دایكەكان مرۆڤ بوون دار حەیزەران نەبوون.. سەدیق سەعید ڕواندزی

سەرنجێك لە بارەی شیعری (دایكەكان) ی دڵشاد عەبدوڵا

ئەزموونی شیعریی، ئەزموونێكە لە گۆڕاندایە. كاتێ شاعیرێكیش هیچی نوێی پێ نامێنێ بۆ وتن، یاخود ئەزموونە شیعرییەكەی لە جێی خۆی وەستا، ئەوا جاری مەرگی خۆی دەدات. خولانەوە لە بازنەی شیعرو زمانێكی دیاریكراودا، ناتوانێت گوتارێكی دیكەی شیعری جیاواز بێنێتە ئاراوە. یەكێك لەو ڕەگەزە شیعرییانەی وایكرد نیو سەدە زیاتر شێركۆ بێكەس لە نێو ئەزموونی نووسینی شیعردا بژیت زمانەكەیەتی. شێركۆ بە بڕوای من هەر تەنها شاعیرنەبوو، بەڵكو فەرهەنگێكیش بوو لە زمانی تازە و وشەی تازە. ئەگینا هاوشێوەی گەلێك شاعیری تر، دەمێك بوو دەكەوتە پەراوێزی مێژووەوە. كە زمانی شیعر جیاواز كەوتەوە، ئەوا وێنە و ماناش جیاواز دەكەونەوە. یەكێك لە خاسیەتە دیارەكانی تێكستی نەمر ئەوەیە،كە هەمیشە خوێنەردەتوانێت بگەڕێتەوە سەری و بەر مانای دیكەی جیاوازتر بكەوێت.ئەم جۆرە دەقانە، سنووری زەمەن وشوێن دەبڕن ولە یەك كاتدا هەم دەقێكی مێژوویین، هەم ئێستایین.ئەم خاسیەتە بە شێوەیەكی دیار لە ئەزموونی شیعری كلاسیكی كوردی دەبینرێت، كە وێرای تێپەڕبوونی چەند سەدەیەك بە سەر نووسینیان، كەچی هێشتا دەخوێنرێنەوە و بگرە هەندێكییان شڕۆڤەش نەكراون!.بێگومان هەر دەقێك نەیتوانی لەو چوارچێوە زەمەنی و مێژووییە دەرچێت كە دەقەكەی تیادا نووسراوە،ئەوا دەچێتە پەراوێزی مێژوو.بۆ ئەوەی دەقێكیش نەبێتە بەشێك لە مێژوو بەمانا ئەدەبییەكەی، ئەوا دەبێ وزە و هێزی ئەوەی تێدا بێت بەردەوام بخوێنرێتەوە. دەكرێ ئەی ڕەقیبی دڵدار نموونەیەكی دیار بێت لەو تێكستە نەمرانەی كە سنووری مێژوو دەبڕن. ئەی ڕەقیب كە دەیان ساڵە نووسراوە، لە ئێستادا نەك هەر دەخوێنرێتەوە، بگرە بۆتە ماڕشی نەتەوەیی ئێمە و بەشێكی دیار لە كۆنەستی میللی نەتەوەیی ئێمە.بێگومان، هەموو دەوقێك ناتوانێت شوناسی نەمریبوون وەربگرێت و نەچێتە پەراوێزی مێژوو،لە ئێستادا گوتاری بە شێكی زۆری شیعری ئەو نەوەیە نەك هەر نابنە جێگەی تێڕامان و خوێنەوەی خوێنەر، بەڵكو هەر لەگەڵ نووسینیشیاندا دەقی مردوون. واتە هەر ساتی یەكەمی خوێنەوەی دەقەكە، خوێنەر درك بەوە دەكات كە لە بەردەم تێكستێكدایە كە جگە لە یەكجار بینین و خوێنەوە، ناتوانێت كۆنتاكی لەگەڵ هەبێت. چ جای ئەوەی دوای چەند ساڵێك وجارێكی تر بگەڕێتەوە سەری. بەشێك لە شیعری