نوێكارێكی چیڕۆكی كوردی له كتێبێكدا … ڕانانی/سهدیق سهعید ڕواندزی
ناوی كتێب( سهدرهدین عارف نوێكاری چیڕۆكی كوردی)/ نووسینی(سابیر ڕهشید)چیرۆِكی كوردی له سهرهتای سهرههڵدانییهوه كه مێژووێكی زۆر كۆنی نییه به مانا هونهرییهكهی له ئهدهبی كوردیدا، تاكو ئێستا ههڵگری سیماو خهسڵهتی هونهری جیاوازه كه به پێی قۆناغهكانی پێشكهوتنی گۆڕانكارییان بهسهر داهاتووه. بهڵام سهرهتای ههفتاكانی سهدهی ڕابردوو،به قۆناغێكی تازهی گهشهكردنی چیڕۆكی كوردی له ڕووی فۆڕم و ناوهڕۆك و تهكنیكهوه دادهنرێت. ئاخۆ پێشتر هیچ ههوڵێكی نوێكردنهوهی چیڕۆكی كوردی بهرلهو قۆناغه دراوه؟ كتێبی( سهدرهدین عارف نوێكاری چیڕۆكی كوردی) كه چیڕۆكنووس و لێكۆڵهر(سابیر ڕهشید) نووسیویهتی، تا ڕادهیهكی زۆر وهڵامی ئهو پرسیاره دهداتهوه و سهرهتاكانی نوێكردنهوهی چیڕۆكی كوردی و دهرچوون له سێیانهی مۆپاسانی ڕووندهكاتهوه.
ئهم كتێبه دهكرێ بڵێین له دووبهشی سهرهكی پێكهاتووه. له بهشی یهكهمیاندا، نووسهری كتێبهكه سهرله نوێ سهرجهم ئهو چیڕۆكانهی(سهدرهدین عارف)ی كۆكردوونهتهوه و جارێكی تر لهو كتێبهدا بڵاویكردوونهتهوه، كه ژمارهیان نۆ چیڕۆكه و لهماوهی سی ساڵدا نووسراون. بێگومان كۆكردنهوهی ئهم چیڕۆكانه له كتێبێكدا، كارێكی گرنگ و پڕ بایهخه بۆ خوێهرانی چیڕۆك و توێژهرانیش بهتایبهتی ئهگهر مهبهستیان بێت له بارهی ئهوچیڕۆكنووسه و دنیابینی چیڕۆكهكانی بنووسن.
چونكه له پهراوێزی خوێنهوهی چیڕۆكهكانهوه، خوێنهر دهشێ ڕاڤهی ناوهڕۆك و فهزای چیڕۆكهكان و ئهو تهكنیكانهش بكات كه چیڕۆكهكانی پێ نووسراون. ئهگهر به وردی سهرنج لهو نۆ چیڕۆكه بدهین، دهبینین ناوهڕۆكی چیڕۆكهكان ڕهنگدانهوهی كێشه نهتهوایهتی و چینایهتی و بارودۆخی سیاسی و كۆمهڵایهتی كوردستانن له ساڵانی شهستهكان و ههفتاكاندا. ئهوهی بۆمن وهك خوێنهرێك لهو چیڕۆكانهدا جێگهی سهرنج بوو(چونكه نووسهری كتێبهكه له بارهی تهكنیكی چیڕۆكهكانهوه لێكۆڵینهوهیهكی به برشتی نووسیوه و پێویست ناكات لهو بارهیهوه هیچ بنووسین) ئهوهیه، كه چیڕۆكهكان به زمانێكی ڕهسهنی كوردی و پهتی نووسراون و زۆربه دهگهمهن وشهی بیانی لهو چیڕۆكانهدا ههیه.
ئهمه لهلایهك، لهلایهكی دیكهوه دهكرێ له میانهی خوێنهوهی ئهو چیڕۆكانهدا،ستایلی تایبهتی ئهو چیڕۆكنووسهمان له بواری نووسینی چیڕۆكدا بۆ دهربكهوێت. بۆنموونه: كه یهكهم چیڕۆكی دهخوێنینهوه كهله ساڵی 1967 نووسیویهتی و دوا چیڕۆكیشی دهخوێنینهوه كهله ساڵی 1997 نووسیویهتی، زۆر به ئاسانی درك بهوه دهكهین كه سهدرهدین عارف، له سهر یهك ستایل و تهكنیكی تایبهت به خۆی به جیاوازی ڕووداو و ناوهڕۆكی چیڕۆكهكان، چیڕۆكی نووسیوه. واتا به ئاسانی مۆڕك و ناوهڕۆكی ئهو چیڕۆكانه دهناسینهوه.
