چراى ڕێی خەبات یان… چراى نیشتمان… یوسف محەمەد بەرزنجى

دەسپێک:
دیکۆمێنت یان ئەرشیف زۆرگرنگ و بەکەڵکە، بەهۆیى دیکۆمێنتەوە زۆربابەت و کێشەو ڕوداو قەوماو لەمێژووى گەلاندا بەهۆى دیکۆمێنت و بەڵگەننامەو نوسراوى پارێزراوەوە دەتوانرێت زۆر تەمومژو پەڵەهەورى ڕەشى گومان لەمێژووى گەلاندا بڕەوێتەوەو تێشک بخرێتە سەرگومان و ڕاستییەکان و ساخبکرێتەوە، زۆربابەتیش تەتەڵەبکرێت و ببنە کەرەسەى توێژینەوەولێکۆڵینەوەى چڕو تۆکمەو مێژووى پێ دەوڵەمەند بکرێت. سەنتەرو ناوەندو بەشى تایبەت بەدیکۆمێنت و بەڵگەنامە لەوڵاتدا بکرێتەوەو گرنگى پێبدرێت، لەزۆربەى وڵاتان ودەوڵەتاندا تەنانەت لاى دراوسێکانمان لەلایەن دەوڵەتانى بەنمونە:وەک تورکیاو ئێران و وڵاتەعەرەبیەکانەوە بەگرنگییەوە دەپارێزرێن و سەیردەکرێن و لەوپێناوەدا سەنتەرو ناوەندى مەزن و مۆدرێنى سەردەميانەيان کردۆتەوەو لەنێوەندەکانى کەلتورو مێژووى خۆیاندا بۆ لێکۆڵینەوەو توێژینەوە زانستییەکان کەڵکیان لێوەردەگرن و مێژووى خۆیانیان پێدەوڵەمەند کردووەو پاراستویانن.بەڵام بەداخەوە لاى خۆمان زۆر گرنگى بەئەرشیف و بەڵگەنامەو دیکۆمێنت و پارێزگاریلێکردن وپاراستنیان نەدراوەو گەلى ئێمە لەونێوەندەدا زیان و زەرەرى زۆرمان توشهاتووەو بەهۆى نەبونى بەڵگەننامەوە نەمانتوانیوە زۆربابەتى مێژوویى ڕاستبکەینەوە یان پێداچونەوەى ووردى سەلمێنراوى بۆ بکەین، بۆیە ئەرکى پارت وڕێکخراوەکانە بەحکومەت و دەوڵەتیشەوە بیر لەم سامان وگەنجینە دەوڵەمەندەى گەلەکەمان لەدیکۆمێنت و بەڵگەنامەى نوسراو کەرەسە کەلەپوورى و مێژووییەکان، پاشماوە پارێزراوەکان بکەنەوەو بۆ ئەوناواندانە سەنتەرو مۆزەخانەى نیشتمانیى لەشارەکاندا دابمەزرێنن وبیر لەم بوارە گرنگ و بەکەڵکە فەرامۆشکراوە بکەنەوەو زیان لەنێوەى بگەڕێتەوە باشترە.

نامە وەک کەرەسەى گرنگ:
نوسینى نامە لەمێژوودا زۆر پڕبایەخە جاران هۆیەکانى پەیوەندیکردن کەم بوون نامەو نوسراو هۆکارى گەیاندنى ئاگادارى و ڕێنمایى و گەیاندنى ڕوداوقەوماوەکان بوون، نامەکان ئەدەبیى مێژوویى سیاسیى ئابوورى کۆمەڵایەتى… هەرشتێکى تربووبن جێگەى بایەخ وگرنگى و سوودبون، گەلان و وڵاتانیش زۆرگرنگیان بەنامەو قەباڵەو بابەتە مێژوییە نوسراوەکانداوەو پارستونیان و ئەرشیفیان کردون و بەلایانەوە گرنگ وپڕبایەخن و بەهۆى نامەو نوسراوە تایبەتى وگشتییەکانەوە زۆر بابەتە داپۆشراو تەمومژاوییەکان ڕوون بوونەتەوەو لەبەرتیشکى لێکۆڵینەوە وتوێژینەوەکاندا سودیان لێوەرگیراوەو بەربەستى زۆر بابەت وڕوداوى هەڵگرتوویان ڕوونکردۆتەوە.
لەمێژووى کوردا کەس بەقەدەر مامۆستاى مەزن عەبدوالرەقیب یوسف نرخى نامەى نەزانیوەو تێیى نەگەیشتووە، گەرسەیرى بەرهەم و ساید وپەیجەکەى بکەین بەوڕاستییە دەگەین کەهەزاران نامەى پاراستووەو سودى لێوەرگرتووەو بەکەڵکن و جێگەى شیاوى خۆیان لەزۆربابەتدا دەگرن، جێدەستى کەمال مەزهەر ئەحمەد،کەمال نورى مەعروف، کەمال ڕەئوف محەمەد، ڕابەرى سەید ئیبراهیم و عەبدوڵا زەنگەنگەنەو… ئەوانى تریش بەنێوەندەکەو پڕبایەخیى ئەم بوارە گرنگەوە دیارە،کەواتە نرخیى نامەو نوسراو لەمێژوودا پڕبایەخە و کەرەسەى خاوى سەرەتایى زۆر بەکەڵکن بۆ گۆشە نەزانراوەکانى مێژوو.

