چەند ڕێکاری ژینگەپارێزی.. هێمن ئەمینی
لە چەند سەدەی ڕابردوودا و لە گەڵ گرنگیدان بە ئاوەزی مرۆڤ و بە ناوەندبوونی مرۆڤ و ئەو پێشڤەچوونانە خێرایەی مرۆڤ لە بواری زانست و بەرهەمهێناندا کاریگەری سەرەکیان لە سەر ژیانی مرۆڤ و خۆشبژوێی و ڕابواردنی مرۆڤ داناوە و هەروەها ویستی لەبڕاننەهاتوو و تێرنەخواردوی بازار و مرۆڤەکان بۆ مشەخۆریکردن وبەرخۆری هەر لە برەوسەندن و تەشەنەسەندن دایە و ئەو پێشکەوتن و بەرخۆریەش بۆتە هۆی تێکدانی ژینگە. مرۆڤ بۆ دەستڕاگەیشتن بە بەرهەم و پێداویستی زیاتر دەستی لە ئەوکی ژینگە ناوە و لەو نێوانەشدا ژینگە لە هەموو لایەنێکەوە گورزی مەترسیداری بەرکەتووە. ئەوەش هەموومان بە سانایی هەستی پێدەکەین و ڕۆژ بە ڕۆژیش هەست بە کاریگەرییە نەرێنیەکانی ئەو دەستوەردانە نابەجێ و زۆر و زەوەندەی مرۆڤ دەکەین و ئەوەش بە شێوەی؛ گەرم بوونی زەوی، مەترسی کوونبوونی توێژی ئوزۆن، وشکەساڵی، گۆڕانی کەشوهەوا، توانەوەی چاڵە بەفرەکان و بەفر و سەهۆڵی جەمسەرەکان، لەنێوچوونی بە هەزاران جۆری گژ و گیا و بوونەوەر، خۆڵبارین، هەڵگەڕانەوەی هەوا، دووکەڵ، پیسبوونی ئاوەکان، چەندین جۆری نەخۆشی و بە دەیان کێشەیتر کە ڕۆژانە ڕوبەڕوی سروشت و مرۆڤ دەبنەوە و هەردەمیش لە هەڵکشاندان، خۆیان دەردەخەن. ئەوەش هەموو دنیای بە گشتی کەم یا زۆر تەنیوەتەوە و هیچ شوێنێکی گۆی زەوی لەو بازنەیەی تێکدانە بە دوور نیە و کاریگەرییەکانیشی هەموو شوێنێک و هەموو کەسێک کەم تا زۆر دەگرێتەوە.
دیارە ئێرەش لەو کاوڵکاریە ژینگەییانە پشکی شێری پێبڕاوە. جا بۆ ئەوەیکە دۆخەکە لەوەی هەیە مەترسیدارتر نەبێت، چەند ڕێکارێک هەن کە دەکارین ڕەچاویان بکەین و بۆوەی یارمەتیەکی ژینگەمان دابێت و بەر لە هەموو شتێک بە هانای خۆشمانەوە بێین و ئەو ڕێکاڕانەش کە لە ئینگلیزیدا بە ڕ(ئار R) بە نێوبانگن، شی دەکەینەوە. دیارە ئەوانە هەر بۆ وەبیرهێنانەوەن و دەنا داهێنانێکی نوێ نین و وەچەکانی بەر لە ئێمە لە گشت دنیا بە خۆ سازدانیان لە گەڵ سروشت ئەوە ڕێکارانەیان ڕەچاو کردوە و لە بەشی زۆری ئایین و ڕوانینەکانی ڕابردوودا سەرنجی وردی ئەو ڕێکارانە دراوە و ڕەچاویان کردون و لەو ڕێکارانەش دەکڕێ ئاماژە بەوانە بکەین؛
١-دەست پێوەگرتن(Reduce)، کەمکردنەوە، داشکاندن. ئەو ڕێکارە واتە ئێمە دەست بە دەکارکردنی شتیەوە بگرین و یان ئەگا هەتا ئێستا زۆرمان دەکار کردوە، ڕێژەکەی کەم کەینەوە. بۆ وێنە؛
-ئێمە دەکارین بە جێی وەی کە هەموو چرای دە ماڵەوە یا نووسینگەکەمان باییسێ با هەر چرای ئەو ژورەی کارمان پێیە و ئەویش ڕوناک نیە، هەڵکەین.
- ئەگا ماشێنی دەشۆین یا خۆ دەشۆین با دەست بە ئاوەوە بگرین.
