ڕیشەی(١٢)تەمەنی هەزار ساڵەی نەورۆز لە ناخی بەڵگە شوێنەواریەکانەوە.. پرۆفیسۆر دکتۆر مەولود یتبراهیم حەسەن

پێشەکی :
جەژنی نەورۆز بەهۆی ئەو مێژووە دوورو درێژ و هەرە کۆن و ئەو جوگرافیا فراون و ڕەهەندە جیهانییەی کە زۆر لە پێش زایینەوە بۆی دروست بووە ، ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی کە بەزۆر شیوە مێژووی دروستبوونی باسبکرێ و بنووسرێتەوە !
ئێمە ئەمڕۆ واز لە هەموو ئەو مێژووانەی تر دەهێنین و ڕوو لە بەڵگە باسکراوەکان ناکەین هەرچەندە هەریەکەیان گرنگی خۆی هەیە ، خاڵێکی هەر گرنگیان ئەوەیە کە ئەم هەموو گێرانەوەو مێژووە بۆ خۆیان نیشانەی کۆنی وبەربڵاوی و گرنگی جەژنی نەورۆزن ، هەر ئەو کۆنی و فراوانی جوگرافیایەی کە نەورۆز ساڵانە تێیدا پیرۆز دەکرێ ، ماف دەدات بە هەموو وڵات و میللەتێک کە چۆن جەژنی نەورۆز بە پیرۆز دەگرێ ، ئاواش بۆ خۆیان مێژووێک بۆ نەورۆزی خۆیان بەڕاست وەربگرن و بەهی خۆی بزانێ !
بەڵام .. لە نێو ئەو هەموو مێژووە کامیان ڕاستترو پڕ بەڵگە ترە !؟ خۆ ناکرێ مێژووەکان هەموویان هەر ڕاست بن ! کە هەندێ جار زۆر لێکدوور دەکەونەوە . بەڵام ، دیسان هەمووشیان بێ بەش نین لە جۆرێک لە ڕاستی ، ئەو ڕاستییەی کە لەگەڵ مێژووە ڕاست و دروستەکە تێکدەکاتەوەوە ! خاڵێکی گرنگی ئەم وەک یەکیە ئەوەیە کە هەمووان لە یەک ڕۆژدا نەورۆز دەکەن ، ئەوتش ١/١ ی سەری ساڵێ کوردیە ، کە دەکەوێتە بەرامبەر ٢١/٣ ی ساڵی زایینی .
پێویستە لێرە خاڵێکی گرنگ باس بکەین ، کە ئەو هەموو مێژووە جۆراوجۆرو ساڵ و زەمەن لێک جیایەی کراوە بە مێژووی نەورۆز ، هۆی ئەوەن کە لە( دوازدە هەزارساڵ) بەرەو هێروە ، ڕووداوە گەورەکان هەموویان دەخرانە ڕۆژی نەورۆزو هەر میللەت و وڵاتەش هەندێک ڕووداوی مێژووییان تێکەڵ بە ڕۆژی نەورۆز بووە ، ئەم تێکەڵبوونەش بووەتە هۆی ئەوەی ئەو مێژووەی وڵاتی خۆیان بە مێژووی سەرهەڵدانی یەکەمی نەورۆز بزانن ! لە گەڵ ئەوەش چەند خاڵێکی گرنگ هەر لەسەرەتاوە لە پەیدا بوونی نەورۆزدا هەبووە ، خاڵەکانیش ئەمانەن :
یەکەم : نەورۆز لە سەرەتاوە جەژنێکی گرنگی ئایینی بووە ، ئەو ڕەهەندە ئایینیەش نەورۆزی پیرۆزکردووە .
دووەم : جەژنێکی سروشتی کشت و کالی بووە ، ئەمەش سەرەتای گۆڕانی وەرزی زستانی سارد بووە ، بۆ بەهاری تەرو جوان و ڕازاوە .
سێیەم : ڕۆژی هاتنەوە سەر دنیای دەمموزی بووە ، کە دەمموزی دواجار پیرۆزیەکی خوداوەندی وەرگرتووە .
چوارەم : ڕەهەندێکی ئەفسانەیی هەبووە ، ئەفسانەش ئەو سەردەمە پیرۆز بووە و ڕێ و ڕەسم و سرووتی تایبەتی هەبووە جیانە بووە لە ئایین.
پێنجەم : بەردەوام نەورۆز جەژنێکی گەورەی هەمەلایەنەی پاشاو هەموو کۆمەڵانی خەڵک و پیاوانی ئایینی بووە،کە هەمووان تێیدا بەشداربووەنە .
