زمان و لێكدانه‌وه‌ی هه‌ڵه.. سه‌دیق سه‌عید ڕواندزی
مه‌رج نییه ئه‌وه‌ی نووسه‌ر بێت، یاخود چه‌ند كتێبێكی وه‌رگێڕابێت، ئیدی شاره‌زایی له هه‌موو كه‌له‌به‌رێكی زماندا هه‌بێت. به تایبه‌تیش له زمانی كوردی كه زمانێكی فره واتا، فره ڕه‌هه‌نده و لێكدانه‌وه‌ی جیاجیا له ڕووی واتاییه‌وه له خۆ ده‌گرێت. له نێوه‌ندی ڕۆشنبیری كوردیدا، كه‌سانێكی زۆر به ناوی زمانزانییه‌وه لێكدانه‌وه بۆ زمان ده‌كه‌ن، كه له ڕاستیدا ڕه‌نگه بواره‌كه‌یان په‌یوه‌ندی به‌لایه‌نی ڕێزمانی و ڕێساكانی خاڵبه‌ندییه‌وه هه‌بێت و ئه‌م دوو بواره‌ی زمان، له ڕووی مانایی و ڕێسای نووسینه‌وه له یه‌كتری جیا ناكه‌نه‌وه، بۆیه زۆرجار قسه له سه‌ر وشه‌یه‌ك، ده‌ربڕینێك، یاخود ئیدیه‌مێكی كۆمه‌ڵایه‌تی و فه‌رهه‌نگی ده‌كه‌ن و له ڕوانگه‌ی خۆیانه‌وه لێكدانه‌وه‌ی واتاییانه‌ی بۆ ده‌كه‌ن، كه ئه‌و لێكدانه‌وه‌یه له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕه‌هه‌نده گشتییه‌ی زمان یه‌ك ناگرێته‌وه كه له فه‌رهه‌نگ و كولتووری كۆمه‌ڵایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه باوه، چونكه له نێو زمانی كوردیدا، چه‌ندین شێوه‌زار و بنزاری دیكه هه‌ن و هه‌ریه‌كه‌یان له ڕووی ژینگه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و ڕووبه‌ری جوگرافییه‌وه به پێی په‌یوه‌ندییان به خه‌ڵك و شوێنه‌كه‌وه به‌كاردێن.
بۆ نموونه: له هه‌موو كوردستان به ( زڕدایك ) ناگوترێت (باجی) ئه‌م ده‌ربڕینه، ڕه‌نگه له سلێمانی یان ناوچه‌یه‌كی دیكه‌ی كوردستان به كار بێت، به‌ڵام له شێوه‌زاری هه‌ولێر یان ڕواندز، ڕه‌نگه به‌كار نه‌هێنرت، كه واتا نابێ نووسه‌رێك به گشتی باس له‌وه بكات كه كورد هه‌مووی به زڕ دایك ده‌ڵێت باجی ! ئه‌مه له ڕووی واتایی و لێكدانه‌وه‌ی زمانیشه‌وه هه‌ڵه‌یه. نووسه‌رێك نووسیویه‌تی:_( ئه‌گه‌ر پیاوی كورد ژنی دووه‌م بێنێت، یان چه‌ند ژنێكی دیكه بێنێته‌وه، ئه‌وا ئه‌م ژنه بۆ منداڵه‌كانی ده‌بنه زڕدایك یان باوه‌ژن و پێی ده‌ڵێن باجی )(1) به‌ڵام با بپرسین، ئایا منداڵێك هه‌یه چوار زڕدایكی هه‌بێت؟ بێگومان نه‌خێر، ئه‌مه هه‌ڵه‌یه له هه‌موو بارێكی خێزانی و كۆمه‌ڵایه‌تیدا به هاوسه‌ری دووه‌م ناگوترێت زڕدایك، به‌ڵكو ده‌بێ چه‌ند دۆخێكی كۆمه‌ڵایه‌تی هه‌بێت وه‌ك ئه‌وه‌ی ده‌بێ منداڵه‌كانی زۆر بچووك بن، چونكه كه‌سێك له ته‌مه‌نی په‌نجا ساڵی دابێت، ناڵێت زڕدایكم هه‌یه، له به‌ر ئه‌وه‌ی پێویستی به په‌روه‌رده‌كردن و چاودێری و خزمه‌تكردن نییه. هاوكات ده‌بێ پیاوه‌كه ژنی یه‌كه‌می مرد بێت و منداڵیشی هه‌بێت، ئه‌و كات ئه‌و ژنه‌ی دوای مه‌رگی ژنی یه‌كه‌می ده‌یهێنێته‌وه، بۆ منداڵه‌كانی ده‌بێته زڕدایك و گه‌ر منداڵی نه‌بێت، ئه‌و شوناسه كۆمه‌ڵایه‌تییه وه‌رناگرێت. به