دکتۆر محەمەد سابیر ونامەکان:
دکتۆر محەمەد سابیر، پیاوێکى زانستى و ئەکادیمییە، نیشتمان پەروەرە، ڕاستگۆیە، هاوڕێکانى هەمیشە وەک کەسێکى بەوەفا سەیرى ئەکەن، ئەم پیاوە لەهەرشوێنێکدا بوایە دەوڵەت و پارت وڕێکخراوەکان سودیان لەتەمەن و ئەزمۆن وتاقیکردنەوەکانى ئەم پیاوە وەردەگرت و گەورەترین سەنتەریان لەپێناوى زانست و نەوەکان دەخستە بەردەستى و هەموو پشتیوانییەکیان دەکردو ئەویش بەپشتیوانییەکانى سودى بەنیشتمان و نەوەکانى دەگەیاند، بەڵام بەداخەوە ئەم گەنجینەیە، ئەم سامانە گرنگانەى نیشتمان ونبوون و لەناوەنەدەکاندا وەک کورد دەڵێت: پەنجەیان بەزاخدا کراوەو لەپەراوێزادا ژیان دەگوزەرێنن، وەک گۆرانى مەزن دەڵێت:
بەڵێ دیارە لەناو قەومى بەسیتا قەدرى سەنعەتکار
وەکو عەعکسى قەمەروایە لەناو حەوزێکى لیخندا
بەڵام تەختى ڕوفاهو تاجى حورمەت میللەتى هوشیار
بەئوستادێ ئەدا وەک تۆلەناو شمشاڵى کون کوندا

.. بەداخەوە بۆ ئەودۆخە گشتگیرەى هەموانى لەتاساندا هێشتۆتەوە، بەهیوام ڕۆژێک بێتە پێشەوە ئەم سامان و گەنجینەگەورانەى زانست و مەعریفەى وەک دکتۆر محەمەدسابیر لەیاد نەکرێن و ڕێزیان لێبگێرێت.

چراى ڕێی خەبات یان…. نیشتمان:
کاتژمێر٤ ى پاشنیوەڕۆى ڕۆژى دووشەممە ١٦ــ ٦ــ٢٠٢٢، بە ئامادەبوونى ڕوناکبیران ونوسەران و نیشتمانپەروەران، لەهۆڵى تەوارى شارى سلێمانى، نوسەر دکتۆر محەمەد سابیر، سێ کتێبى خۆیى لەقەباروشێوەو ناوەرۆکى جیاواز بەناوەکانى،یەکەم: چراى ڕێى خەبات،٣٣٤لاپەڕەى قەبارە گەورە، کەبیریتیە، لەبەشێک لەنامەو دیکۆمێنت لە شۆڕشى نوێدا،چەردەیەک نامەى تایبەتیە، دووەم:بیرەوەرییەکانم لەغوربەتدا، بیرەوەرى،٥٥٥لاپەڕەى قەبارە وەزیرى،سێیەم: ئەلبومى تێکۆشان، وێنە تایبەتى و گشتییەکانیەتى، قەبارە گەورە ٢١٤ لاپەڕە، بەرهەمەکانیش هەرسێکیان لەلایەن جەمال لۆلۆوە، ئامادەى چاپکراون. من پیرۆزبایى گەرم بۆ دکتۆر محەمەد سابیرو جەمال لۆلۆپێشکەش و دەستخۆشیان لێدەکەم، بۆئەم بەرهەم بەسودو بەکەڵک و گرنگانە، بەهیوام هەنگاوى دیکەى بەشوێندابێت و کتێبخانەى کوردى بەم جۆرەبابەتە بەکەڵک وگرنگ وبەسودانە بڕازێنرێتەوەو سودى بۆنەوەکان و ئایندەهەبێت.