شەشەم : زۆر بۆنە دەخرانە ئەو ڕؤژە ، بۆ نموونە تاج لەسەرنانی پاشا ، ڕاگەیاندنی دەوڵەت وڕاگەیاندنی سەرکەوتن بەسەر دوژمنان لە شەڕدا .
حەوتەم : ساڵانە دەبووایە لە جەژنی نەورۆز دیاری و خەڵات لە هەموو وڵاتەوەو وڵاتانی دورو بەروکاربەدەستانی وڵات پێشکەش بە پاشای مەزنی بکەن .
هەشتەم : ئاهەنگی جەژنی نەورۆز دوازدە ڕۆژی دەخایاندو هەموو ڕۆژەکان بەرنامەو سروتی شادی خۆی هەبووەو لە پاشاوە تا جوتیارو شوانێک هەموویان تێیدا بەشدار بوون.هەر بۆیە ئەو جەژنە هەر زوو ناوبانگێکی جیهانی وەرگرت و هەموو وڵات و میللەتانی دەورو بەر بەخۆشیەوە کردوویانە بە جەژنی خۆیان .
پێشتر گوتمان ڕوداوە گەورەکان و سەرکەوتنەکان لە شەڕو ڕاگەیاندنەکانی سەرکەوتنەکان دەخرایە ڕۆژی نەورۆز ، ڕاگەیاندنی دەوڵەتی ماد لە سەرەتاوە ، سەرکەوتن بەسەر ئاشووریەکان لە ساڵی( ٦١٢ پ.ز ) دیسان لە نەورۆزی ئەم ساڵە ڕاگەیێندرا ؛ هەرئەوەشە کە ( ئەفسانەی کاوەو زوحاک ) کە بەڕای ئێمە هەمان سەرکەوتنی مێژوویی مادەکانە بەسەر ئاشووریەکان ، ئەویش لە گەڵ ڕۆژی جەژنی نەورۆز ، پاشا سەرکەوتنەکەی خۆی ڕادەگەیێنێ ! ئەمەو زۆر ڕووداوی گەورەی ناوچەیی و جیهانی وەک پیرۆزیەک بۆ ڕووداوەکان خراونەتە ڕۆژی نەورۆزو ئاهەنگەکانیان تێکەڵکراون . گرنگیەکی تری نەورۆز لەوەدایە کە زۆر لە پێش زایینەوەو هەموو میللەت و ئایین و وڵاتە لێک جیاو لێکدوورەکان دواجار نەورۆزیان وەک جەژنی خۆیان قبووڵ کردبوو.
نەورۆز ڕۆژی هاتنەوە سەر دنیای دەمموزی :
نەورۆز لە داستانی (دەمموزو عەشتار) دا ، لە دەقە نووسراوەکانی سۆمەریەکان بەتایبەت لە داستانی دەمموزو عەشتار دا ، باسی جەژنی هاتنەوە سەر دنیای دەمووزی دەکەن ، پاش ئەوەی شەش مانگ لە ( جیهانی ژێرەوە)سۆ،ەری کە دەکاتە( بن دنیا )ی نێو ئەفسانەی کوردی ئێستا ، بەند دەکرێ ! ئەو هاتنەدەرەوەیە دەکاتە ڕۆژی یەکەمی ساڵی نوێی سۆمەریەکان و هەمان ڕۆژی یەکەمی ساڵێ ئێستای ساڵنامەی کوردیمانە ، لە داستانەکەو نووسراوە سۆمەریەکان ئەو جەژنە بە ناوی ( زەگموک – زەگمەک) ناو دەبەن، کە ماناکەی دەکاتە ڕۆژی نوێی و ساڵی نوێ ! تەمەنی داستانی( دەمموزو عەشتار ) یش بەپێی لێکۆڵەرانی ئەفسانەو داستانی سۆمەریەکان ، دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سەرهەڵدانی کشت و کال (١٠ هەزار) ساڵ پێش زایین ، کارەکتەری ئەو داستانەش بە شێوەیەکی سەرەکی ( جوتیارو شوان) ن ، ئەوەش بە وردی لە داخوازی کردنی عەشتارو شووکردنییدا دەردەکەوێ ، کە دوو کەس وەک جوتیارو شوان هەریەکەیان بۆ بەدەست هێنانی دڵێ عەشتار بە پیشەو بەرهەمی خۆیان دا هەڵدەڵێن ! ئەوزەمەنەش هەمان زەمەنە لەگەڵ زەمەنی دروستکردنی( پەرستگای گرێ مرازان ) کە بە ترکی کراوە بە (کوبیکلی تەپە ) کە ئەو پەرستگایەش بۆ( ١٠هەزار ساڵ) پێش زایین دەگەڕێتەوە !
پەرستگای گرێ مرازان :

