مه‌ترسییه‌كانی ده‌وڵه‌تی خاوه‌ن نه‌وت -2- تێری لێین كارڵ
وردبوونه‌وه له پارادۆكسی زۆری (*)
له عه‌ره‌بییه‌وه : نه‌ژاد عزیز سورمێ
(به‌شی دووه‌م)
ئاماژه‌یه‌ك له وه‌رگێڕه‌وه
( تێری لێین كارڵ Terry Lynn Karl پرۆفیسۆری ئه‌مه‌ریكایی بواری زانسته سیاسیه‌كان ، 21ی نۆڤێمبه‌ری 1947 له‌دایك بووه . ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ی كاتی خۆی ساڵی 2007 له لایه‌ن – په‌یمانگه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی ستراتیژی عێڕاق –كه‌خوالێخۆشبوو نووسه‌ری ناسراو فالح عه‌بدولجه‌ببار سه‌رپه‌رشتی ده‌كرد كراوه به عه‌ره‌بی و وه‌كات له به‌غدا و هه‌ولێر و بێرووت بڵاوكراوه‌ته‌وه .
نووسه‌ر له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یدا به ڕاشكاوی باسی گرفته په‌نهان و ئاشكراكانی نه‌وت ومه‌ترسییه‌كانی له وڵاتانی خاوه‌ن نه‌وت ده‌كا كه چۆن ئه‌گه‌ر پسپۆری دڵسۆز و لێزانی حیكمه‌تدار له پشت ئیداره‌دانییه‌وه نه‌بن له باتی خێر ده‌بێته به‌ڵا به‌سه‌ر خودی ده‌وڵه‌ته‌كه‌وه و نه‌ك هه‌ر گه‌شه‌ی ده‌وه‌ستێنێ یا دوای ده‌خا ، به‌ڵكو ده‌یخاته ژێر باری قه‌رزی قورسیشه‌وه ، له‌م بواره‌شدا نموونه و داتای حاشاهه‌ڵنه‌گر و هه‌ندێ جار به‌ڵگه‌نه‌ویست دێنێته‌وه به‌تایبه‌تی له ده‌وڵه‌ته دواكه‌وتووه‌كاندا .
به‌هۆی گرینگی لێكۆڵینه‌وه‌كه و بۆ به‌رچاوڕوونی لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان به پێویستم زانی بیكه‌م به كوردی ، ده‌نا ڕه‌نگه بابه‌تی له‌م چه‌شنه كاری ئابووریزانان بێ تا خوێنه‌ر و به‌دواداچوویه‌كی ئه‌ده‌ب و هونه‌ر . )
وه‌رگێڕ
به‌ڵای تایبه‌ت به ده‌وڵه‌تانی خاوه‌ن نه‌وت
ده‌وڵه‌تانی خاوه‌ن نه‌وت به ده‌وڵه‌تی دیكه ناچن (8) . ڕاسته ئه‌وان له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی گه‌شه‌سه‌ندووی دی له كۆمه‌ڵێك تایبه‌تایه‌تیدا نه‌مازا ئه‌وانه‌ی كانزا هه‌نارده ده‌كه‌ن
هاوبه‌شن ، به‌ڵام ئابووری ئه‌و وڵاتانه‌ی پشت به نه‌وت ده‌به‌ستن و سیسته‌می سیاسیان
له جه‌وهه‌ردا پێكهاته‌یه‌ك دروست ده‌كا به هۆی هه‌ڵڕژانی دۆلاری نه‌وته‌وه ، به چه‌شنێك
له ده‌وڵه‌تانی تری جیا ده‌كاته‌وه ، چونكه سامانی نه‌وت له توانای دایه دامه‌زراوان له قاوخی
دیاریكراوی مه‌حكه‌می وا دابڕێژێ له خه‌یاڵ و لێزانی چاترینی پسپۆڕانییش سه‌رووتر .
