دهربڕينگهرايى له ئه‌وروپا و دواتر له ته‌واوى جيهانيشدا، به‌شێوه‌يه‌كى به‌رفراوان پێشوازى لێكرا، دواتر به‌ره‌و كزى و لاوازى چوو، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هێشتا له‌ڕێگه‌ى توێژينه‌وه‌ى زانستييه‌وه ده‌توانين شوێنپێى ئه‌م ڕێبازه له‌نێو زۆر ده‌قى ئه‌ده‌بى جيهانى و ئه‌ده‌بى كوردى بدۆزينه‌وه، چونكه يه‌كێك له بنه‌ما سه‌ره‌كييه‌كانى دهربڕينگهرايى، بريتييه له كاريگه‌ريى ئه‌و هێز و وزه شاراوانه‌ى كه له ناوه‌وه گوشار ده‌خه‌نه سه‌ر هه‌ست و سۆزى شاعير و به‌ره‌و ده‌ره‌وه‌ى خۆى مانيفێستيان ده‌كات، ئه‌مه‌ش بنه‌مايه‌كه هه‌موو ده‌قێكى زيندوو پێويستى پێى هه‌يه بۆ ئه‌وه‌ى به ته‌واوه‌تى بخه‌مڵێت.
- سه‌باح ڕه‌نجده‌ر يه‌كێكه له شاعيرانى ئه‌ده‌بى هاوچه‌رخى كوردى، كه وێڕاى ئه‌وه‌ى ئه‌زموونێكى شيعريى خاوه‌ن جياوكى تايبه‌ت به‌خۆى هه‌يه، هاوكات بنه‌ما و سيماكانى دهربڕينگهرايى به‌شێوه‌يه‌كى به‌رچاو له ده‌قه‌كانيدا به‌رجه‌سته ده‌بن، له‌مه‌شدا شاعير توانيويه‌تى له هه‌ردوو ئاستى دهربڕينگهرايى عه‌قڵانى و دهربڕينگهرايى ناعه‌قڵانيدا ده‌قه‌كانى خۆى به‌رجه‌سته بكات.
- له‌ڕوانگه‌ى هه‌ردوو ئاسته‌كه‌ى ده‌ربڕينگه‌راييیه‌وه، هه‌ريه‌ك له چه‌مكه‌كانى شێواز و شيعرييه‌ت ڕه‌هه‌ندى جياوازيان له پانتايى ده‌قه‌كانى شاعيردا وه‌رگرتووه و ڕه‌نگيان داوه‌ته‌وه، ئه‌م ڕه‌نگدانه‌وه‌يه زياتر له شێوه‌ى كۆمه‌ڵێك سيماى تايبه‌تيدا ده‌ركه‌وتوون، كه سه‌رجه‌ميان له بنه‌ما شه‌نگسته‌یييه‌كانى ده‌ربڕينگه‌راييیه‌وه ده‌سته‌به‌ر كراون.
- سيماكانى دهربڕينگهرايى لاى (سه‌باح ڕه‌نجده‌ر) له هه‌ردوو ئاستى ڕوخسار و ناوه‌ڕۆكدا سه‌رنج ده‌درێن، به‌ڵام مامه‌ڵه‌ى شاعير به جۆرێكى ئه‌وتۆيه، كه توانيويه‌تى ته‌واوى ده‌ركه‌وته‌كانى ڕێبازه‌كه له‌سه‌ر هه‌ردوو ئاسته ناسراوه‌كه‌ى دهربڕينگهرايى، ئاوێته‌ى ئه‌زموونه شيعرييه‌كه‌ى خۆى بكات و به‌مه‌ش خوێنه‌رى زيره‌ك به توێژينه‌وه‌ى زانستى نه‌بێت، به‌ئاسانى ناتوانێت هه‌ست به‌و تايبه‌تمه‌ندييانه بكات، كه شاعير له‌ڕێگه‌ى لێهاتوويیى خۆيه‌وه له شيعره‌كانيدا ده‌سته‌به‌رى كردوون.
