خەلیفە ئەبوالعباسی صەفاح و کارەکانی.. ئامادەکردن: فارس عارف و سەفیر زرار
ناساندنی ئەبوو عەباس عەبدوللای کوڕی محمدی کوڕی عەلی عەباس ئەبوو عەباس نازناوەکەیەتی لەساڵی ١٠٥ک/٧٢٣ز لەحەمیمە لەدایک بووە لەخاکی الشڕاە لەبەلقا لەشامدا ،لەوێش پەروەردە بوە ڕۆژی هەینی ١٢مانگی ڕەبیع. لەسالی١٣٢ک مانگی تشرینی یەکەمی سالی ٧٤٩زاینی بەیعەتیان پێداوە و خەلافەتی پێڕاسپێردرا لەکووفە ئەوەش دەکرێت. لەیەکچونێک هەیە لەنێوان ناوی ئەبوو عەباسی خوێن ڕێژ وەناوی ئەبوو جەفحەری مەنسووڕی بۆیە مێژوو نوسان نازناوی عەبدوللای (الاصفر) یان بۆ خەلیفەی خوێنڕێژ دانا واتا بچوک چونکە تەمەنی لەمەنسووڕی برای بچوکتر بوو وەکوو نەریتێکی پەیڕەو کراو لەلاین خەلیفەکانەوە لەکاتی هەلبژاردنیاندا ئەبوو عەباس لەمزگەوتی کوفە وتارێکی خوێندەوە تیادا ئامانجی هەلگیرساندی شۆڕشی عەباسی ڕوون کردەوە ناتەواو و کەموو کوڕی ئەمەویەکانی دەرخست بەزەوتکەرانی خەلافەتی وەسف کردن پەیمانیشی بەکووفیەکان دا کەوا پالپشتی شۆرشەکەیان کرد موچەکانیان زیاد بکات. وەبیری خستەنەوە کە ئەو (خوێنڕێژوو شۆڕش گێڕە)
ئەبوو لعباسی خەلیفە لەکووفە نیشتەجێبوو. واش دیارە ئەو بۆی دەرکەوت کە کوفە باروودۆخێکی دەگمەنو جیاوازی هەیە ئەویش بەهۆی پشتگیری نەکردنی زۆربەی دانیشتوانەکەی لەشۆڕشی عەباسی جا لەشوێنکەوتوانی ئیمام علی بوون بۆیە خەلیفە بۆ شوێنێکی نزیکتر باریکرد ناسراو بوو بە (هاشیمیەی الکووفە) بەلام زۆری نەخایەند لەوێش باری کرد. بۆ النباڕ کە دەکەوێتە. ڕۆژهەلاتی کووفە. لەسەر ڕووباری فووڕات لەسالی( ١٣٤ک /٧٥١زاینی) لەتەنیشتی دا شارێکی بۆخزی درووست کرد ناسراوبوو بە هاشیمیەی النبار کەوا تێیدا نیشتە جێ بوو تامردن لەسالی( ١٣٦ک/٧٥٤زاینی ).
ئەبوو لعباس زۆربەی ماوەی خەلافەتی بەجێگیر کردنی دەسەلاتی بەسەر برد ئەوەبوو ڕوبەڕووی ئەو سەرکردە عەڕەبانە بوویەوە کەوا پشتیوانی ئومەویەکانیان دەکرد پاشان هەندێ لەو سەرکردانەی لەناو برد کەوا پالپشتیان کرد بۆ گەیشتن بەدەسەلات پاش ئەوەی کە نیازیان هەبوو جیا ببنەوە. وەکو (ئەبو سەلەمە لخەللا) ئەبوو عەباس کەسێکی دەست بلاوبوو ، بەڕێز، ژیر، زۆر شەرمن، ڕەوشت جوان، ئەو بەخشندەترین کەس بوو، هەرگیز بەلێنی نەدەاوە دوای بخات ،وەلەکوڕەکەی هەلنەساوە تا تەواو نەبێت وەلەسەر ئەنگوسیلەکەی نەخشاندوویەتی (اللە پقە عبداللە وبەیومن) واتا خوا جێی متمانەی عەبدوللایەو باوەڕیشی پێی هەیە دەگەڕێنەوە کەوا وتویەتی « نزمترین خەلکوو ڕسواترینیان ئەوکەسەیە ڕەزیل بەدەست پارێز بزانێ وەنەرموونیانی بەسەر شۆڕی بزانێ » وەهەروەها وتویەتی « ئەگەر نەرموو نیانی خراپە بێ ئەوا داوای لێبوردن موعجیزەیە خۆڕاگری ئاکارێکی جوانە تەنها ئەوکاتە نەبێ کە دین سووک دەبێت و سولتان لاواز دەبێت ، پەلە نەکردن ستایشکراوە تەنها لەکاتی دەرفەت دان نەبێت » ئەبوو لعباس زۆر حەزی لەدەمە تەقێ پیاوان و دانیشتنی زانایان بوو ، هانی ئەدەب و گۆرانی داوە ، خەلاتی شاعیر و گۆرانیبێژانی کردووە.