پەرستگای( گرێ مرازان )(١) کە بەکوردی( گرێ ناڤوکێ ) شی پێدەڵێن و بە ترکیش پێی دەڵێن 🙁 کوبیکلی تەپە ) ، ئەم پەرستگایە دەکەوێتە نزیک شاری (ڕەها) ی باکووری کوردستان و لە تەنیشت گوندی ( خرابەڕەشکێ ) ! ئەم پەرستگایە ساڵێ( ١٩٦٣ ) شوانێکی کورد بە ردێکی خۆشکراو لەسەرگردی ( گرێ مرازان ) بە دەرەوە دەبینێ ، بیردەکاتەوە دەزانێ ئەم بەردە ئاسایی نیە ، بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری لێ ئاگادار دەکاتەوە ، ساڵی (١٩٩٤) شوێنەوارناسی ئەلمانی پرۆفیسۆر (کلاوس شمیدس) دەچێتە ئەم شوێنەو دەس بە هەڵکۆڵێن دەکات ، لە ئەنجامدا بۆی دەردەکەوێ کە ئەمە( پەرستگا )یەو تەمەنی (١٢هەزار ساڵ )یە(٢) ، کۆنترین پەرستگایە لە هەموو جیهان و هێندە پڕ نهێنیە گوتبووی 🙁 ئەگەر تەواوی شووینەکە پشکنینی بۆ بکرێ ئەوە تیوری دروستبوونی مرۆڤ دەگۆڕێ!) ئەم پەرستگایە بە ستوونی گەورەو گران و جۆراوجۆر دروستکراوە ، ستوونی وای تێدایە کە (١٦ تەن ) گراناییەتی ، هێندە لووس و ڕاست و جوان تراشراون مرۆڤ سەری سوڕ دەمینێ ؛ دوازدە هەزار ساڵ پێش ئەمڕۆ مرۆڤ لەم شوێنە چۆن توانیویەتی کار لەسەر بەردی ئاوا گران و ڕەق بکات و هێندەش ئەندازەیی و هونەری بیڕازێنێتەوە بە وێنەی ( بەرز – بارز ) و( هەڵکۆڵراو)(٣) کە هەر وێنەیەک جۆرە ئاژەڵێکە، لە کاتێکدا حەو وەختە هێشتا ئاسن نەدۆزرابووەوە ! جگە لەمەش لە دانان و ڕیزکردنی ستوونەکان وەک دەردەکەوێ پشت بە زانستی ( ئەستێرەناسیی )(٤) بەستراوە ؛ لەوانە دوو ستوونی شەش مەتر بەرزی لە ناوەڕاستی پەرستگا کە بەرامبەر یەک چەقێندراون ؛ پسپۆران وای لێکدەدەنەوە کە ئەم دوو ستوونە بۆ(فەلەکناسیی و ساڵنامە )(٥) بە کار هاتوون ،نووسینگەی ڕاگەیاندنی زانکۆی ئەدەنبەرە ڕایگەیاند :(مارتن سوێتمان ، کۆنترین ساڵنامەی دۆزیوەوتەوە کە لە هەموو مێژووی مرۆڤایەتی شێوەی نیە! ئەم ساڵنامەیە لەسەر یەکێ لە ستوونەکانی گرێ مرازان – کوبیکلی تەبە – لە خوارووی ئێستای ترکیا نەخشێندراوە ! ) کە ستوونەکە ستوونی ( ژماە ٤٣ )(٦)
! ئەمەش بیرۆکەی بوونی ساڵنامە بە ڕاست وەردەگرێ ، واشێان لێکداوەتەوە کە ( ئەستێرەی ئۆریۆن ) ئەگەر بکەوێێتە نێوان ئەم دوو ستوونە شەش مەتریە ، ئەوا نیشانەی سەری ساڵەو ئەم سەرە ساڵەشیان کردووە بە جەژن ، کلاوس شمیدت دەڵێ : ( ئەم جەژنە لە ڕۆژی ٢١/٣ کراوە ) دیارە ٢١/٣ ێش دەکەوێتەبەرامبەر ڕۆژی ١/١سەری ساڵێ کوردی و سۆمەری و هەمان ڕۆژی ( جەژنی نەورۆز)ی(٧) ئێستای خۆمانە ! ئەمەش جارێکی تر دەری دەخات کە جەژنی نەورۆز جەژنێکی کۆن و بڵاوەو لە هەموو ناوچەکە پیرۆزکراوە ، ئێمە پێشتر لە لێکۆڵێنەوەیەکدا بە ناوی ( دێرینکۆیۆ لە نێوان جیهانی ژێرەوەی داستانی دەمموزی و بەهه شتی ژێرزەمینی جەمشیدا ( کە ناسراوە بە- وەر ) ، بە لێکۆڵێنەوە لە شاری سەڵماند مان ژێرزەمینی ( دێرینکۆیۆ) ی یازدە چێن لە ژێر چێنی باکووری کوردستان ، کە ئەویش تەمەنی (دوازدە هەزار ساڵە) ئێمە بە لێکۆڵێنەوە سەلماندمان کە ئەم شارە هەمان شوێنی چوونە خوارەوەی( دەمموزی و عەشتارو ئەنلیل )ە لە داستانی دەمموزو عەشتاردا بە ( بن دنیا – جیهانی ژێرەوە ) ناسراوە ، لەم شوێنەوە ( دەمموزی و عەشتارو ئەنلیل ) چوونەتە خوارەوە ( عالم السفلی ) ی سۆمەری هەر لە وێش هاتوونەتەوە سەر دنیا و ئەو ڕؤژەش کراوە بەجەژن.
لەم نووسینەدا دەردەکەوێ کە لە پەرستگای گرێ مرازان( زانستی فەلەکناسیی و ئەستیرەناسی )هەبووەو( ساڵنامە ) یان هەبووەو (سەرەساڵ )یان هەبووەو سەرە ساڵەکەش کراوە بەجەژن و ئەم جەژنەش وەک پسپۆران دەڵێن : ( جەژنی نەورۆز ) ە ، ئەم بەڵگەیەش کۆنترین بەڵگەیە تا ئێستا ( شوێنەوارناسان بیدۆزنەوە )کە بەڵگەی هەبوونی جەژنی نەورۆز بسەڵمێنن .