—————————————————————
ليستى سه‌رچاوه‌كان
يه‌كه‌م/ به زمانى كوردى:
- كتێب:
- ئه‌لماضى، شكرى عه‌زيز (2010)، تيۆرى ئه‌ده‌ب، وه‌رگێڕانى: سه‌ردار ئه‌حمه‌د گه‌ردى، چاپى يه‌كه‌م، هه‌ولێر، چاپخانه‌ى ماردين.
- بۆرخێس، خۆرخێ لويس (2016)، ئه‌م هونه‌رى شيعره، وه‌رگێڕانى: سه‌يوان محه‌مه‌د، چاپى يه‌كه‌م، سلێمانى، ناوه‌ندى غه‌زه‌لنووس.
- پاڵه‌وان، سه‌ڵاح حه‌سه‌ن (2010)، شيعرى كراوه له ئه‌زموونى شيعرى نوێى كورديدا، چاپى يه‌كه‌م، هه‌ولێر، ده‌زگاى ئاراس.
- حاجى زاده، محه‌مه‌د (2018)، فه‌رهه‌نگى ڕاڤه‌يى ئيزمه‌كان، وه‌رگێڕانى: سيروان موسا پوور، چاپى يه‌كه‌م، هه‌ڵه‌بجه، كتێبخانه‌ى هه‌ژار موكريانى بۆ چاپ و بڵاوكردنه‌وه.
- حه‌مه‌ئه‌مين، عه‌بدولقادر (2011)، ئه‌ده‌ب و ڕێبازه‌كانى ئه‌وروپى- كوردى، چاپى يه‌كه‌م، سلێمانى، چاپخانه‌ى په‌يوه‌ند.
- خۆشناو، هێمن عومه‌ر (2009)، شيعرييه‌تى ده‌قى چيرۆكى كوردى- لێكۆڵينه‌وه‌يه‌كى شێوازگه‌رى، چاپى يه‌كه‌م، هه‌ولێر، وه‌زاره‌تى ڕۆشنبيرى.
- ڕه‌سوڵ، وه‌هبى (2013)، ئه‌بستراكت ئێكسپرێشنيزم له نيگاركێشانى هاوچه‌رخى كوردستانى باشووردا، چاپى يه‌كه‌م، سلێمانى، خانه‌ى وه‌رگێڕان.
- ڕه‌نجده‌ر، سه‌باح (2013)، سێ كتێب له‌باره‌ى شيعره‌وه، چاپى يه‌كه‌م، سلێمانى، چاپخانه‌ى بينايى.
- ڕه‌نجده‌ر، سه‌باح (2014)، ئه‌زموون وه‌ك ئاخاوتنێك له‌ناو ژيان، چايى يه‌كه‌م، هه‌ولێر، ئه‌كاديمياى كوردى.
- ڕه‌نجده‌ر، سه‌باح (2018)، ديوانى سه‌باح ڕه‌نجده‌ر، به‌رگى دووه‌م، چاپى يه‌كه‌م، تاران، چاپخانه‌ى تاران.
- ڕه‌نجده‌ر، سه‌باح (2018)، ديوانى سه‌باح ڕه‌نجده‌ر، به‌رگى يه‌كه‌م، چاپى يه‌كه‌م، تاران، چاپخانه‌ى تاران.
- سديق، ئارام (2017)، زمان و شيعرييه‌ت (كاركردن له‌سه‌ر ئه‌زموونى شيعريى يازده شاعيرى دواى ڕاپه‌ڕين)، چاپى يه‌كه‌م، سلێمانى، ناوه‌ندى ئه‌ندێشه.
- سه‌جادى- به‌ختيار، مه‌حمودى- محه‌مه‌د (2004)، فه‌رهه‌نگى شيكارانه‌ى زاراوه‌ى ئه‌ده‌بى، به‌رگى يه‌كه‌م، چاپى يه‌كه‌م، هه‌ولێر، ده‌زگاى ئاراس.
- سه‌ڕاج، عه‌بدوڵڵا (2008)، با له هونه‌ر بگه‌ين، چاپى يه‌كه‌م، هه‌ولێر، به‌ڕێوه‌به‌رێتيى ڕۆشنبيريى ڕامان.