رەوشتی ناوخۆ لەسەردەمی ئەبولعباسدا
ئەبولعباس کاتێک بەیعەتی پێ درا بۆ خەلافەت دەسەلاتئ هەر هێندەی سەربازەکانی بوو جا سوپاکەی خۆی ئامادە دەکرد بۆ پەلاماردانی ئومەویەکان هێشتا کارو باری بەدەست بانگخوازان بوو بۆیە ئەرکی زۆر گران بوو چونکە لەسەری پێویست بوو دەسەلاتی عەباسیەکان جێگیر بکات بۆیە وای بینی پشت بە مام و برازاکانی ببەستێ یان بەشداریان پێ بکات تاوەکو بامگخوازان دەسەلات قۆرەخ نەکەن ئەوەبوو (سولەیمانی کوری علی مامی) کردە بەوالی بەسرە وە (ئیسماعیلی کوری علی )مامی لەسەر (کور ،ئەهواز)مامی (داودی کوری عەلی)لەسەر ئیجاز یەمەن) وە مامی(عبدوڵای کوری علی)کرد بەسەرپەرشتی جەنگ دژی مەروانی دووهەم وە ئەبو جەعفەری برایی بۆ شەرەکانی (یەزیدی کوری هوبەبرە)وادیارە جۆرە بێزارییەک دتوسی بووە لەلای هەندی لەو سەرکردانەی کەوا لە شۆرشی لەسەر شانیان هەستا کەسانی دی بەهەمی هەول تێکۆشانیان بۆ بچێ بۆیە خەلیفە دلنیایی دانێ ئەوە بوو نوسراوێکی بۆ حەسەنی کوری فوحتوبە نارد کاتێک ئەبو جەعفەری برای کردە هاوەلی گوتی:دلنیابە سەرباز سەبازی خۆتن وە سەرکردەش سەرکردەی خۆتن بەلام حەزم دەکرد براکەم ئامادەبێت سەرپەرشتی کارەکە بکات.
ڕەوشی دەرەکی لەسەردەمی ئەبو لعەباس
بەرەی خۆرهەڵاتولاتی دوو ڕوبار دوچاری مەترسیەکی گەورە بوو ڵەلایەن چینیەکانەوە. چونکە ئەمانە شڵۆقی بارودۆخی موسوڵمانان و ئەو بۆشاییەی کە ڕوخانی دەوڵەتی ڕۆژئاوای تورکەکان هێنایە کایەوە، بەهەڵزانی بۆ فراوانکردنی دەسەلاتەکەیان لە وڵاتی دوو ڕووبارلەساڵی132ک /750ز سوپای چینی شاری سۆیاب داگیرد و وێرانیان کرد . لەساڵی دواتر مڵمڵانێی نێوان (ئەخشید و فرغان ) و پاشای شاش یان بەهەڵ زانی و هێرشیان کردە سەر شاری شاش و گەمارۆیان دا و پاشاکەیان بەزۆر هاتە ژێردەسەلاتیان سەرکردەی موسوڵمانان (زیادی کوڕی ساڵح) کە تازە شۆڕشی (شەریکی کوڕی شێخ مەهری )کپ کردبوو ڵە (بوخارا) توانی سوپای چینی بشکێنێ ڵەسەر ڕوباری ۱۳۳ (گراز) لەمانگی زلحجەخاڵیدی کوڕی ئیبڕاهیم کە ئەبوو موسلیم وەک فەڕمان ڕەوەیەک ڵەسەر( بڵخ) دایمەزرادن
بەرەی بێزەنتی
دەوڵەتی بێزەنتی سودی لەو پەشێویە وەرگرت کە باڵی کێشابوو بەسەر دەوڵەتی ئیسلامی جا ئیمپڕاتۆر (قسطنطین) ی پێنجەم سەرکەوتوو بوو ڵەفراوانکردنی سنورەکەی بەرەو خۆرهەڵات. هێرشی کردە سەر( شام و جزیرە) شارو قەڵاکانی داگیرکرد لەساڵی 133کۆچی پاشای ناوبراو هێرشی کردە سەر ناوچەکانی ئەرمینیا و قەلای (پیود و سیبوڵیس- واتا ئەرزەڕۆم) ی داگیرکرد سوپاس عەباسی بەسەرکردایەتی( موخەڵەدی کوڕی موقاتڵ) نەیتوانی بەرگەی هێرشەکە بگرێت پاشان قەلای (کماخ) ی لەسەر ڕوباری فوڕات داگیر کرد و هێرشی کردە سەر جزیرە قەڵاکانی حدث و ملطیە داگیرکرد و قەلای (سمیساطی) وێرانکرد.