لەم پەرستگایەو لە دوازدە هەزار ساڵ پێش ئەمڕؤشدا ! دیارە ئەگەر بەوردی لێکۆڵێنەوە لەم شووێنە بکرێ ، دەردەکەوێ پێشینەیەکی زۆر لە دوزدە هازار ساڵ کۆنتری هەیە ، چؤن ناچێتە عەقڵەوە ئەم پەرستگایە بێ پێشینەیەکی کارکردنی سەدان ساڵ و هەزاران ساڵە مرۆڤەکانی ئەم وەختە یەکسەر بە ئاستێکی وا بەرز دەستیان بەکار کردبێ ؛ بەم هەموو زانست و هونەرەوە کە لە پەرستگاکەدا بە کار هاتووە ! ئەوەی لێرە بۆ ئێمەو ئەم لێکۆڵێنەوەیە زۆرگرنگە ، بە بەڵگەی شووینەواری و بە ڵێکۆڵێنەوەی زانستی و بەدانپێدانانی پسپۆران ونێوەندە زانستی و زانکۆکان باسی (مێژووی ١٢ هەزار ساڵ )ەی نەورۆزمان بۆ دەکات و شوێنەکەس لە کوردستانە .

گرێ مرازان ، کوبیکلی تەپەو دۆزینەوەی هێماکان :
پاش ئەوەی ساڵی ٢٠٢١ پسپۆران پاش هەوڵ و ماندوو بوونێکی زۆر ، ئەوەیان ڕاگەیاند کە (ساڵنامەی گرێ مرازان ) کۆنترین سانامەی هەموو مرۆڤایەتیە کە تا ئێستا دۆزرابێتەوە؛ ئەم هەواڵە گرنگە بۆ بە هەواڵێ نێوەندە زانستی و میدیاییەکان و زۆری لە بارەوە گوتراو نووسرا ! ئەوەش بە هۆی لێکۆڵێنەوە وردو زانستیەکانی چەندان پسپۆربوو . یەکەمجار (پرۆفیسۆر کلاوس شمیدس )(٨) پسپۆری شوێنەوارناسیی ئەلمانی باسی ئەم ساڵنامەو جەژنی سەری ساڵەی ئەو مرۆڤانەی ئەوسەردەمی کردوو گوتی : جەژنەکەیان دەکەوێتە ٢١/٣و لەم ڕۆژە ئاهەنگیان گێڕاوە ! دواتر زاناکان کەوتنە (خوێندنەوەی وەردی نهێنی )یەکانیان و(دۆزینەوەی هێماکان ) ئەو هێمایانەی لەسەر ستوونە گەورەو جۆراو جۆرەکان ، بە شێوازی جیا جیا نەخشێندراون ، توێژەرانی (زانکۆی ئەدەنبەرەی ئسکۆتلەندی ) لەسەر ئەو باوەڕەن کە ئەو نەخش و هەڵکۆڵێنانەی سەر ستوونەکانی- گرێ مرازان – کوبیکلی تەپە – (کۆنترین سانامەی هەیڤی هەتاوین) کە تا ئستا دۆزرابنەوە! ئەوان لەسەر یەکێ لە ستوونەکان هێمای ٣٦٥ نموونەی بە بە شێوەی (٤ )یەو هەر یەک لەم نیشانانە هێمای ڕۆژێکەو بە هەمووان دەکە نە ١٢ مانگی هەیڤی و هەتاوی ، زاناکان وای بۆ دەچن ئەو ستوونانە لە ١٠ هەزارو ٨٥٠ ساڵ پێش زایین تراشراون . ئەوەش بۆ تۆمارکردنی ئەو ڕۆداوەی کە یەکێ لە کلکدارەکان بەرزەوی کەوتووەو ئەوەش بەر لە ١٣ هەزار ساڵ پێش ئێستا ڕووی داوە . ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی سەردەمێکی شەختەبەندانی ١٢٠٠ ساڵەی بەدواوە بووەو بووەتە هۆی لە نیو چوونی گیانلەبەرە گەورەکان و گۆڕانی ژیانی ڕاوچیەتی بۆ کشت وکالی ونیشەجێبوونی خەڵکەکە و پەیدا بوونی باوەڕی جۆرە ئایینێک ! مارتین سویتمان زانای زانکۆی ئەدەنبەرە خاوەنی ئەم توێژینەوەیە نووسیویەتی : ( واپێدەچی دانیشتوانی – کوبیکلی تەپە – گرێ مرازان – چاودێرێکی بە سەلیقە ووردی ڕووداوەکانی ئاسمان بووبن .) هەر ئەو توێژەرە لە بارەی – کوبیکلی تەپە – گرێ مرازان – دەڵێ : کوبیکلی تەپە کۆنترین دروستکراوی دۆزراوەی مرۆڤەو دەکەوێتە شاری شانلی ئورفە و نزیک سنووری سوریا و بۆ( ٩٦٠٠ تا ٨٢٠٠) ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە . لەم دوو بازنەیە نزیکەی ٢٠٠ ستوونی تێدایە ، کە بەرزییان نزیک بە شەش مەتر دەبێت و ئەمەش بۆ ئەوە دەشێ کە پەرستگا بووبێت . ئەم زانیاریانە لە بڵاوکراوەی زانستی (تیم ئاند ماند ) بڵاو کراوەتەوە .
ئەم شوێنە گرێ مرازان دەکەویتە باکوری کوردستان و شوێنێکە لە نێوان چەندین شوێنەواری تر کە هەموویان زەمەنەکەیان دەگەڕێتەوە بۆپێش ١٢ هەزار ساڵ و ئەمەش نێشانەی سەردەمێکی گرنگی سەرد هەڵدانی( شارستانیەتی بەرد ) ە لە کوردستان، چۆن هە موو ئەو شوێنانە کارکردن و تراشینی بەردە ، هەر بۆ نموونە : (شاری حەسەن کێف و کاراهان تەپەو دێرێنکۆیۆ و گرێ مرازان) ، هەموو ئەمانەش تەمەنیان ( ١٢٠٠٠ )ساڵەو نیشانەی بەردەوامی و ئاوەدانی کوردستان و سەر هەڵدانی شارستانیەتە کانن !