ئه‌وه‌ش ڕاسته به تایبه‌تی بۆ ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی ده‌كارهێنانی نه‌وتیان تێدا په‌یوه‌سته به قۆناخی بنیاتنانی ده‌وڵه‌تی سه‌رده‌مییه‌وه ، كه ئه‌م باره‌ش زیاتر باوه .
ئه‌و په‌یوه‌ست بوونه‌یش ده‌بێ ده‌وڵه‌تی خاوه‌ن نه‌وت به جۆرێك له په‌ره‌سه‌ندن
لا ده‌دا ، دامه‌زراوه‌كانی ده‌شێوێنێ ، توانایشی لاواز ده‌كا .
پێكهاتنی یه‌كه‌می نێوان كۆمپانیاكانی نه‌وت پێداگیر له‌سه‌ر زامن كردنی سه‌رچاوه‌ی نوێی نه‌وتی خاو و نێوان ده‌سه‌ڵاتدارانی خۆماڵی كه به ته‌نگه‌وه‌ن بۆ پته‌وكردنی بنكه‌ی لایه‌نگیرانیان چی وای به دوای خۆیدا نه‌هێنا – سه‌ره‌ڕای ئاڵوگۆڕی قازانجی نێوان هه‌ردوولاشیان – له میراتێكی تاڵی ناوه‌ندێكی توندی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی به‌ده‌ر و تۆڕێكی ڕێككه‌وتنی ژێر به ژێری نێوان فه‌رمانبه‌رانی كه‌رتی گشتی و كاربه‌ده‌ستانی كه‌رتی تایبه‌تی و لاسه‌نگ بوونی په‌ره‌پێدان به هۆی پشت به‌ستنی تاكلایه‌نه به كانزاكان و پشت به‌ستنی گه‌شه به پشتگیری دروستكراوی
نرخ به قازانجی نه‌وت ، هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی داهاته‌كانی حكوومه‌ت كه له باج و سه‌رچاوه‌ی
دیكه‌ی ناوخۆوه دێن و به دۆلاره‌كانی نه‌وت جێیان ده‌گیرێته‌وه .
ڕاستیی ئه‌م گۆڕانكاریانه و هیتر چوارچێوه ( ڕیزبه‌ندی) بڕیاردان ده‌گۆڕێ ، به جۆرێك
بۆ ده‌سپێكی گۆڕانكاری نه‌رێنی هانی ده‌دا ، تا ئه‌وه‌ی له پێشدا باس كران جێگیر بكا
به‌مه‌ش بازنه‌یه‌كی بۆش له ئاكامی گه‌شه‌ی پاشڤه‌بڕه‌وه دروست ده‌بێ .
ئه‌م په‌ره‌سه‌ندنه كه تاڕاده‌یه‌ك لێكچووه سه‌ره‌تا له بارودۆخی وڵاتانی لێك جودای ،
سیما هاوبه‌شه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه ، ئه‌و وڵاتانه كۆ ده‌كاته‌وه ، له‌وه‌شدا مه‌به‌ستمان كۆمه‌ڵێك تایبه‌تایه‌تییه كه له وه‌به‌رهێنانی نه‌وته‌وه په‌یدا ده‌بن .
به ساده‌یی ده‌وڵه‌تی خاوه‌ن نه‌وت له هه‌موو ده‌وڵه‌تانی دی زیاتر به لای تاك شمه‌كیدا
ده‌شكێته‌وه ، وه‌به‌رهێنانی ئه‌وه‌ش كه له‌وانی دی پتر به‌ره‌و نه‌مان ده‌چێ و زیاتر له‌وانیتر پشت به چڕیی به‌رزی سه‌رمایه ده‌به‌ستێ ، له كاتێكدا زیاتر له‌وانی دی به بڕگه‌یه‌كی ته‌نگه‌وه
گه‌مارۆ دراوه ، كه ته‌واو له ده‌ستی ده‌وڵه‌ت دایه ، له‌وانی دی پتر سه‌رچاوه‌ی قازانجه –
ئه‌مه‌ش به‌دیومی نه‌شونمای سه‌ركه‌وتووه ، نموونه‌ی سه‌ره‌كیش ڕاسته‌وخۆ له ده‌وڵه‌تانی
نێرده‌كاری نه‌وته‌وه له‌م تایبه‌تایه‌تیانه‌دا سه‌رچاوه ده‌گرێ :
1- پشت به‌ستنی بێسنوور به داهاتی نه‌وت به‌وه‌ی چه‌قی هه‌موو چالاكییه‌كی ئابوورییه ، كه‌به‌وه‌داده‌شكێته‌وه پێداویستییه‌كانی پیشه‌سازی نه‌وت له بان چالاكی دی داده‌نێ .