ئێستا لە ئاستی زمان و گوتاردا، هێندە سادە و ڕووت دەكرێتەوە، وەك ئەوەی لە بەردەم دەقێكی میللی بین نەك شیعر. كە یەكێكە لەو ژانرە جوانانەی چێژ و جوانی بە خوێنەر دەبەخشێت. ئەو سادەبوونە هەر تەنها لە ئاستی فۆڕمدا نییە، بگرە لە ڕووی ناوەڕۆكیشەوەیە. زۆرجار ئەو سادەبوونەوەیە مانا ون دەكات و یان بەر مانایەك دەكەوین، كە خاڵی لە هەموو جۆرە جوانی و شیعرییەتێك. شیعر یەكێكە لەو دەقانەی لە یەك كاتدا جوانی و چێژ، پەیام و مانا بە خوێنەر دەدات، ئەزموونی شیعری شاعیرێك، كاتێ لە بازنەیەكی دۆگما دەوەستێت و لە دەوری وشە دەخولێتەوە، ئیدی ئەزموونێكە كۆتایی هاتووە، یاخود لە دوا دڵۆپی چۆڕاوەی شیعری خۆیدایە. لە ئەزموونی شیعری شاعیراندا، ڕێچكەیەك هەیە، ئەویش بەرەو پێشەوەچوون و تاقیكردنەوەی ئەزموون و ستایلی جیاوازی دیكەی شیعرییە، نەك گەڕانەوە وەك ئەوەی لای بەشێكی زۆری شاعیرانی نەوەی ڕابردوو لە ئێستا دا دەبینرێت. شیعر تەنها زمانە، بە بێ دەربەستبوون بە زمانێكی نوێ، جیهانبینییەكی نوێ، ڕوانینێكی نوێ، هیچ شاعیرێك ناتوانێت تا سەر شیعر بنووسێت و خۆی كاوێژ نەكاتەوە، یان دەق بە هەندێك وشە و وێنەی سواوی شیعری نەگرێت، كە هەزاران جار دووبارە دەبنەوە. زمان ئەو كەرستەیە، كە دەتوانرێت لە چەندین گۆشەنیگاو دەلالەتی شیعرییەوە، لە دەقی شیعریدا بەرجەستە بكرێت، خووگرتن بە زمانێكی دیاریكراو، بە چەند وشە و وێنەیەكی سواو، ناتوانێت تێكستێكی شیعری جیاواز و نوێ بەرهەم بهێنێت. دەقی شیعری (دایكەكان جوان بوون) ی دڵشاد عەبدوڵا، كە دوایین شیعری تازەیەتی، یەكێكە لەو شیعرانەی بە بڕوای من گوزارشت لە كۆتایی هاتنی ئەزموونی شیعری ئەو شاعیرە دەكات. گەر بە وردی بڕوانینە ئەو شیعرە و بەراوردی بكەین بە شیعرەكانی بیست ساڵ لەمەوبەری ئەم شاعیرە، ئەوا زۆر بە ڕوونی ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە ئەم شاعیرە، لە بری ئەوەی بەرە و پێش چوو بێت و ئەزموونی تازەی شیعری تاقیكربێتەوە، كەوتۆتە خۆجوینەوە و نووسینی جۆرێك لە بە ناو شیعر. ئەم شیعرە، لە ڕووی زمان، ناوەڕۆك، وێنەی شیعریی، لە ئەزموونی شاعیرێك ناچێت، كە پەنجا ساڵە شیعر دەنووسێت. ئەم دەقە، یەك ڕاستی بۆ خوێنەران دەردەخات، ئەویش ئەوەیە كە ئەم شاعیرە، دوا چۆڕاوەی شیعری خۆی كوشیوە و سەرەنجام ئەو دەقە ناهونەریی و لاوازەی لێ كەوتۆتەوە. دڵشاد عەبدوڵا لەم شیعرەیدا دەڵێت:_