لە سایتی ( دارکا مازیا ) لە وتارێکدا بە ناوی ( شوونوارێ کو دکارە زانینا مە یادیرۆکی بگوهەرینە : گرێ مرازا ) لەم وتارەدا نووسراوە 🙁 زانیاریەکانی گرێ مرازان دەبێت هۆی گۆڕێنی تێڕوانینی ئێمە بۆ مێژووی کۆمەڵایەتی ، بە داخەوە زۆربەی دەشاردرێتەوە ، هەروەک ( ئان موودەن ) لە زانکۆی ستانفۆرد گوتوویەتی : (گرێ مازان هەموو شتێک دەگۆڕێ ، بەڵام ، ئەوانەی دەیانەوێ ئەم گۆڕانکاریە بەردەوام بکەن ، زانیاریەکان دەشارنەوە !)(*) ئەم زانیاری شاردنەوەو شێواندنە دەمێکە داگیرکەرانی کوردستان دەستیان پێکردووەو نایانەوێ ڕاستیەکانی مێژوو شوێنەوارەکانی کوردستان دەرکەون !؟
هەر لەم وتارەدا هاتووە : (هەندێک لێکۆڵێنەوەی ئانثرۆپۆلۆژیک دەڵێن ..( دی ئێن ئەی) ئێسکەکانی ئەم شوێنەوارە و ئەو خەڵکەی ئێستا لەم ناوچەیە دەژین وەک یەکن ! کەواتە ئەو خەڵکەی لەم شوینەی گرێ مرازان ژیاون و ئەو کوردانەی ئێستا لەوێ دەژین خاوەنی یەک ( دی ئێن ئەی) نە ! واتە ئەوانەی کە گرێ مرازانیان ئاوەدانکردووتەوە هەر لەم شوێنە ماونەتەوەو نە چووینەتە جێگایەکی ترو ئەو شوێنە هەر لە لایان باوک و باپیرانی( ڕەها )یێەکان و دەورو بەری ئاوەدانکراوەتەوە ، کەواتە ئەم لێکۆڵێنەوە زانستیە ئەوە دەسەلمێنێ .. کە (دانیشتوانی گرێ مرازان باوک و باپیرانی کوردن !) هەر ئەو وتارە بەردەوام دەبێت و دەنوسێ : پشکنینە ( دی ئێن ئەی) یەکان ئەوەی سەلماند کە کورد لە پەنجا هەزار ساڵی ڕابردوو هەر لەسنوورەی ئەمڕۆی کوردستاندا ژیاون ، گرێ مرازان پەیوەندی بە مێژووی کوردانەوە هەیە ، لێکۆڵینەوە ئارکۆلۆژی و ئانترۆپۆلۆژیەکان دەیسەلمێنن کە کورد خاوەنی مێژوو کلتورێکی لە مێژینەن و شارستانیەتیان دروستکردووە ، بەڵی لە ڕووێکی تر گرێ مرزان زانیاریە مێژووییەکانمان دەگۆڕێ ، بەڵام ؛ لە گەڵ ئەوەش کۆنی مێژووی کوردو شارستانیەتەکەیان دەخاتە بەرچاو .)
