ڕۆژگار لە ئاوێنەی چوارینەكانی بابەتاهیری هەمەدانیدا.. سەدیق سەعیدڕواندزی

مێژووی ڕۆشنبیریی كوردی لە شیعرەوە دەست پێ دەكات، لەو سۆنگەیەوە، گەر بابە تاهیری هەمەدانی لە ڕێگەی شیعرەوە هەوڵی بەرجەستەكردن و ناساندنی شوناسی فەرهەنگی كوردی لە ڕێگەی شیعرەوە دابێت، ئەوا شەش سەدە دوای ئەو، خانێ ئەو شوناسە، لە فەرهەنگییەوە دێنێتە نێو چەمكی ناسیۆنالیزم و لە ڕێگەی مەم و زینەوە، شوناسێكی نەتەوەییانەی بەرفراونتر، بە بوونی كورد لە ئاستی ناسنامەدا دەدات. لە دوای خانی، حاجی قادری كۆیی وەك دیارترین و ڕەخنەگرترین و هوشیارترین شاعیری كلاسیكی لە ئەدەبی كوردیدا دەردەكەوێت و ئەو گوتارە فەرهەنگییەی بابەتاهیر و ناسیۆنالە سادەیەی خانی، دەباتە ئاستێكی بەرزتری نەتەوەییانە و حاجی كار لە سەر هوشیارییەكی دەستە جەمعی و كۆمەڵایەتی دەكات. بابەتاهیر، لە مێژووی كرنۆلۆژییانەی شیعری كوریددا، بە وێستگەی یەكەمی دەركەوتنی شیعر لە ئەدەبی كوردی و بگرە فەرهەنگی كوردیش دادەنرێت، چونكە بەر لەو شاعیرە، مێژووێكی دیكەی شیعری كوردیمان بە شێوەی نووسراو نییە، بۆیە هەمیشە ڕیشە مێژییەكانی شیعری كوردی دەبردرێتەوە سەر بابەتاهیری هەمەدانی كە لە ( سەر و بەندی فەرمانڕەوایی دەیلەمییەكان لە نێوان ساڵانی 938 _ 1010 ز) (1) ژیاوە. (شاعیرێكە بە فەلسەفەی سۆفیگەرییەوە پەیوەستە، دان بە هەڵەی خۆی دا ئەنێت، تكا دەكاو دەپارێتەوە و داوای لێبوردن دەكا) (2). وشەی باباش( پێش ناوێكە، بۆ ڕێبەرانی ئایینی یارسان بەكارهاتووە، لە كوردەواریدا هاوواتای وشەی پیرە)(3) بێگومان لە زۆربەی چوارینەكانیدا، بابەتاهیر، بۆ سكاڵای ژیان و دڵی، ڕوو لە خوا دەكات و نزاو پارانەوە دەكات، هاوكات ڕەخنەش لە نادادی كۆمەڵایەتییانەی ژیان دەگرێت، كە دەرهاوێشتەی جیاوازی چینایەتییە، بەوەی كە مرۆڤانێك هەن، تەنانەت نانی جۆشیان نییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، گەر بە وردی بڕوانینە دنیابینی شیعرییانەی بابەتاهیر، ئەوا دەبینین ڕەگەزە هونەرییەكانی ڕێبازی ڕۆمانسیزم، كە بایەخ بە سرووشت، جوانی ئافرەت، خەم و تەنهایی مرۆڤەكان دەدات بوونی هەیە. ئەمە وێرای ئەوەی لە بەشێك لە چوارینەكانی دیكەی، بە دیدگایەكی ڕیالیزمی ڕەخنەگرانە، ڕەخنە لە ڕەهەندی كۆمەڵایەتییانەی تاك و كۆمەڵگە دەگرێت. وێرای ئەمەش، لە پەراوێزی وەسفی ژیانی خۆیدا، كە لە چوارینەكانیدا دەبینرێت، هەست بە ریالیزمی سۆسیالستانەش دەكەین، كە ئامانج لێی، دادپەروەریی و یەكسانی چینایەتی و هاوبەشییە لە بوون و ژیاندا. بێگومان بابەتاهیر، شاعیرێكی هەژار و نەدار بووە، بەڵام شكۆمەندانە ژیاوە. چوارینەكانی، ئاوێنەیەكن بۆ خوێندنەوەی واقیعی كۆمەڵایەتییانەی ژیانی ئەو، بگرە كۆمەڵگەش، كە لە پەراوێزی تێمای چوارینەكانی دەیبینین، لە نێویشیاندا هەژاری، نەبوونی، بێ لانەیی و خۆی وەك مرۆڤێك باس دەكات، كە لێیەوە ئاوێنەی ڕۆژگاری سەردەمی ژیانی ئەو، بە ڕوونی دەبینین چونكە( شیعر هەر شایەدی لە سەر شاعیر نادات، بەڵكو شاهیدێكی نهێنی و ڕاز پارێزی ناوەوەی كۆمەڵگەشە) (4) بێگومان دیارە بابەتاهیر، بە زمانی لوڕی چوارینەكانی نووسیوە لوڕیش ( یەكێكە لە بنزارەكانی شێوەزاری كوردی باشوور)(5) كە زمانی ئەو كاتی ناوچەی لوڕستان بووەو تاكو ئێستاش ئەو شێوەزارە، بە زیندووی ماوەتەوە. بابەتاهیر، چوارینەكانی دەكاتە ئاوێنەیەك بۆ نیشاندانەوەی ڕۆژگاری خۆی و لە ڕێگەی وێناكردنی واقیعی كۆمەڵایەتییانەی ئەوكات، لایەك لە ژیانی كۆمەڵگەی سەردەمی خۆی، سەختی و نەبوونی، نادادپەروەری ژیان دەكاتەوە و وەسفی ژیانی خۆی دەكات و دەڵێت:_
خەمی گێتیت هەموو كردۆتە بارم
مەگەر من (لۆك)ی مەستی سەر قەتارم
منت هەوسار كر و دا دەستی ناكەس
هەموو دەم بار دەكەی بارێ لە بارم ( 6 ل 51) شاعیر، خەمی هەموو دنیا، بە بارێكی قورس لە سەر شانی دەبینێت و وەك ئەوەی حوشتری سەر قافلەی كاروانچییەكانی نێو بیابان بێت وەهایە و سكاڵای ئەوە دەكات، خۆ ئەو لۆك نییە ! كەچی وێرای ئەو هەموو بارە قورسەش، لەوە پڕ ئازارتر بۆ بابەتاهیر ئەوەیە، كە هەوساری ئەو حوشترە لە دەست ناكەسێكە، كە لە بری ئەوەی بەزەیی بە گیاندارەكە دابێتەوە و هەستی مرۆییانەی بۆی هەبێت و وەك گیاندارێك ئازاری نەدات، بە پێچەوانەوە بارەكەی قورستر دەكات ! پێ دەچێت نادادپەروەری ژیان، ناكەس بەچەیی، لە ڕۆژگاری بابەتاهیردا، هاو شێوەی هەر سەردەمێكی دیكە، وەك لێكەوتەی ژیانێكی نادادپەروەرانە بوونی هەبووبێت، بۆیە سكاڵای ئەوە لە ڕۆژگار دەكات كە هەوسارەكەی ملی داوەتە دەست نا كەسێك، كە تا بتوانێت باری قورستر دەكات، كە ئەمەش نیشانەیە بۆ نەبوونی هەستی مرۆییانە، هاوسۆزیی، بە تەنگەوە هاتن و تیۆری كەسی شیاو بۆ شوێنی شیاو، وەك ئەوەی شاعیر وێنای دەكات. لەو خەم و ناسۆرییانەی ژیانیشدا، بابەتاهیر فریادرەسێك شك نابات پەنای وەبەر بەرێت، تەنها پەروەردیگار نەبێت، بۆیە پەنا دەباتە بەر خوداو دەڵێت:

خودایە ڕووبكەمە كوێ ڕوو بكەمە كوێ
منی بێ دەست و پێمە ڕوو بكەمە كوێ
هەموو دەچنە دەرێ من دێمە لای تۆ
ئەتۆ ئەگەر بچییە دەر من ڕووبكەمە كوێ ( ل 43)
بابەتاهیر، خودا وەك تاكە پەناگە و فریادرەسی ژیانی خۆی دەبینێت و گەرچی هەموو سووچ و كونجەكانی ژیانی بە ڕوودا داخراون، بەڵام ئەو خودای هەیە لەلایەكی دیكەوە گەر ورد بڕوانینە ئەم چوارینەی بابەتاهیر، ئەوا دیسانەوە خەسڵەتێكی كۆمەڵایەتی ڕۆژگاری خۆی، دەردەخات، ئەویش، نەبوونی ئایینداری ڕاستەقینە و خوداپەرستی ڕاستەقینەیە، چونكە مرۆڤەكان لە بەر ژیانی دنیا، كەسیان خودایان بیر نەماوە وە هەمووان لە خودا پەرستی دەچنە دەرەوە بۆ ژیان، بەڵام ئەم وێرای ئەوەی ژیانێكی یەكجار سەخت و نەداریشی هەبووە، كەچی هەر دێتەوە لای خودا و نزا دەكات لە كاتێكدا كە كەس لە خۆی ناگرێت، خودا بەزەیی پێدا بێتەوە. بابەتاهیر، لە چوارینەیەكی دیكەدا، وەسفی ژیانی قەلەندەرانەی خۆی دەكات و دەڵێت:_
من ئەو ڕەندەم كە پێم بێژن قەلەندەر
نە خانووم هەس نە كەلپەل هەس نە لەنگەر
بەدەوری كوچەتا ڕۆژگار ئەسووڕێم
كە شەودادێ بەخشتاندا دەنێم سەر ( ل 35)
بابەتاهیر، قەلەندەرێكە نەخانووی هەیەو نەشوێنێك تاكو تێیدا، لەنگەر بگرێ، تەنانەت سەرینێكیشی نییەو خشت دەكاتە سەرین، كەچی زۆر شكۆمەندانە ژیاوەوە ڕازی بووە بەو ژیانەی كە هەیبووە، چونكە تێڕوانینێكی دنیایی نەبووە، بەڵكو مرۆڤێك بووە ڕوانگەیەكی زوهدییانەی هەبووە و بۆ ئاخیرەت ژیاوە. لە چوارینەكانی بابەتاهیردا، ڕۆژگاری ژیانی ئەو سەردەم، لە ڕووی چینایەتی و كۆمەڵایەتی بە ڕوونی دەبینرێت و شاعیر باس لە هەژاریی و نەبوونی و زەنگینی و ئایینداری و جیاوازی چینایەتی و ژیانی دنیا و دوایی دەكات. واتا لە ڕێی ئەو چوارینانەوە بابەتاهیر ژیانی ئەوسای مرۆڤەكانمان پیشان دەدات چونكە ( هەندێك بەرووبوومی ئەدەبی هەن، نرخیان هەر لەوە دانییە كە ئایا لە ڕووی ڕۆشنبیری و هونەرەوە بای چەندن، بەڵكو نرخی ڕاستیان لەوە دایە، كە بەڵگەی زەمان و چەرخی خۆیانن و بە وردی چرای ڕەخنە ئاراستەی كەلێن و قوژبنی تاریكی كۆمەڵەكەیان لەو قۆناغە دەكەن و وەك ئاوێنە ڕووداو دەخەنەڕوو)(6).