چراى ڕێى خەبات..
نامەکان بەشێوەیەکى گشتى گرنگن نرخى تایبەتى وگشتییان هەیە،وەک مێژووى نوسراو بەڵگەنامە نامەکانى شێخ مەحموودى حەفید، بۆ کەسایەتیەکان وجەنگاوەرەکانى بەشێکى زۆریان لەنێوچون و فەوتاون ئەرشیف و نامەکانى (کەریم بەگى فەتاح بەگى هەمەوەند)، کەنامەى(مستەفاکەمال ئەتاتورک)ى تێدابووە بۆقارەمانى سەردەمى خۆى کەریم بەگ لەبەڵگەنامە گرنگەو پڕبایەخەکان ئەژمار دەکرێت، کەریم بەگ فەرماندەى ئازاو بوێرى لەشکرى شێخى نەمر بووە،کە دەیان نامەى کەسایەتى تێدابووە بۆناوبراو کە دوایى ساڵانى ١٩٧٦بەدواوە، بەهۆى نەپاراستن و هەڵنەگرتنى لەشوێنى پارێزراو پێوێستدا لەنێوبراون وبونەتە خۆراکى ئاگر، گەرئەونامەو دیکۆمێنتانە بمانایە زۆر تاریکى مەسەلەو کێشەى کوردى یەکاڵاو ڕوندەکردەوە، نامەو ئەرشیفى (شێخ فەرەج)ى بانى بنوک یەکێک لەسەرکردە قارەمان و بوێرو چاونەترس و ئازاکانى سەردەمى شێخ مەحموودى حەفید بوو، ئەویش نامەو دیکۆمێنتەکانى بەهۆى نەپاراستن و نرخ نەزانینەوە بە دەردى ئەوانى ترچوو،نامەکانى خوالێخۆشبوان قازى محەمەد و بارزانى و مام جەلال وکاک نەوشیروان مستەفاو… کەسایەتییەکان لە نێوەندى مێژوودا پڕبایەخن گرنگى و ڕونکردنەوەى بەکەڵک لەسەر هەلومەرجەکان پێشکەش دەکەن، ڕونکردنەوە لەسەردیوە شارەوەوداپۆشراو پڕتەماوییەکان دەخەنە ڕوو، نامەکانى نێو ئەم کتێبەش هەمان بایەخ وسوود بۆنوسین وتوێژینەوەو لێکۆڵینەوەى قۆناغێکى نوێ دەهێننە ئاراوەو بەرچاو ڕونیمان دەخاتە بەردەست، پێویستە نوسەران وڕوناکبیران نێوەندىڕۆشنبیرى لەزۆر بابەتدا قەتیس وبەرتەسک نەکەنەوەو ڕۆشنبیرى ونوسین لەمانا بەرفراوەن و گشتییەکەیدا سەیربکەن و نامەو نوسراوە پارێزراوەکان بەبایەخەوە سەیربکەن، چونکە بەهۆى دۆخ وهەلومەرج وڕووداو قەوماوەکانەوە لەکوردستاندا هەزاران بەڵگەنامەو نوسراو نامە… بونەتەخۆراکى جانەوەران و مێروىزیانبەخش و ئاگر ولەناوچوون. بۆیە داواکارم وهیواموایە لەولایەن و کەسایەتییانە وحکومەت و دەسەڵاتدارانە بیر لەسامانى وڵات لەکەلتوورو نوسراو شوێنەوارو گەڕەکەکۆن و ئەشکەوت و قەبرسان و شوێنەوارە مێژووییەکان بکرێتەوەو سەنتەرى نیشتمانى بۆئەوبوارەتەرخان بکەن و بۆلەدەستنەدانى مێژوو دابمەزرێنن و بەگرنگیى بەرزەوە سەیرى نێوەندەکەبکەن،کەرەسەکان بپارێزن، نامەش وەک ئەم کتێبەو هەزارانى تر گردوکۆبکرێتەوەو بەباشترین شێوەى سەردەمییانە بپارێزرێت. بۆیە ئەم هەنگاوەى دکتۆر محەمەدسابیر گرنگە وەک هەنگاوە سەرەتاییەکانى تر کەلەلایەن چەند کەسێکەوە لەپێناوى نامەو پارستن و ئەرشیفکردنیدا نراوە.