-بە جێی وەی دە دەست کەوش و دە دەست کاوپاتۆلمان هەبێت با کەمترمان هەبێت. با بەجێی سێ ماشێن با ماشێنێکمان هەبێت و بە جێی سیپەیەک میوە چەندمان دەوێت ئەوەندە ببەینەوە کە دەخورێت و پێویستە. با بیستۆکیكمان هەبێت و چەند دەنکمان نەبێت. - با ئەگا گەرمامانە، بە جێی وەی پەنجەرەی وەکەین، کورەکە کز و کەم کەین و یان ئەگا لە ماڵەوەین با بەرگی گەرم لە بەر کەین و بە تەواوی خۆ نەکەینەوە و تینێ نەدەینە گەرمکەرەوەکان.
-هەر کات چووینە نانەوەخانەی با کەوڵ و پارچەی خۆمان بەرین و بەجێی جارێک بە دەیان جار دەکاری کەین و ئەوە بۆ شت کڕینی دیکەش دەتوانین زەمبیل، سەوەتە، تورەکە و … خۆمان بەرین و بۆ چەندین جار بە کاری بێنین.
-پێویست ناکات هەموو ڕۆژێک ماشێن بشۆین و ئاو بە فیڕۆ بچێت و با لە جیاتی ماوە ماوە بیشۆین و ئەوە بۆ کەسانێکیش کە سۆسەی ماڵپیسیان هەیە، با ساڵێ لە جارێک زیاتر ماڵێ هەڵنەگرن و لە خۆوە ئاوی زۆر دەکار نەکرێت و لەو لاشەوە زۆر شتی کیمایی لە ڕێگای ئەو شلانەی شومەک شتنەوە، بشتە دەنێو ئاوەکان و زێرابەکانەوە. واتە پێش بە فیرۆدان و خۆڕاییکردن بگرین.
٢-پاتەکردنەوە(Repeat)، دووپاتکردنەوە، دووبارەکردنەوە. ئێمە هەر ئەو شتەی کە هەمانە بێ ئەوەی دەسکاری کەین و لێی کەم و زیاد کەین، هەر بەو شێوەیە و هەر بۆ ئەو کارە دەکاری دەکەینەوە. بۆ میناک؛ دەستێک کاوپاتۆڵمان هەیە، وا هەست دەکەین ڕەنگیان کاڵبۆتەوە بە جێی وەی فڕێیان بدەین، بۆ کاری کشتوکاڵی یا دەرودەشتێ و یان کاریتر دەکاریان دەکەین. یان جاری وایە بەرگەکانمان بۆ تەنگ بوونەوە و دەیاندەین بە کەسانیتر با لە بەریان بکات. ئەو کۆنە یا بەرگی دەستی دوو یا تاناکۆرا کە دێت هەر ئاوایە، واتا وەک خۆی دەکار دەکرێتەوە. ئەوە بۆ کەڵوپەڵی ماڵێ و ماشێن و سەدان شتی دیکەش ڕاستە، خۆ ئێمە ناچین فڕێیان دەین، دەچین دەیاندەین بە کەسێک یان بە کۆنەکڕێک و یان بە ئی تازەیان دەگۆڕێنەوە و ئەوانە بێ ئەوەی گۆڕانکاریان بە سەر دابێت هەر بەو شیوەیە و هەر بۆ ئەو کار و مەبەستە بەڵام بە دەست کەسێکی دیکە و لە شوێنێکتر هەر وەک خۆیان دەکار دەکرێن.
٣-لەکارکردنەوە، بەکارهێنانەوە، خستنەوەکار(Reuse). لە خستنەوەکاردا، ئەو شتەی کە کارمان پێنەماوە بەجێی وەی فڕێی بدەین، دەچین بە شیوەیەکی دیکە و ڕەنگە بە هێندێک گۆڕانکاریەوە بێ ئەوەی پێکهاتە سەرەکیەکەی لە نێو بچێت بۆ کارێکی دیکە دەکاری دەکەین. بۆ وێنە تەنەکە یا پوتی ڕۆنی بە جێی وەی فڕێی بدەین، دەیکەنە تەنەکەی پەنیری و پەنیری تێدا دادەگرین و یان پاشماوەی زبڵ و خاشاکی تێدەکەین.
-ئەو جل و بەرگەی کەڵکیان نەماوە دەکەینەوە پەڕۆ کۆن.
ساڵان لە لای خۆمان دەهاتن بە تورەکە و کیسە برینجی کەوڵی نانیان هەڵدەدرو.