هەروەها لێکۆڵێنەوەکانی زانکۆی ئەستەنبۆل و شیکاگۆی ئەمریکی باس لەوە دەکەن کە 🙁 ساڵێ ١٩٩٥ پاشماوەیەکی زۆر لەم ناوچەیە دۆزرانەوە ، لە نێویاندا ستوونی بەردین کە بۆ چاخی بەردینی نوێ دەگەڕێنەوە ، درێژیان لە نێوان ٣ تا ٦ مەتر دەبێت و گراناییان ٤٠ تا ٦٠ تەن دەبێت و ووینەی گیانلەبەرو باڵندەو مرۆڤیان لەسەر کیشراوە .)(١٠) دواجار ساڵی ٢٠١٨ پەرستگای گرێ مرازان – کوبیکلی تەپە – خرایە نێو لیستی کلتوری جیهانی لە یۆنسکۆ دا .
هونەرو زانستەکانی گرێ مرازان :
لە لێکۆڵێنەوەی لێکۆڵەران و دەرکەوتنی بەردەکان و شێوەی دروستکردنی پەرستگاکەو نەخش و وێنەکان ،وادەکەن ئێمە جێ دەستی زۆر هونەرو زانست ببینین کە لەم شوێنەدا بەجێماون ! ناکرێ ئەم هونەرو زانستە بەرزانە ، بەرهەمی کتوپڕیەکی لەناکاو بن و هیچ پێشینەیەکیان نە بووبێت ! ستوونە بەردەکان بەم تراشینە ئەندازەییەو بەم بەرزی و گرانیانەوە ، چ ئامێرێکی تراشین و چ ئامێرێکی بەرز کردنەوەیان تێدا بە کارهاتووە ؟ ئەم وێنانە بەرهەمی چ ڕەوتێکی هونەری پێشکەوتوون ، کە ستوونەکانیان ڕازاندووتەوە(٩) ، کە وێنەی مرۆڤ وبەرازو ڕێوی و مارو مراوی و زۆری تر ، بە هونەری جیا جیاو بە شێوەی بەرزو کۆڵێن و هەندێکیان سێ ڕەهەندین ! هەروەها زانستی فەلەکناسیی و دروستکردنی ساڵنامەو ، ساڵنامەکەش لە ڕۆژی سەری ساڵە ، کە لەم ڕۆژەدا شەوو ڕؤژ بەرامبەر دەبێت و وەرزێکی تری ساڵ دەست پێدەکات ئەویش بەهارە ، ئەوە چ زانستێکی وردی فەلەکناسییە کە توانیویەتی ، لە نێو ٣٦٥ ڕۆژی ساڵداو بەر لە دوازدە هەزار ساڵ ، ئەم ڕۆژە بدۆزێتەوە کە تێیدا شەوو ڕۆژ وەک یەک دەبن لە کورت و درێژیدا !؟ من وای بۆ دەچم ئەم هەموو هونەرو زانستە گرنگە ، کە پێشینەیەکی دوورو درێژیان هەبێت ؛ چاوەڕێم لە کنەو پشکنین و هەوڵە زانستیەکانی زاناکان ، بەتایبەت شوێنەوارناسەکان ، هەر لەم دەورو بەرە پێشینەو ڕەوتی پێشکەوتنی هونەرو زانستەکان لە شووینە شووێنەواریەکان بدۆزنەوە ،
چەند سەرنجێک :