سەرچاوەوە پەراوێزەكان:_
1_بابەتاهیری هەمەدانی ژیان و بەرهەمەكانی، ئەحمەد تاقانە، بڵاوكراوەی دەزگای ئاراس، زنجیرە 567، ساڵی چاپ 2007.
2_بابەتاهیری هەمەدانی ژیان و بەرهەمەكانی، ئەحمەد تاقانە، بڵاوكراوەی دەزگای ئاراس، زنجیرە 567، ساڵی چاپ 2007.
3_ بابەتاهیری هەمەدانی ،ماڵپەڕی وشە، ڕێكەوتی 14 /11/ 2017
4_سایكۆلۆژیای شیعری كوردی، پێشڕەو عەبدوڵا، بڵاوكراوەی دەزگای سەردەم زنجیرە 1010، ساڵی چاپ 2020، ل 178. 5 ویكپیدیا.
6_ زنجیرەی شاكارنووسانی كورد، ئازاد حەمە شەریف، بڵاوكراوەی دەزگای موكریانی، ساڵی چاپ _ 2012، ل 69.

سەدیق سەعیدڕواندزی

*ئەم بابەتە لە ڕۆژنامەی كوردستانی نوێ بڵاوكراوەتەوە.

Sadiq Said Rwandze

سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.