هه‌لوێستی موسولمانان
هەڵوێستی موسوڵمانان ڵەم ڕووداوانەلەسەرەتا هەڵوێستی موسوڵمانان سنوردار بوو . بەلام بەرەبەرە بەهێز دەبوو بزوتنەوەیک سەری هەڵدا بۆ بەرپەچ دانەوەی هێرشەکانی بێزەنتیەکان لە سالی 134دوو هێزی نارد بۆ سەر ناوچەی ملطیەیەکەمیان بەسەرکردایەتی (مامی ساڵح و عیسای کوڕی علی) توانیان پەرژینی شارەکە وێران بکەن دووەمیان بەسەرکردایەتی محمدی کوڕی نەسڕ کە توانی بچێتە ناو قەلای طوانە هەروەها ڵەکۆتای ئەم ساڵە بەسەرکردایەتی (عبداللە ی کوڕی حبیبی فهری) ڕەوانەی( صقلیە و سەردیانیا )کرد لەساڵی (136)ئەرکی ئامادەکردنی هەڵمەتێک بۆ ئاسیای بچوک (عەبدللەی کوڕی علی) سپارد کە مامی بوو وە فەرمان ڕەوای شام بوو.
وەزارەت لە سەردەمی ئەبو لعەباسدا
وەزارەت لە سەردەمی ئەبو لحەباسداپۆستی وەزیر راستەوخۆ لەپاش سەرکەوتنی سوپای حەباسی بەسەر سوپای ئەمەویدا پێش بەیحەتدان بە ئەبو حەباسی خوێنرێژ بۆ خەلافەت داهێندرا ئەم پۆستەش سیستمێکی دێرینی فارسیەکاتێک خەلیفە حەباس سیستەمی وەزارەت پەسەند کرد بەپێشکەوتنی دەولەت پەرەی سەند لەدابەشکردنی دەسەلات ئەمەش بەهاندانی فارسەکان کاریگەری خۆراسانیەکان هاتە ئەنجام ئەوەبو (ئەبوسەلەمە لخەللا کرد بە وەزیر ئال خەلیفە ئەبو لحباس لاری نەبوو بەلام لە سەردەمی ئەبو سەلەمە دەسەلاتی وەزیر دیاری نەکرابوو هەرچەند ناوی وەزیری لێندرابوو بەلام دەسەلاتی نەبوو لە دیوانەکان بۆنمونە لە دیوانی دارایی یان دیوانی سەربازی هتد وەک باس کراوە وەزیر حەزی لێبوو پۆستی هەموو ئیداری بگرێتەوەدەست هەموو کاروباری دەولەت جێبەجێ بکات بەلام دەسەلاتی خەلیفە رێگر بوو.
سه‌رهه‌لدانی سیسته‌مه‌كه
سەرهەلدانی سیستەمەکەئەوجا ئەم سیستەمە گەشەی کردو لەسەردەمی حەباسی یەکەم جێگر بوو وە دەسەلاتی وەزیر دیاری کرا ئەوە بوو وەزارەت کۆمەلی ئیش و کاری دیاریکراو وە یاساو رێسایی بۆ وەزیر دانا گرینگترینیان سەرپەرشتی کردنی دیوانی دارایی و دیوانی خەرجکردن سەرپەرشتی کردنی باج وەرگرتن کۆکردنەوەی هەموو دەسەلاتی مەدەنی و سەربازی دران بەوەزیر جگە لەو ئەرکیە گشتیانەی خەلیفە بە وەزیری دەدا وەزیر جێ خەلیفە دەگرێتەوە لەحوکمرانی واتا دەستە راستی خەلیفە
وەزارەت لە سەردەمی حەباسی دوو جۆربوون
1.وەزارەتی جێبەجیکردن: بۆ جێبەجیکردنی فەرمانەکانی خەلیفە داندرابوو وەزیر بۆی. نەبوو هەر لەخۆیەوە رەفتار بکات لەم حالەتەدا وەک ئەلقەی گەیاندن وابوو لە نێوان ئیمام و گەل
- وەزارەتی دەسەلات پێدان : بە تەواوەتی وەزیر بۆ هەبوو دەست لە کارو باری دەولەت وەربدات ئەمەش پاش ئەوەی خەلیفە دەسەلاتی دەداتئ لەگەل ئەوشدا خەلیفە مافی ئەوەی هەیە لە لابردنی و دانانی جێنشینەتی بۆ ئەکەسانەی کە وەزیر پۆست پێ داون و کاتێک دەسەلاتی خەلیفەی حەباسی لاواز بوو وەزیر پلەوپایەی بەرزبویەوە.
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