-لایلۆنی میوەی یا شومەکی کە هێنامانەوە و پاشی شومەکمان لێدەرهێنان، دوایە بیانکەینە لایلۆنی زبلی.
-کەڵک وەرگرتن لە شتی قایم و بۆ چەندین جار بەکارهاتن و دەکارکردن بە جێی شتومەکی یەکڕایی و سەفەری. بۆ وێنە بۆ نانوەرگرتن لە کەوڵ و خام و پارچەی تایبەت کە بۆ سەدان جار دەکار دەکرێت و هاسانیش دەشورێت کەڵک وەرگرین. - لە ماڵەوە، خواردنگەکان و لە دەرودەشت بە جێی کەوڵ، سفرە و هەوروهۆڵەی یەکڕایی و سەفەری کە شتیشیان تێدا خۆش نیە، کەڵک لە کەڵوپەلی چەندڕایی و تۆکمەتر وەرگرین.
۴-مردەوەژیRecycling))؛ لە مردەوەژیدا کەڵوپەڵی لە کەڵکەوتوو، لە بەردادەکارکراو و لە کارخراو لە بنیڕا هەڵدەتەکێنرێت و و سەر لە نوێ هەڵدەشێلرێت و دادەڕێژرێتەوە و بۆ شتێکی دی و بۆ دەکارکردنێکی هاوشێوەی گۆرینی خۆی یا نوێتر و جیاوازتر دەگۆڕدرێت. بۆ وێنە پڵاستیکە کۆن، ئاسنی ژەنگاوی، زەردە و شتی لەو بابەتە سەر لە نوێ دەتاوێنرێتەوە و هەڵدەشێلرێنەوە و دەکرێنەوە بە هەمان بەرهەمی پێشوو یان شتێکی دیکە. یا لاپەڕە و کۆنە قاقەز و نووسراو هەویر دەکرێنەوە و سەر لە نوێ دەبنەوە بە قاقەز، کارتۆن و شتیتر.
۵-گێرانەوە، دەستخستنەوە(Recover)؛ لە دەستخستنەوەدا ئەو پاشماوانەی خواردنەکانی مرۆڤ یا پاشەرۆی ئاژەلان بۆ نێو سروشت خۆی دەگێرینەوە. بۆ وێنە ئەو توێکل و پاشماوەی میوە، ورکەنان هەر لە نێو سروشتدا یا گەوەردا بۆ ئاژەڵ، پەلەوەر و بوونەوەرەکانیتری ڕۆدەکەین، یان گەڵای دارەکان هەر لە بن دارەکان دەکەینەوە بۆ خۆی وەک پەینی کیمیاوی کار دەکات و زەرەر و زیانی ویشی نیە، پەین و پاشەڕۆی ئاژەلەکان لە بن دار و گژی گیادا بکرێت با باشتر هەڵدەن و بەر بگرن. دیارە ئەوەش لە مێژە باوە.
۶-سەر لەنوێ گۆڕین، گۆرین، دیسان گۆرین(Rechange)؛ لە سەر لە نوێ گۆڕیندا دوو لایەن دەکرێت ڕەچاو بکرێت؛
یەک: ئەو شت، ئامێر، کەڕەستە و شتانەی کە وزەیەکی زۆر دەکار دەکەن، دەستکاری بکرێن و یا بگۆڕدرێن بە ئامێر و کەرەستەی نوێ کە وزەی کەمتر دەکار دەکەن. بۆ میناک؛ چرا و گلۆپێ کە وزەی زۆر دەکار دەکەن بۆ ئەو چرا و گلۆپە نوێیانە دەگۆڕدرێن. ئەو ماشێنانەی کە وزە و سووتەمەنی زۆر دەکار دەکەن، وەلا دەنرێن و ئی نوێ دەکار دەکرێن.
دوو: بە جێی وزە نوێنەبووەکان لە وزەی نوێبووەکان(وەژینەوەکان) کەڵک وەردەگیرێت. بۆ وێنە؛ بەجێی کەڵک وەرگرتن لە وزەی نوێنەبووی هاوشێوەی سووتەمەنە بەردینەکانی وەک؛ نەوت، بێنزین، دار، گاز، ڕەژی بە هەردووک جۆری کانگە و دارینەکەیەوە و … لە وزە وەژینەوە(نوێبووە)کانی وەک؛ خۆر، با، ئاو و … کەڵک وەربگیرێت.