• گرێ مرازان پێش ئەوەی دەرکەوێ کە شوێنەوارێکی گرنگەو پەرستگایەکی کۆنە ، لای خەڵکی دەورو بەر کە کوردن ، وەک چاکێک و گردێکی پیرۆز ناسرابوو، خەڵک بەتایبەت ژنان بە هیوای منداڵ بوون و مراز ئادا بوون ڕوویان تێدەکردو ئەو تاکە دار تووەی کە لەسەر گردەکە بوو، دارێلی پیرۆز بوو، بە پارچەو پەڕۆی ڕەنگاوڕەنگ دەیانڕازاندەوەو مرازی خۆیان دەگرتەوە !
• ئێمە وای بۆ دەچین پیرۆزی ئەم دارو گردە ، هەر لەو پیرۆزیە هاتووە کە لەسەرەتاو ئەم شوێنە(١٢٠٠٠ساڵ) لەوە بەر پەرستگاو پیرۆز بووە ، ئەم پیرۆزیە هەر بەردەوام ماوەتەوە و خۆی لەگەڵ سەردەمەکان و گۆڕانکاریە ئایینیەکان گونجاندووەو تا دواجار وەک چاکێک وگردێکی پیرۆز بە دیدی کوردە موسلمانەکان جێی ڕازو مرازان بووە ، هەر بۆیەش ناوەکەی بووە بە ( گرێ مرازان ) کە ترک کردوویانە بە کوبیکلی تەپە .
  -ئەوەی بۆ ئێمە زۆر گرنگە جگە لە( پەرستگای گرێ مرازان ) تا ئێستا لە هیچ شوێنێکی جیهان و بەتایبەت ئەم وڵاتانەی جەژنی نەورۆز لە ڕێشەوە بە هی خۆیان دەزانن؟! بەڵگەیەکی ئاوا شوینەواری و هەنجەتبڕیان نەدۆزیتەوە ، تا بیسەلمێنی کە نەورۆز لەوێ سەری هەڵداوە ، ئەوە هەر تەنیا کوردستانە خاوەنی لێکۆڵێنەوەی زانستی وکۆنترین بەڵگەی شوێنەواریە!
  -دەرکەوت ئەو ساڵنامە کۆنە ١٢ هەزارساڵەییە ، سەرەتا لە گرێ مرازان داهێنراوەو ڕۆژو مانگ و ساڵ دیاری کراوەو سەری ساڵێش کراوە بە جەژن ، جەژنی نەورۆز ، ئەم خەڵکانەش کە ئەم کارەیان کردووە ، لە ئەدەبیاتی شوێنەوارناسیی دا بە ( باپیرانی سۆمەری )یان ناو دەبرێن ! دیارە کە سۆمەریەکان دەچنە خوارەوەی عیراقی ئەمڕۆ ، تەواوی کلتورو ڕۆشنبیریی و ئایین و پیشەو زانستەکە لەگەڵ خۆیان دەبەن ؛ یەک لەو ڕۆشنبیری و کلتورانەش ( زانستی فەلەکباسیی ) و ( ساڵنامە ) بووە ، بۆیە لە هەزارەی چوارەم وسێیەمی پێش زایین ، ئەوانیش ساڵنامەکە باپیرانیان پێشدەخەن و ڕۆژ دابەش دەکەن بۆ (٢٤) سەعات و سەعاتیش بۆ (٦٠) دەقیقە و دەقیقەش بۆ(٦٠) چرکە !