ئەم کتێبە بەشێک لەنامەو دیکۆمێنتى دکتۆر محەمەد سابیر لەشۆڕشى نوێدا، بەرگیى یەکەمیى بۆنامەکان لەسەرداناوە، دیارە لەبەرنامەیدایە بەشی دیکەیشى لێبەرهەم بهێنێت، وەک لەکۆڕەکەشدا ئاماژەى پێدرا، دکتۆر خاوەنى بەڵگەنامەیەکى یەکجار زۆرەو خاوەنى ئەرشیفێکى دەوڵەوندە لەم بوارەدا،بەهیوام کەسانى شارەزا لەهەوڵ و هاندانى دکتۆردابن بۆساخکردنەوەو بەچاپکردنى ئەم ئەرشیفە دەوڵەمەندەو سود بەهەموان بگەیەنێت، ئەوى ڕاستیى بێت من تەنیا هەڵوێستە لەسەر ئەم کتێبەى دکتۆر دەکەم و دەتوانم خوێنەوەى بۆبکەم، چونکە من ئەویندارى دیکۆمێنت و بەڵگەنامەو خوێندنەوەیانم وبەلامەوەجێگەى مەبەست و گرنگیپێدانە، پاش هاتنەماڵەوە، زوبەزوو دەستم بەخوێندنەوەى ئەم کتێبە گرنگە جوان و پڕبایەخەکرد، زۆر هەستم بەئاسودەیى و گرنگى و سودى ئەم نامانە کردو چێژم لێبینین. کەئەم نامانە چەند بەکەڵک و بەسودن و زۆر ڕێى تاریکى مێژووى ئەوکاتەمان بۆ ڕوناک دەکاتەوە، زۆر بەربەست وەلادەخەن. لەلایەکیى دییەوە پاراستن و مانەوەو پاراستنى ئەم نامانە بەم شێوەیە، هەمووى چیرۆکى گەورەو پەیامى جوانیان لەپشتەوەدا حەشارداوە زۆر نهێنى دواى ساڵى ١٩٧٥مان بەهۆى نامەکانەوە بۆ ڕوون وئاشکرا دەبێت، ڕاستە نامەکان کەسین و بۆ خودى دکتۆر نوسراون، بەڵام لەناوەرۆک و مەبەستدا گرنگ و پڕمەخزاو ڕاستین، پەند ئامێزو پڕ لەهیواى ئەوێ سەردەمن، ئێمە لەم نامانەوەو کۆدەکانیەوە زۆر نهێنى، زۆر بابەتى گرنگى لێهەڵدەهێنجین، چونکە وەک گوترا نامەکان بەپێى هەلومەرج و کات و سەردەمى خۆى نوسراون، بابەتى لێکۆڵینەوەو توێژینەوەى وردو پەراوێزو ڕوونکردنەوەى زیاتر هەڵدەگرن، نامەى وشک و بێناوەڕۆک نین، بەڵکو لەڕێگەى نامەکانەوە زیندوێتى و کۆڵنەدان و تێکۆشانى گەلێکى ستەمدیدەو وێڵى ئازادى و تێکۆشان و بەرخۆدان، کەگەلى کوردو نیشتمانەکەیەتى لەنامەکاندا بوونى هەیە، دوژمنانى ناوخۆمان و دوژمنانى دەرکیش لەم تێکۆشان وبەرگرییەى ئەم گەلە کەم تەرخەمیان لەزوڵم وسوتماککردن و خوێنڕشتنى ئەم گەلە بەئاگرو ستەم لەزوڵمى جەبەروتیان قسوریان نەکردووەو بۆ ساتێک دەرفەتەکانیان بۆتاوان و خوێنڕشتن و لەناوبردن لەکیس نەداوە، دکتۆر خۆى خاوەنى عەقڵیەتى بەڵگەنامەو دیکۆمێنتە بۆیە بەوپەڕى سەخاوەت وگرنگییەوە لەم بابەتەو بەکەڵکیەکەى ڕوانیوەو وەک مێژووى قۆناغێک خستویەتییە بەر دیدەى ئێمەومانان و ئەو لەئێمە زیاتر پەرۆشى و گرنگى ئەم نامەو نوسراوانە دەزانێت و دەزانێت سودەکەى چییە؟ دکتۆر خۆیشى خاوەنى مێژوویەکى دەوڵەمەندو پڕئەزمۆن وتاقیکردنەوەى ناوەوەى نیشتمان و دەرەوەیە، دەزانێت نرخ وبەهاى سەردەمیانەى ئەم نامانە چین و لەکوێدایە، بەهیوام لەهەنگاوەکانى بەردەوام بێت و نەوەستێت لەپێناوى مێژوو قوربانیدانى گەورەى گەلەکەمان، کەلەوپێناوەدا نەوەکان قوربانى زۆریان بۆسەروەرىو بەرزى خاک پێشکەشکردووە.