مەنجەڵ لە سەر ئاگر جوانە
كە دایكەكان سەرپۆش لا دەبەن لە سەری
كەوگیر چ دڵگیرە بە دەستیانەوە كەوگیرێك زیاتر بۆ باوك و بنكر بۆ خۆیان.
پەنجا ساڵ لەمەو بەر، پەشێو، شاعیری بە هەڵوێست و پاك ودیاری نەتەوەیی ئێمە، لە شیعرێكیدا كە بۆ تاڤگەی برازای نووسیوە دەڵێت:_
بەیانیان كە ئاگرۆكە دەكەیتەوە
شیر بۆ من و بنكڕ بۆتە
دڵشاد عەبدوڵا، دوای نیو سەدە لە ئەزموونی شیعری خۆی، كە هەمیشە وەك قیگەرێكی دیاری شیعریش هەوڵی پیشاندانی دەدەن، دێت وێنەیەكی شیعری پەشێو، لە گوزارشت و مانایەكی جیاوازدا دووبارە دەكاتەوە، ئەمەش تەنها یەك ئاماژە دەگەیەنێت كە ئەویش خولانەوە بەدەوری وشە و گەڕانەوەیە بۆ دواوە. بێگومان ئەمە بەو مانایە نییە، وشە موڵكی شاعیرێك بێت، بەڵكو كاتێ هەمان وشە، بە هەمان وێنە و وەسف خۆی دووبارە دەكاتەوە، ئەوا جگە لە لااساییكردنەوە، نەبوونی دیدگایەكی نوێی شیعری، هیچ مانایەكی دیكەی نییە. شاعیر، دایكەكانمان دەباتەوە نێو ئەو چوارچێوە خیڵەكی و میللیەی وەك زیندان بە درێژایی مێژوو، بۆیان بووە ئەویش ماڵەكەیان و نێو موبەقەكانیانە. ئایكۆنەكانی مەنجەڵ، كەوگیر، سەر ئاگر، دەلالەتن لەو ئەركە ژنانەیەی كە هەمیشە لە كۆمەڵگەی ئێمە بە ژن دراوە و دەدرێت. بەو مانایەی ئەركی ژنان، هەر تەنها چێشت و مەنجەڵ و خزمەتكردنی پیاوە و دەبێ وەك حەیزەران بەرگەش بگرێت. شاعیر، كەوگیرێك زیاتر لە ژنەكان بۆ باوك دا ئەنێت ! بە ڕاست ئەم دیدگایە، هەڵگڕی چ گوتار و مەبەستێكە؟ جەختكردنەوە لە دنیابینی شاعیرێك بەوەی دەبێت دایكان كەوگیرێك زیاتر خواردن لە خۆیان بۆ باوكان دابنێن ئاماژەی چەوسانەوەی ژن و دیدگای پەتریاكی خیڵگەڕایی نییە؟ بۆ دەبێ باوك كەوگیرێكی زیاتر لەدایك ببات لە كاتێكدا ئەو خۆی خواردنەكە ئامادە دەكات و تین و تاو و بڵێسەی گەرمی ئاگرەكە دەیسووتێنێت؟ ئەم جۆرە وێناكردنە، كە لە پەراوێزییەوە شاعیر دەیەوێت وەك وێنەیەكی جوان و سادەی ژیانی ڕابردووی دایكەكان پیشان بدات، لە ڕاستیدا وێنەیەكی جوان نییە، بەڵكو وێنەیەكی خێڵەكی و پڕ ئازارە و گوزارشت لە چەوسانەوەی ژن، بە دەست و ئەقڵی پەتریاكییانەی پیاوی كورد و ڕوانینی باوك بۆ دایك و نێر بۆ مێ دەكات. شاعیر لە ڕێی وێنەكانی مەنجەڵ و كەوگیر، چێشت و شیر، ژنان دەباتەوە نێو موبەق و ئەو پەیامەمان پێ دەگەیەنێت كە شوێنی ئەوان ئێرەیە و ئەوان دەبێ موتیعی پیاوەكانیان بن و ڕێزیان لێ بگرن و كەوچكێك زیاتریش لە بەشەكەی خۆیانیانی پێ بدەن، بەو مانایەی ئەوان دەبێ ماندوو بن، ئێوەی پیاویش دەبێ بحەسێنەوە، وەك ئەوەی لە ئیسلامدا دەگوترێت هەر ژنێك پیاوەكەی لێ ڕازی نەبێت، ناچێتە بەهەشت. گەرچی لە ڕوالەتدا، ئەم شاعیرە دەیەوێت وا وێنای بكات، كە شكۆ و و ڕێز، پایەی كۆمەڵایەتی و میللی بۆ دایكەكان دەگێڕێتەوە كە لە ڕابردوودا چۆن بوون، بەڵام لە ناوەڕۆكدا گوتارێكی نەریتی و سوننەتی بەرهەم دەهێنێت و جەخت لەو وێنە میللیی و پەتریاكییانە دەكاتەوە، كە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا پیاو بۆ ژن هەیەتی. لە كۆمەڵگەی ئێمەدا، هەمیشە ژنان هاوتای پیاوان، لە ئەرك و ماڵداریی و خەبات و تێكۆشان دابوونە و باجی زیاتریشیان داوە، دایكی وەها هەبووە، چوار ڕۆڵەی بەخشیوەتە كوردستان، خۆڕاگر و بەورە و قوربانبیدەر بووینە، شیاوی ئەوەن تەوێڵیان بۆ لە خاك بسووی، وەك ئەوەی پەشێوی مەزن دەیڵێت، ئەم شاعیرە هەموو ئەو وێنە مەزن و مێژوویی و جوانانە نابینێت و دێت وێنەی دایكێكمان بە كەوگیر و مەنجەڵ پیشان دەدات، وەك ئەوەی ژنی كورد جگە لەم كارە، هیچی تر نەزانێت و كاری تەهنا نێو چێشتخانە بێت.؟ ئەم شاعیرە، دوای ئەوەی دایكەكانمان بەو شێوەیە پیشان دەدات، ئەمجارەیان دەڵێت:_
دایكەكان دار حەیزەران بوون و گوێیان بە هیچ نەدەدا