ئەنجام :
یەکەم : هەموو لێکۆڵێنەوەکان و پسپۆرانی وەک ( کلاوس شمیدس ) شوێنەوارناسی ئەلمانی و (مارتین سوێتمان )ی شوێنەوارناس لە زانکۆی ئەدەنبەرە و زانکۆکانی شێکاگۆو ئۆسکتلاند بڵاو کراوە زانستیەکانی وەک (جورنال ئۆف ئەرکیولۆژی) و(کۆنشن ) و( ئاند مایند) و ( تیم ئاند ماند) وەک پسپۆران و نێوەندی زانستی ئەوە دەسەلمێنن کە ( پەرستگای گرێ مرازان – کوبیکلی تەپە ) تەمەنی ١٢ هەزار ساڵەو هەر لەم شوێنە کۆنترین ساڵنامەی هەموو جیهان دۆزراوەتەوە .
دووەم : هەرلەم شوێنە لێکۆڵێنەوەکان دەیسەلمێنن کە مرۆڤەکانی ئەو سەردەمە جەژنێکیان هەبووە کە لە ڕؤژی ٢١/٣ ی زایینی بووە ، ئەو ڕۆژەش سەری سالێان بووە ، کە دەکاتە هەمان سەری ساڵی سۆمەری و سەری ساڵی کوردی ئێستامان و ئەو جەژنەش ڕێک جەژنی نەورۆز بووە . کەواتە تەمەنی جەژنی نەورۆزیش ئێستا دەکاتە ١٢ هەزار ساڵ بە بەڵگەی سوێنەواریەوە .

پرۆفیسۆر دکتۆر مەولود یتبراهیم حەسەن
زانکۆی سەلاحەدین – هەولێڕ –
نەورۆزی – ٢٠٢٥
————————————-
تێبینی و سەرچاوەکان :
من بەتەنی ئەم چەند سەرچاوەیەم بە نموونە هێنایەوە ، دەنا سەرچاوە میدیایی و زانستیەکان گرنگیەکی زۆریان بە دۆزینەوەی (گرێ مرازان – کوبیکلی تەپە) داوەو بۆ هەموان هەواڵێکی گرنگی شوێنەواری زانستی بووە .
(١)
قدیمی‌ترین تقویم جهان در معبدی ۱۳ هزار ساله در ترکیه کشف شد
(٢)کشف قدیمی‌ترین تقویم جهان در ترکیه
(٣)عمره 12 ألف عام.. اكتشاف أقدم تقويم في التاريخ جنوبي تركيا
(٤)علماء الآثار يكتشفون أقدم تقويم في العالم وقد يعيد كتابة تاريخ الإنساني

(٥)اكتشاف تقويم قمري شمسي عمره 12,000 ألف عام – الأقدم في العالم – على عمود في موقع أثري بتركيا
(٦)فك رموز أقدم تقويم مكتشف في تاريخ البشرية
(٧)العثور على أقدم تقويم.. عمود حجري عمره 12 ألف عام
(٨)تعود إلى 12 ألف سنة.. نقوش في تركيا قد تكون أقدم تقويم شمسي في العالم
(٩)تعود إلى 12 ألف عام .. نقوش في تركيا قد تكون أقدم تقويم شمسي في العالم
(١٠)علماء الآثار يزعمون اكتشاف أقدم تقويم زمنى بالعالم فى تركيا
(١١)شوونوارێ کو دکارە زانینا مە یا دیرۆکی بگوهەرینە: گرێمرازا

(١) گرێ مرازان – دوو ستوونی فەلەکناسیی

**

گرێ مرازان – دووستوونی فەلەکناسیی و ساڵنامەکە .(٢)
**

گرێ مرازان – بەشێک لە خوێندنەوەی هێمای سەر ستوونەکان .(٣)
**

گرێ مرازان – ستوونی هێمای ٣٦٥ ڕۆژی ساڵ .(٤)

**

گرێ مرازان – ورد خوێندنەوەو ئاشکرا کردنی وردەکاری ساڵنامەکە. (٥)

**

(٦)گرێ مرازان – کارکردنی پسپۆران و خوێندنەوەی ساڵنامەکە.
**

گرێ مرازان – وێنەی گشتی لە ئاسمانەوە، لە چاوی باڵندەوە. (٧)

**

(٨)گرێ مرازان – وێنەی یەکێ لە گیانلەبەرەکان .
**

گرێ مرازان – وێنەی گیانلەبەرێک بە هونەری بەرز (بارز)(٩)
**

گرێ مرازان – وێنەی چەند گیانلەبەرێکی تر.(١٠)