دوای ئه‌مه ، هه‌ر ژنێكی دیكه بهێنێته‌وه، نابنه زڕدایك، ته‌نێ ئه‌وه‌ی له دوای دایكی ڕاسته‌قینه‌یان دێته نێو خێزانه‌كه‌یان ده‌بێته باوه‌ژن. له‌لایه‌كی دیكه‌وه وه‌ك باسمان كرد به هیچ شێوه‌یه‌ك له هه‌موو شوێنێكی كوردستاندا به باوه‌ژن ناگوترێت باجی، چونكه به داخه‌وه زڕدایك له كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا به گشتی، به شێوه‌یه‌كی زۆر نامرۆیی، نا په‌روه‌رده‌یی ، دوور له هه‌موو جۆره سۆز و میهره‌بانییه‌ك ڕه‌فتار له‌گه‌ڵ منداڵه‌كانی دایكێكی مردوو ده‌كات، كه نه‌ك هه‌ر پێی ناگوترێت باجی كه زۆرجار بۆ پوور، یان خوشكی گه‌وره‌ش به‌كاردێت، به‌ڵكو زۆر ناخۆشه‌ویست و ڕه‌تكه‌ره‌وه و ناشرینیشه! مه‌گه‌ر به ده‌گمه‌ن باوه‌ژنێك هه‌بێت ببێته جێگره‌وه‌ی دایكی ڕاسته‌قینه بۆ منداڵه‌كان. بۆیه‌شه له كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا ده‌گوترێت منداڵ به دایك هه‌تیو ده‌بێت به باوك نا، یاخود ده‌گوترێت كه دایك بووه زڕدایك، ئه‌وا باویش ده‌بێته زڕباو، به‌ڵام قه‌ت ناگوترێت ئه‌گه‌ر باوك بووه زڕ باو، ئه‌وا دایكیش ده‌بێته زڕدایك، چونكه هیچ كه‌سێك بۆ منداڵ نابێته دایك و ناتوانێت ئه‌و هه‌ست و خۆشه‌ویستی و میهره‌بانییه‌ی پێ بدات كه دایكی ده‌یداتێ. له كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا، كاتێ ژنێك هاوسه‌ره‌كه‌ی ده‌مرێت، یاخود له پیاوه‌كه‌ی جیا ده‌بێته‌وه، به داخه‌وه پێی ده‌گوترێت (بێوه‌ژن) كه وشه‌یه‌كی برینداركه‌ره، به‌ڵام باوه بۆ ناسینه‌وه‌ی ئه‌م ژنانه، به‌ڵام گه‌ر پیاوێك له ژنه‌كه‌ی جیابووه‌وه یاخود ژنه‌كه‌ی مرد، هه‌رگیز پێی ناگوترێت (بێوه پیاو) چونكه وشه‌كه نامۆ و باو نییه و دیدگای نێرسالاریی كۆمه‌ڵگه و پیاوی كورد ڕێگه به‌وه نادات هه‌مان ئه‌و شوناسه وه‌ربگرێت كه دراوه‌ته پاڵ ڕه‌گه‌زی مێ.
كه واتا لێره‌دا ناتوانرێت ئه‌م وشه‌یه به‌رجه‌سته بكرێت و ببێته به‌شێكه له فه‌رهه‌نگی به‌ركارییانه‌ی زمان، چونكه ئه‌قڵیه‌تی كۆمه‌ڵگه، كولتووری باوی كۆمه‌ڵایه‌تی و نۆڕمه خێزانی و میللییه‌كان ڕێگه به‌وه ناده‌ن. بۆیه زمانی كوردی له‌و زمانانه‌یه هه‌رگیز نابێ لێكدانه‌وه‌ی تاكڕه‌هه‌ندییانه‌ی بۆ بكرێت، چونكه دواجار هه‌ڵه ده‌كه‌وێته‌وه. به‌تایبه‌تیش له‌لایه‌ن كه‌سانێكه‌وه، كه ورده‌كارییه‌كانی زمان شاره‌زا نین. زمانناسی په‌یوه‌ندی به ئه‌كادیمیبوونه‌وه نییه، به‌ڵكو شاره‌زایی و قووڵبوونه‌وه‌یه، له ڕووبه‌ری زمان له هه‌موو ڕووێكه‌وه.
1_ بڕوانه وتاری (وشه‌ی جوان) نووسینی :داستان شه‌ریف، ماڵپه‌ڕی دیاسپۆرا، له 30/7/2025.
*ئه‌م بابه‌ته له هه‌فته‌نامه‌ی ڕێگای كوردستان ژماره (1454) له 16/9/2025 بڵاوكراوه‌ته‌وه.
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