لە ڕاستیدا، دایكەكان دار حەیزەران نەبوون، بەڵكو مرۆڤ بوون، وەك من و شاعیریش ئاوەز و هەست و سۆزیان هەبوو، دڵخۆش و نیگەران دەبوون، خەمیان دەخوارد و ڕامانیان دەكرد، بیریان دەكردەوە، لە دۆخ و گوزەرانی ژیان و چەوسانەوەیان بە دەستی پیاو، ئاین، نەریت و كۆمەڵگە نیگەران بوون، ئەوان مرۆڤ بوون و هەست و سۆزیان هەبوو، كە گوێیان بە هیچ نەدەدا، ئەوا لە خۆڕاگریان نەبوو، لەوەش نەبوو كە وەك دار حەیزەران ڕەق و پتەو و بێ هەستن، لە كاتێكدا ژنان هەزاران ئەوەندەی پیاوان یە سۆزتر و ڕۆمانسیترن، بەڵكو لە ترسی پیاوەكانییان و لە ترسی كۆمەڵگە، ناچاربوون ئەو دۆخە قبوول بكەن. ئەوان دەبوو، ماندووەتی، ماڵداریی، چەوساوەنەوە، ستەم و بگرە لێدان و شكانەوەش بچێژن، بێ ئەوەی مافی ئەوەیان هەبێت، ناڕەزایی دەرببڕن و قسە بكەن، مەگەر ئێستاش لە كۆمەڵگەی ئێمەدا، هەزاران پیاوی لەو شێوەیە بوونیان نییەو هەمان ئەقڵی پیاو سالارانە بەركار نییە؟ ئەوان گوێیان هەبوو، هەرگیز توانای دار حەیزەرانیشیان نەبوو، ئەوان مرۆڤ بوون نەك دارێكی ڕەق و تەقی بێ هەست و سۆز، ئەوە پیاوەكانن وایان دەكرد، دایكەكانمان خۆیان وەك دار حەیزەران پیشان بدەن، مەگەر هیچ مرۆڤێك هەیە، بەدەر لەویست و تواناو خواستی خۆی، كاربكات و ماندوو بێت، ناڕەزاییش دەر نەبڕێت؟ شاعیر بەردەوام دەبێت لەو وەسفە نا سرووشتی و بایۆلۆژیی و مرۆییەی دایكەكان و ئەمجارەیان دەڵێت:_