- شميسا، سيروس (2019)، ڕێبازه ئه‌ده‌بييه‌كان، وه‌رگێڕانى: هيمداد حوسێن و سه‌نگه‌ر نازم، چاپى يه‌كه‌م، هه‌ولێر، ناوه‌ندى ئاوێر.
- عه‌بدوڵڵا، پێشڕه‌و (2014)، ئه‌ده‌ب- شێوه‌كارى- تيۆر، چاپى يه‌كه‌م، هه‌ولێر، ئه‌كاديمياى كوردى.
- عه‌سكه‌ر، دانا (2017)، ئه‌رگيومێنتى دژه‌كان، چاپى يه‌كه‌م، كه‌ركووك، ناوه‌ندى ڕۆشنبيرى و هونه‌ريى ديالۆگ.
- ماكوارى، جۆن (2002)، فه‌لسه‌فه‌ى بوونگه‌رايى، وه‌رگێڕانى: ئازاد به‌رزنجى، چاپى يه‌كه‌م، سلێمانى، ده‌زگاى نه‌وا.
- محه‌مه‌د، ئاوات (2011)، لێكدانه‌وه‌ى شيعر و ئاماژه‌كانى پشته‌وه‌ى تێكست، چاپى يه‌كه‌م، هه‌ولێر، چاپخانه‌ى ڕۆشنبيرى، به‌ڕێوه‌به‌رايه‌تى بڵاوكردنه‌وه‌ى هه‌ولێر.
- موسا، هاوكار (2019)، خه‌ون له شيعردا- لێكۆڵينه‌وه‌يه‌كى ده‌روونشيكارييه، چاپى يه‌كه‌م، سلێمانى، ناوه‌ندى سارا بۆ چاپ و بڵاوكردنه‌وه.
- هاڵبێرگ، پيته‌ر و دانه‌رانى تر (2018)، تيۆرى ئه‌ده‌بى و شێوازناسى، وه‌رگێڕانى: ئه‌نوه‌ر قادر محه‌مه‌د، چاپى سێيه‌م، سلێمانى، ناوه‌ندى ئه‌ندێشه.
- گۆڤار:
- ئه‌حمه‌د، نه‌جات حه‌ميد (2010)، بنياته زمانه‌وانييه جوانكارييه‌كان له شيعره‌كانى هاشم سه‌ڕاجدا، گۆڤارى هه‌نار، ژماره (51).
- ڕه‌نجده‌ر، سه‌باح (2013)، شيعر به‌رانبه‌ر ئه‌به‌دييه‌ت- مانيفێستى شيعرى، گۆڤارى هه‌نار، ژماره (92).
- سديق، ئارام (2010)، شيعر و تواناى په‌نهانكردن لاى سه‌باح ڕه‌نجده‌ر، گۆڤارى هه‌نــار، ژماره (56).
- مه‌لا، ئه‌حمه‌د (2019)، باجى جيانووسين ئه‌زموونى سه‌باح ڕه‌نجده‌ر، گۆڤارى سه‌رده‌مى نوێ، ژماره (1).
- مه‌نتك، حه‌مه (2009)، شێوازى خه‌ونيى له مانيفێستى شيعرى سه‌باح ڕه‌نجده‌ردا، گۆڤارى ئاينده، ژماره (85).
دووه‌م/ به زمانى عه‌ره‌بى:
- كتێب:
- الاصفر، عبدالرزاق (1999)، المذاهب الادبية لدى الغرب مع ترجمات ونصوص لأبرز أعلامها، الطبعة الاولى، منشورات اتحاد الكتاب العرب.
- ترحيني، فايز (دون)، الدراما و مذاهب الادب، الطبعة الاولى.
- راغب، نبيل (1977)، المذاهب الادبية من الكلاسيكية الى العبثية، الطبعة الاولى، القاهرة، الهيئة المصرية العامة للكتاب.
- رشدي، رشاد (2000)، نظرية الدراما من أرسطو الى الآن، الطبعة الاولى، الجيزة، هلا للنشر والتوزيع.
- طارق، قصي (دون)، الانطباعية أهم مدارس الحداثة، الطبعة الاولى، بيروت- لبنان.
- علوش، سعيد (1985)، معجم المصطلحات الادبية المعاصرة، الطبعة الاولى، بيروت، دار الكتاب اللبناني.