ناوهڕۆكی چیڕۆكهكانی بهگشتی، ڕهنگدانهوهی واقیعی كۆمهلگای كوردی و خهم و ئازارهكانی مرۆڤی كوردبوونه، كه ئهمهش دهلالهته لهوهی كه چیڕۆكنووس له نزیكهوه له گهڵ خهم و ئازاری گهلهكهی ژیاوه.خاسیهتێكی دیكهی ئهو چیڕۆكانه بۆمن وهك خوێنهرێك جێگهی لهسهر وهستان بوو، ناوی كارهكتهرو پاڵهوانهكانه. سهدرهدین عارف له شهستهكانی سهدهی ڕابردوودا، ههولیداوه شوناسی كوردانه بهناوی كارهكتهرهكانهوه بلكێنێت.یاخود به گۆكردنێكی كوردانهوه، ناوی كهسهكان بهێنێت. بۆنموونه: ناوی كارهكتهری چیڕۆكهكانی( نهژاد_ قالهحهمه گهلاوێژشێرزادحهمه غهریب-سۆفی عهلیشێركۆفهرهادمهلا پیرداودهیوا)یه.
ئهم ناوانه، به بڕوای من ڕهنگدانهوهی ئهو زمانه پهتیهن كه چیڕۆكهكانی پێنووسراون. ئهگهر ناوێكیش شوناسێكی عهرهبییانهی ههبێت، چیڕۆكنووس ههوڵیداوه ناوهكه لهگهڵ زمان و دهربڕینی كوردی بگونجێنێنێت. له زمانی ناوچهكانی سلێمانی و شوێنهكانی دهوروبهری (محمد) دهكهنه(حهمه) و(قادر) دهكهنه(قاله).كه ئهمیش له چیڕۆكهكانیدا،بهههمان شێوه ناوی حهمهو قاله دههێنێت. وێرای ئهمهش له كۆمهلگهی ئێمهدا، ئهو ناوانه برهوێكی زۆریان ههیه كه ههڵگری پێشناوێكی ئایینین.
لهچیڕۆكهكانی سهدرهدین عارفیشدا، چهند ناوێكی وهك:_(سۆفی عهلی و مهلاپیرداود و مهلا سعید و مهلا قادر) ههن.واتا ناوهكان شوناسێكی كوردانهیان پێ دراوه. بهشی دووهمی ئهو كتێبه، له دووبابهتی سهرهكی پێكهاتووه، لهبابهتی یهكهمیاندا نووسهری كتێبهكه پێگهی سهدرهدین عارفی له بیبۆلۆگرافیای چیڕۆكی كوردیداخستۆته ڕوو، كه تیایدا ئاماژهی به چهند سهرچاوهیهك له بارهی مێژووی چیڕۆكی كوردی كردووه. بابهتی دووهم لێكۆڵینهوهیهكی ههمهلایهنه و فراوانه له بارهی تهكنیك و ناوهڕۆكی ئهو نۆچیڕۆكهی چیڕۆكنووس كه له بهشی یهكهمی كتێبهكهدا بڵاوكراونهتهوه. ئهم لێكۆڵینهوهیه، ههرچهندهكورته، بهڵام پوخت و چڕهو دهروازهیكی باشه بۆ ناسینی ئهزموونی ئهو چیڕۆكنووسه له بواری چیڕۆكدا.