٧-سەر لە نوێ تێرامان، بە خۆداهاتنەوە(Rethink)؛ لە بە خۆداهاتنەوەدا لە تیرامان و بیرمان و داب و نەریت و هەڵسوکەوتەکان ڕادەمێنین و ئەوەی دەزانین بۆ ژینگە مەترسیدارە دەیانگۆڕین. بۆ وێنە؛ - هەموو کەسێک ڕون بکرێتەوە کە بۆ شتی پروپوچ وەک؛ ئەوەی ئەو شوێنەی ئاژەلێک بۆ میناک جگی گورگی یا ئاژەلێکیتر بەختت دەکاتەوە دەست هەڵگرن و ئاژەلێک بۆ بیرێکی وا چەوت تێدا نەبرێت.
-ئەگا هەتا ئێستا لە باڵتەی چەرمی، یا شتێک کە لە پێستی ئاژەڵ یا پەر و تووکی باڵندە و ئەندامی بوونەوەرەکانیتر دروست کراوە. دەست هەڵگرین و دنەی کەسانی دیش بدەین لەوەی بتەکنەوە.
-گۆشتی ڕاوێ و ڕاوچیەتی کە ئەوەش بۆ سەردەمی نێچیرڤانی و بەروبۆ خڕکردنەوە دەگەڕێتەوە، وەلا بندرێت. ئیدی ئێستا کە مرۆڤ بۆ خۆی بە دەیان ئاژەڵی کەوی کردوە و بۆ خۆی بەڕێژەیەکی زۆر بە خێویان دەکا و کێلگەی ناوەتەوە، خواردنی گۆشتی ئاژەڵی کێوی و پەلەوەر و باڵندەکان هیچ واتایەکی نیە و با بە نێوی تامی خۆش و ئەوە دەست بە خوێنی ئەوانە سوور نەکەین. هەروەها با ڕاوچیەتی کە وەکوو ڕابواردنیش لێی دەنواڕن، وەک پیشەیەکی سووک، دڕندانە و قێزەوەن زەق بکرێتەوە و وەک تاوانباری و تێکدەری هاوسەنگی ژینگە پێناسە بکرێت.
-هەروەها با هێندە گرنگی بە ئاژەلێک لە سەر هەژماری ئەوانیتر نەدرێت، بۆ وێنە سەگ کە لە چاو ئاژەڵەکانی دیکە زۆری پێڕادەگەن، ئەو گرنگیدان بە گەماڵ و یان لانیکەم کار پێنەبوونی لە جاو بوونەوەرەکانیتر بۆتە هۆی زەوەنانەوە، ترەکین و وەچەنانەوەی لە ڕادەبەردەریان. جا ئەو شوێنەی سەشی لێیە، ئیدی هیچ ئاژەڵێکی کێوی لێنامێنێ و سە لە نێویان دەبات و هاوسەنگی سروشتی دەوەرەکە تێکدەدات.
-دەست لە بازرگانی؛ پەلەوەر، باڵندە، گژ و گیا دەگمەنانە هەڵگرین، ئێستا کەسانێک فێربوون لە دەرەوەشڕا کەسانێک دێنن کە زۆرێک لە گیاکان بۆ وێنە مێکۆک لە بنەوە هەڵقەنن، بە قسێ خۆیان ئەو گیایە ڕیشاژۆیە زۆر دەکات و ئەوە لە کاتێکدایە ئەو گیایە و هەزاران گیایتر بە چەندان کەڵکی ژینگەیی و پزیشکیان هەیە، بەر بە جمگە، ڕۆچوون و داخزانی زەوی دەگرین و هەروەها ئاوێکی باشی بارانیش بۆ زەوی پاشقوول دەدەنەوە و پاشەکەوتی دەکەن. - ئاژەڵ و باڵندە دە کەژاوە و قەفەس و ماڵێدا حاسیە نەکەین و هەر ئاژەڵە لە سروشتی خۆی و لە شوێن و جێگای خۆی چالاکتر، ئاسودەتر و جوانتریشە.
-با بە نێوی وەرزێری، ڕابواردن، مەڕداری، باخداری دەست لە پیخی لێرەوار نەنێین و ئەو بیری ئەوەی کە هەموو دەبێت خاوەن ماڵە باخی خۆمان بین وەلانێین. زەوی و زار لە کەسانێک کە ژینگەیان تێکداوە نەکڕینەوە و زەوی بەرهەمهاتوو لە تێکدانی ژینگە نەکڕینەوە. بەروبۆی ئەو زەوی و باخانەش نەکڕینەوە کە لەبەردا دارستان، پاوان و بە گشتی ژینگەی سروشتی و گشتی بووە.