2- نه‌بوونی په‌یوه‌ندی به‌رهه‌مهێنان و باڵكێشانی هاندانی دارایی گه‌نجینه.
3- لایه‌نگیریی سنووربه‌ده‌ر بۆ پیشه‌سازی قورسی سه‌رمایه چڕ ، له به‌رابه‌ر سته‌م كردن له بونیاتیی كشتوكێڵ و لایه‌نی دیكه‌ی كه‌رتی هه‌نارده‌كردن .
4- بیركردنه‌وه له پێویستیی خێرایی په‌ره‌پێدان و په‌له كردن لێی (( پێش ئه‌وه‌ی نه‌وت وشك بێ))
5- ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی ده‌وڵه‌ت به‌سه‌ر داهاتی نه‌وت و ڕێگاكانی به‌كارهێنانی .
ئه‌و تایبه‌تایه‌تیانه لۆژیكێكی له ناوه‌خۆیدا هه‌یه ده‌توانێ به‌خۆی ، خۆی به‌هێز بكا ، له سه‌ره‌تادا ده‌بینین پێداویستی وه‌به‌رهێنانی نه‌وت و چك كردنی ئه‌و سه‌رچاوه‌یه ، ده‌خوازێ ده‌سه‌ڵاتێكی
به تینی ناوه‌ندی ههبێ ، ئه‌گه‌ر بۆ هیچ نه‌بێ ، لانی كه‌م بۆ ئه‌وه‌ی هاوبه‌شێكی باوه‌ڕپێكراو
سه‌رمایه‌ی بێگانه بۆ دانوستان ، قازانجی نه‌وتیش بۆ ده‌وڵه‌ت ده‌چێ ، ئینجا به پێی قانوون بێ
یاخود به هێزی نه‌ریت (عورف) .
به‌و پێیه‌ی نه‌وتیش موڵكی هه‌موو نه‌ته‌وه‌یه ، بۆیه كاری هه‌ره له پێشی ئه‌و ده‌سه‌ڵاته
ناوه‌ندییه ئه‌وه‌یه به دوای ئه‌ڵته‌رناتیفی به‌رهه‌مدا بگه‌ڕێ كه تێیدا بێ جێگای په‌ره‌پێدانی به كه‌رتی نه‌وت به‌ڕێوه ده‌چێ بگرێته‌وه ، ئه‌مه‌ش به به‌كارهێنانی خاسییه‌ته‌كانی دارایی نه‌وت ،
به‌ڵام له‌پێشگرتنی هه‌مان دارایی به لای به‌هێز كردنی ئاره‌زووی به‌كاربردندا ده‌شكێته‌وه ،
به جۆرێك باڵ به‌سه‌ر ویستی به‌رهه‌مهێناندا ده‌كێشێ ، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئاره‌زووی به‌رهه‌مهێنان بۆ گه‌شه‌ی ئه‌و ئابووریانه‌ی تێیاندایه به‌رده‌وام بن پێویسته (9) ، دیسان ئه‌و له‌پێشگرتنه داراییه‌ش كۆسپ ده‌خاته پێش ڕێگه‌چاره‌كانی خۆ ڕاست كردنه‌وه و لاسه‌نگیان ده‌كا ،
به‌مه‌ش شوێنكه‌وتنی تاكلایه‌نه بۆ دۆلاره‌كانی نه‌وت ده‌چه‌سپێنێ .