- عياد، شكري محمد (1993)، المذاهب الادبية والنقدية عند العرب والغربيين، الطبعة الاولى، الكويت، سلسلة عالم المعرفة.
- الفواز، علي حسن، الشعرية العراقية اسئلة ومقترحات للقراءة، الطبعة الاولى، سورية- دمشق، دار الينابيع للطباعة والنشر.
- مكاوي، عبدالغفار (1971)، التعبيرية في الشعر والقصة والمسرح، الطبعة الاولى، القاهرة، الهيئة المصرية للتأليف والنشر.
- مولينية، جورج، الاسلوبية، ترجمة: بسام بركة، الطبعة الاولى، بيروت- لبنان، المؤسسة الجامعية للدراسة والنشر.
- ويليك، رينية (1987)، مفاهيم نقدية، ترجمة: د.محمد عصفور، الطبعة الاولى، الكويت، سلسلة عالم المعرفة.
- توێژينه‌وه‌ى زانستى:
- محمد، سرور حسن (2010)، ملامح سريالية في شعر أدونيس و صباح رنجدر – دراسة مقارنة- ، رسالة ماجستير، باشراف: د.لطيف محمد حسن، جامعة السليمانية، كلية اللغات، قسم اللغة العربية.
- ئينته‌رنێت:
- أحمد، رشا السيد (2015)، السردية التعبيرية الشعرية (نقد في ولادة المدرسة السردية التعبيرية الشعرية العربية)، 4/9/2015، http://www.shomosnews.com
- أحمد، عدنان حسين (2013)، النزعة التعبيرية في الادب والفن (الذاتية المفرطة)، 9/12/2013، موقع العرب، https://alarab.co.uk
- بيرقدار، قحطان (2011)، التعبيرية، 6/1/2011،
https://www.alukah.net/literature_language/0/28800/ - بيزيو، خالد (2010)، التعبيريه نشأتها- تاريخها- خصائصها- الحركات الفنية التي أثرت بها- روادها وفنانوها، 24/10/2010، http://ugelmascara29.yoo7.com/t108-topic
- الحكيم، زياد (2013)، ماهية التعبيرية، 3/12/2013،
http://www.mnaabr.com/vb/showthread.php?t=10815 - عابدين، سارة (2019)، جاكسون بولوك كيف نقرأ لوحات التعبيرية التجريدية، 30/2/2019، www.aljazeera.net
- عويد، عدنان (2018)، المدرسة التعبيرية، 7/7/2018، http://www.arabjo.net/?p=35991
- كحيل، أسماء (2017)، المدرسة التعبيرية، أشراف: د.لينا القطان، 16/4/2017، https://artinarabic.com
- موسوي، أنور غني، وقعنة الخيال والتموج التعبيري في السردية التعبيرية، https://anwergani.wordpress.com
سێيه‌م/ به زمانى فارسى:
- كتێب:
- انوشه، حسن (1374)؛ فرهنگ نامهء ادبی فارسی (دانش نامه ادب فارسی)، چاپ یکم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات.
- سيد حسينى، رضا (1394)، مكتب هاى ادبى، جلد دوم، چاپ هجدهم، تهران، مؤسسه انتشارات نگاه.
- ئينته‌رنێت:
- رزايى، احسان (2019)، مختصر تمام مکاتب ادبی جهان، http://www.cafe-dastan.ir
چواره‌م/ به زمانى ئينگليزى:
- E. Gordon (1987), Expressionism: Art and Ideas. New Haven: Yale University Press.
- E. Krispyn (1964), Style and Society in German Literary Expressionism.
- Furness , R. S. (1973), Expressionism. London: Methuen, 1973.
- Gombrich, E.H. (1995). The Story of Art (16. ed. (rev., expanded and redesigned). ed.). London: Phaidon.
- J. L. Styan (1983). Modern Drama in Theory and Practice: Volume 3, Expressionism and Epic Theatre. Cambridge University Press.
- Oppenheimer, Lois (2000), The Painted Word: Samuel Beckett’s Dialogue with Art. Ann Arbor: University of Michigan Press, 2000.
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