دنیایان لەو خشتانە دروست دەكرد
كە لە خانووی تر ڕووخابوون
بێ ئەوەی گلەیی لەكەس بكەن
دایكەكان، دەیانتوانی گلەیی بكەن، گلەییشیان دەكرد، دڵنیاش بوون خانوو دروستكردن، خشت كێشان و هێنان، لەگەڵ توانست و سرووشتی ژنانەی ئەوان نە دەگونجا، بەڵام لە ترسی پیاوەكان، ناچار دەبوون بێ دەنگ دابنیشن و گلەیی نەكەن. ئێستاش لە كۆمەڵگەی ئێمەدا، چەندین پەند و ئیدیۆمی بێ مانا لە بارەی ژنەوە دەگوترێن، وەك ئەوەی دەڵێن ( ژنان ئەقڵیان لە كۆشدایە هەر هەستن لێیان دەكەوێت، تا پیاو هەبێت، ژن مافی نییە قسە بكات، پرس بە ژن بكە بەڵام بە گوێی مەكە، ژن هەر تەنها دەتوانێت تا شەو پارێزگاریی لە نهێنییەك بكات و نەیدركێنێت ) ئەمانە و چەندین دەربڕینی دیكە، گوزارشت لەو ڕوانیننە خیڵەكی و پەتریاكییانە دەكەن، كە كۆمەڵگە و پیاو بۆ ژن هەیەتی، ئیدی ئەوان چۆن دەتوانن گلەیی بكەن، دواتر گلەیی لە كێ بكەن؟ لەوانەی هەر خۆیان سەرچاوەی ترس و بێباكی و ستەم بوون بۆ ژنان و دایكەكان ؟ مرۆڤ كە گوێی بە ماندووبوون نەدا، كە گلەیی و بیركردنەوەی نەبوو، كەواتا دەبێ ڕۆبۆت بێت نەك مرۆڤ ! دایكەكان ماندوو دەبوون، گلەییشیان هەبوو، زۆرباش دركییان بەو دۆخەی ژیانی خۆیان و ئەو ستەمەش دەكرد كە لێیان دەكرا، بەڵام نەدەوێران دەنگ هەڵبڕن. دڵشاد عەبدوڵا، دەیەوێت هەموو ئەو دۆخە كۆمەڵایەتی و ژنێتییەی دایكانی ئێمە لە ڕابردوودا تیایدا ژیاون، وەك ئاكتێكی سادە و ئاسایی پیشان بدات و ئەو پەیامە بگەیەنێت، كە دایكەكانمان چەند بێ ئاوەز، هەست و سۆزبوون و توانایەكی چەند سیزفیانەیان هەبووە، كە لە واقیعدا وا نەبوو، بەڵكو چەندین پلە، لە خوارەوەی پێگە و پایەی كەسی و كۆمەڵایەتی پیاوەوە بوون. شاعیر بەردەوام دەبێت لە وەسفی دایكەكان، بەو جۆرەی خۆی دەیەوێت بۆیە لە كۆتایی شیعرەكەیدا دەڵێت:_
دایكەكان جوان بوون
بە تایبەتی كە ڕۆیشتن و شپرزەیان جێهێشت
لە دوای خۆیاندا
دەبێ هیچ جوانییەك لەوە دابێت، سەیری شپرزەیی دایكەكان بكەین، كە وەك دوا یادگاریی پڕ لە ئازاریی ژیانێكی پڕ لە ماندووەتی و نائومێدی لە دوای خۆیانیان جێهێشت؟ دایكەكان، تا لە ژیان دابوون هەر ماندوو، جگەر سووتاو، شپرزە بوون، كە مردیشن، هەر تەنها خەم و نائومێدی و شپرزەیان جێهێشت، بەڵام ئەم ژیان و دیمەنانە، ئەم بیرەوەریی و یادگارییانە، لە ڕاستیدا نەك هەر جوان نەبوون و نین، بەڵكو مایەی نەنگیشن. دەبێ شپرزەیی و ماندووەتی ئەوان، بكەینە مایەی ڕەخنەكردن، ڕەت كردنەوەو دڵسووتانمان بە دایكەكانمان. هیچ مرۆڤێك لە ژیاندا نییە، ئارەزووی ئەوە بكات شپرزەیی لە دوای خۆی جێبێڵێت، لە بری ئەوەی شانازیی بەوە بكەین كە دایكەكانمان چ ناسۆریەكییان لە دوای خۆیان جێهێشت، ئەوا دەبێ ڕەخنەی ئەو ئەقڵیەتە پەتریاكی و خێڵەكییە بكەین، كە بە ئێستاشەوە، نایەوێت دایكەكنمان بحەسێنەوەو چێژ لە ژیان ببینن و وەك مرۆڤ سەیر بكرێن، بۆ ئەوەی كە مردن شپرزەیی لە دوای خۆیان جێنێڵن.

سەدیق سەعید ڕواندزی

سەرنج: دایكەكان جوان بوون، شیعرێكی ( دڵشاد عەبدوڵا ) یە، لە ئەدەب و هونەری كوردستانی نوێ، ژمارە (1324 ) لە 30 / 5 /2024 بڵاوكراوەتەوە.

• ئەم بابە تە لە ڕۆژنامەی ڕێگای كوردستان ژمارە (1395) لە 16/7/2024 بڵاوكراوەتەوە.

Sadiq Said Rwandze

سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.