-با هێندە دەستکاری ئاوەکان نەکەین و هێندە ئاوێ هەڵنەبەستین و بەردەوام بیر لێنەدەین و وابزانین کۆتاییان نایە.
-با نەیکەینە پیشە هەموو ڕۆژ و هەموو حەوتەیەک وەنێو سروشت بکەوین و گژ وگیا بشێلین و بۆ چایەک دارێک ئاور بدەین یا بۆ مریشک برژاندنێک مۆرەدارێک نەفەوتێنین و با هەر لە ماڵەوە چێشتەکەمان لێنین و لە دەرێ بە گەرمکەرەوەیەکی وەک پەڕەمێز، پکنیک و … گەرمی کەینەوە، لە ماڵێ ساردوگەرمی پڕ کەین و یان لە سەر گەرمکەرەوەیەکی گەڕۆک چای وەسەر نێین و ئەو بیرە وەلا نێین کە چای داری یان کەبابی ڕەژیەی خۆشترە. - با لە ئاگرکردنەوەدا جا چ بۆ ڕابواردن، پێداویستی، جێژنی نەورۆز، چا و چێشت لێناندا و … بە خۆداچوونەوەیەک بکەین و لە داری لێرەوار کەڵک وەرنەگرین و لە داری هەرسکراوی دەسنێژ و یا داری بڕاوی دەسنێژی تایبەتی نەک خۆڕسک، سروشتی و گشتی کەڵک وەرگرین و بە ئاگری چووک بسازێین و مۆرەدارانی پێوەنەنێین.
٨-بەرەنگاری(Resistance)؛ لە کۆتاییدا هەر تاکێکمان لە سەر شانمانە بە هەموو شێوەیەک دژی ئەوانەی ژینگە تێک دەدەن بوەستینەوە، جا ئەوە بە ئاگادار کردنەوە، ڕونکردنەوە و وشیارکردنەوەی ئەو تاوانبارانە و هەروەها تەواوی کۆمەڵگا لە ئاکامی کردەوەی دزێوی ئەو ژینگەتێکدەرانە بێت و یان بە مانگرتنی گشتی و بەرگرتن لێیان بە شێوەی ئاسایی و یاسایی و دەنگهەڵبرین یان بە هەر شێوەیەک بێت، وا بکەین ئەو کاولکاریەکانە بوەستێنرێت.
دیارە لەو چەند ڕێکارە سەرەکیە بە زۆرینە لە سەرچاوە و نووسینەکاندا ئاماژە بە ڕێکاری یەک، سێ و چوار زۆرتر دەکرێت و جاری واشە ئاماژە بە دوو و پێنجیش دەکرێت و بەڵام هەر پێنجەکەم ڕیزکردن و جیا لەوەش ڕێکاری شەش، حەوت و هەشت بۆ خۆم زیادم کردون و ئەو میناکانەش هەر بۆ خۆم هێناومەنەوە و بە پێی ژینگەی خۆمان دامڕشتوون. ئێمە ئەگا ئەو ڕێکارانە ڕەچاو کەین جیا لەوەی کەڵکی بۆ ژینگە هەیە و لەولاشەوە لە باری ئابوریشەوە تێچوومان کەمتر دەبێت و لە لایەکی دیکەشەوە کاتمان بۆ دەگەرێتەوە و هەروەها پێویستیش ناکات خۆ ماندوو بکەین و بۆ وێنە تێچووی زیادی بکەین بەڵێ ئەوە ئێمە دار لە نێو دارستاندا لێدەدەین و ئەو هەموو خەڵکەکە بە خۆوە ڕاگیر بکەین، بە تایبەتی لەو شوێنانەی دارستانی خۆڕسکی لێیە، هەر ئەوی بپارێزین تەواوە و جا تێچووشی نیە بۆ سرۆشتەکەشی خۆڕاگرترە. هەروەها بە دەکارکردنی ئەو ڕێکارانە زۆر ڕوداوی سروشتی نەخوازراو و ئەو مەترسیە ژینگەییانەی کە لە سەرەتادا لە بارەیان دواین، لە کەمی دەدەن. لە کۆتاییدا دەتوانین ئەو هیوایەشمان هەبێت کە زانست و خراپ بەکارهێنانی چەندە لە تێکدانی ژینگەدا مەترسیدار دەرکەتووە، دەتوانرێت بە شێوەی دروست بۆ بەرژەوەندی سروشتیش دەکاری کەین و بەر لەو تێکدانە ژینگەییانە بگرین.
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