بهڵام لهوهیان گرنگتر له ڕوانگهی من وهك خوێنهرێك ئهوهیه،خوێنهر كهئهو لێكۆڵینهوهیه دهخوێنێتهوه، دهگاته ئهو دهرهنجامهی كه نوێكردنهوهی چیڕۆكی كوردی له ڕووی ڕهگهزهكانی تهكنیكهوه بۆپێش ههفتاكانی سهدهی ڕابردوو دهگهرێتهوه، بهدیاریكراویش له چیڕۆكهكانی ئهو چیڕۆكنووسهوه دهبینرێت.تهنانهت بهشێك لهو تهكنیكانه، پێشتر له چیڕۆكی كوردی نهبوونهوه ئهم یهكهم جار بهو تهكنیكهوه چیڕۆكی نووسیهوه. لهم ڕوانگهیهشهوه نووسهری كتێبهكه، ئاماژه به چهندین ڕهگهز دهكات كهبهرلهوهی له ساڵانی ههفتاكاندا له چیڕۆكی كوردی دابهێنرێن، سهدرهدین عارف له نیوهی دووهمی شهستهكانهوه ئهو ڕهگهزانهی له چیڕۆكهكانیدا بهرجهسته كردووه. دیاره ئهو ساغكردنهوهیهش له پهراوێزی خوێنهوه و ههڵسهنگاندنی چیڕۆكهكانهوه بووه.بهبڕوای نووسهری كتێبهكه، چیڕۆكنووس بهرله ههفتاكان، چهند ڕهگهزێكی تازهی له تهكنیكی چیڕۆكهكانهوه بهرجهسته كردووه ئهم یهكهم كهسه بهو شێوهیه چیڕۆكی نووسیبێت.
لهم ڕوانگهیهشهوه نووسهری كتێبهكه باس لهوه دهكات كه سهدرهدین عارف، یهكهم كهسه به ڕاناوی كهسی یهكهمی تاك، چیڕۆك بگێڕێتهوه و پێشتر بهو شێوهیه نهبووه. هاوكات هونهری چڕكردنهوهی زمانی پهیڕه و كردووهوه حۆی له درێژدادڕی پاراستووه،له كاتێكدا زۆربهی ئهو ڕۆمانانهی ئێستا بڵاو دهكرێنهوه،به ههدهردانی وشهو درێژدادڕیهكی زۆریان تێدایه. وێرای ئهمهش، بهرله ههفتاكان، ئهم ڕهمزی له چیڕۆكهكانیدا بهرجهسته كردووه.هاوكات بایهخی به فلاشباك داوه.
یهكێكی دیكهش له خاسیهته هونهرییهكانی ئهم چبڕۆكنووسه ئهوهیه كه چیڕۆكهكانی بهكراوهیی هێشتۆتهوه، ئهمهش وهك بهشدارییهكی خوێنهر له تهواو كردن و بیناكردنی چیڕۆكه كه. هاوكات بایهخی به فۆلكۆری كوردیش داوه و تێكههڵكێشی چیڕۆكهكانی كردووه، ئهمانه و زۆر خاسیهتی دیكهش. به گشتی خوێنهر كاتێ كتێبهكه دهخوێنێتهوه،درك بهوه دهكات كه ئهم چیڕۆكنووسه ڕۆڵێكی گرنگی له نوێكردنهوهی چیڕۆكی كوردی بینیوه و توانیویهتی شوناسی خۆی له نهخشهی چیڕۆكی كوردی دابنێت.ئهگهرچی ژمارهی چیڕۆكهكانی له پهنجهكانی دهست تێپهڕناكهن، بهڵام ئهوهی لێرهدا بۆ چیڕۆكنووس گرنگ بووه،چۆنیهتی چیڕۆكهكان بووه نهك چهندایهتی. له كۆتاییدا دهستخۆشانه له نووسهری كتێبهكه دهكهم و دڵنیام ئهم ههوڵهشی دهچێته سهر خهرمانهی ههوڵهكانی پێشووتری كه له بواری نووسینهوهی مێژووی چیڕۆك و ڕۆمانی كوردی داویهتی و بهردهوامیشه و ئێستاش سهرقاڵی دانانی ئهنسكلۆپیدیایهكی تایبهت بهچیڕۆكی كوردییه و هیودارم تهمهن دهرفهتی بدات تهواوی بكات.
ڕانانی/سهدیق سهعید ڕواندزی
*پهراوێز/ ناوی كتێب( سهدرهدین عارف نوێكاری چیڕۆكی كوردی)/ نووسینی(سابیر ڕهشید)/ بڵاوكراوهی دهزگای سهردهم_2018 سلێمانی..
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