بەرئەنجام:
نێوەرۆک وکاکڵەو ناوەخنى نامەکان بەگشتى وەک وترا گرنگن، هەواڵودەنگوباسى وردى ئەو سەردەمەى گەل ونیشتمان پێیدا گوزەرى کردووە تێدایە، نامەکان یان فەرمین یان کەسین وکەسایەتییەکان هەموویان پێشمەرگەو تێکۆشەرى کوردو سەرکردەکانى یەکێتیی نیشتمانى نوسیویانن، کات و شوێن و هەلومەرجى دیارى کراوە، ڕوداو دۆخى ئەوسەردەمەى شۆڕش و خەڵک لەگوندو شارەکانى لەخۆگرتووە، بارى ئابوورى وکۆمەڵایەتى وگەشەو پێشکەوتن و شەڕو چەک و خۆراک و ناوچەئازادو پەیوەندییەکانى شۆڕشى لەناوەخندا کۆکردۆتەوە، شەڕى ناوخۆو هۆکارو داکشان و هەڵکشانى تێدایە، ناوى زۆرشەهیدى سەرکردەو کات وساتى شەهیدەکان وڕونکردنەوەو بۆچونى لە ئامێزى نامەکاندایە، زۆرهەڵوێست و هەلومەرج ئاماژەى پێدراوەو ڕونکردنەوەو بارى سەرنجى لەخۆگرتووەو شەڕى ئێران عێراق وهەڵوێستى پارتە کوردى وعەرەبیى وئیقلیمى و نێودەوڵتییەکان باسکراوە، گەلێک بابەتى دیکەیش لەبارەیانەوە دواون.. هەموو نامەو دیکۆمێنت وبەڵگەنامەکان گرنگ و مێژووین.

هەندێ وردە سەرنج بۆ نامەکان:
یەکەم: دەبوو پەراوێزەکان زۆرتربوونایە ڕونکردنەوەو مێژوو بەرواروى زیاتر تێدابوایە.
دووەم: رونکردنەوە لەسەرکەسایەتییەکان شەهیدەکان هەبوایە، قەبارەو جۆرى کاغەز ئاماژەى پێبدرایە.
سێیەم: دەبوو لەتایپکردنى نامەکان ڕێنوسى ئەمڕۆ بۆ دەستەواژەو نوسین لەبەرچاوبگیرایە نەک بەشێوەى کلاسیکى و سەردەمى خۆى تایپ بکرێت، ڕێنوس بۆ بەڵگەنامەو جوانکردنى لەئێستادا گرنگەو بۆخوێنەریش باشترو سەرنج ڕاکێشترە.
چوارەم: ڕیگەى زۆرێک لەنامەکان ناوى گەیەنەرو شوێنى ناردن وگەیشتنى دیارنیە دەبوو لەوبارەوە ڕونکردنەوەو ئاماژەدان هەبوایە.
پێنجەم: دەبوو نوسەرى نامەکان مردن وەفاتیان یان شەهیدبوونیان وەک مێژوو بنوسرایە ئەمەگرنگى میژوویى خۆیى هەیە، بۆ لێکۆڵینەوەو توێژینەوە.
شەشەم: دەبوو هەرسێ بەرهەمەکەى نوسەر لەڕوى دیزاینەوە لەیەک شێوەو قەبارەدا بوایە، چونکە لەنێوکتێبخاندا، هەم بابەتەکان لێکەوەنزیکن، هەم بۆنوسەریش باشترە کتێبەکانى لەتەنیشت یەکەوە ڕیزبەندى بکرێن وجێگەى شیاوى خۆیان بگرن.

١٧ــ ٥-٢٠٢٢

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.