(سه‌رسامی به نه‌وت) لۆژیكی ئابووری نه‌وت به‌هێز ده‌كا ، چونكه ده‌ست كه‌وتنی یه‌كه‌مین جاری دارایی نه‌وت ، یا خرۆشانێك له نرخیدا هه‌ڵڕژانی دۆلاری نه‌وت زیاتر ده‌كا ، ئه‌مه‌ش هانی گه‌شه‌سه‌ندنی كۆمه‌ڵێك باوه‌ڕی نوێ ده‌دا له‌باره‌ی ڕۆڵی به‌رفراوانی كه‌رتی حكوومه‌تی
هه‌روه‌ها هانی شێوازی نوێی ڕه‌فتار و به‌رژه‌وه‌ندی نوێش له ناو حكوومه‌ت و ده‌ره‌ویدا
ده‌دا ، به نموونه سامانی نه‌وت كه له حه‌فتا و هه‌شتایه‌كاندا ( مه‌به‌ستی سه‌ده‌ی ڕابردووه) هه‌ڵڕژا هیوای سه‌ركرده سیاسییه‌كانی ، له‌وانه‌ی به‌خت یاوه‌ریان بوو ئه‌و سامانه‌یان
ههبێ به‌رز كرده‌وه .
ئه‌و سه‌ركردانه به‌وه نه‌وه‌ستان كه باوه‌ڕیان بۆ ئه‌وه چوو نه‌ك هه‌ر ده‌توانن باروبووی پرۆژه‌ی په‌ره‌پێدانی زه‌به‌للاح له ناوه‌وه‌ی وڵاتدا بكه‌ن ، به‌ڵكو مه‌زه‌نده‌یان له‌وه‌شی تێیپه‌ڕاند
كه له توانایاندایه وه‌به‌رهێنان یا كڕینی سه‌رچاوه و پارێزبه‌ندی له ده‌ره‌وه‌ش بكه‌ن .
ئه‌وانه به هۆی زێڕی ڕه‌شه‌وه بۆیان مه‌یسه‌ر بوو ژیانێكی شاهانه به‌دی بێنن بێ ئه‌وه‌ی
پێویستیان به هیچ پاشه‌كه‌وتێكی ناچارییه‌وه ههبێ یان هیچ به‌رنامه‌یه‌كی ده‌ستگرتنه‌وه
جێبه‌جێ بكه‌ن ، یاخود ڕێگه به زیادكردنی په‌كخستنی بودجه له ڕێی زیاده‌خه‌رجییه‌وه بده‌ن
ئه‌مه‌ش بوو به ئادگاری ده‌وڵه‌تانی دیكه‌ی جبهانی سێیه‌م .
دیاره (( سه‌رسام بوون به نه‌وت )) به ته‌نیا ده‌سه‌ڵاتدارا نی نه‌گرته‌وه ، چونكه ده‌سكه‌وتنی
دارایی ئاسان ، ئاكاری كاری باو هه‌روه‌ها ئه‌نگیزه‌ی ڕێكخستنی كاریش له بازاڕدا سست ده‌كا.
دیسان ڕێكوپێكی دارایش ( له خه‌رج كردندا) له ناو ده‌زگاكانی حكوومه‌تدا لاواز ده‌كا ،
ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی كاری هه‌ڵه‌شه له بودجه‌دا .
له‌وه‌ش وێرانتر سه‌رسام بوون به نه‌وت ته‌گه‌ره ده‌خاته پێش كۆششی ته‌یاركردنی
ناوخۆیی سه‌رچاوه‌كان له ڕێگای باجه‌‌وه و مه‌یلی قبووڵ كردنی ده‌ستگرتنه‌وه
كز ده‌كا و پشت به‌ستنێكی مه‌ترسیداری به ده‌وڵه‌تی لێ ده‌كه‌وێته‌وه بۆ چاره‌سه‌ر
كردنی ته‌واوی كێشه‌كان ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی پشت به‌ستنی زیاتر به داهاته‌كانی نه‌وت و
زیادبوونی ده‌ست خستنی ده‌وڵه‌ت بۆ ناو كه‌رتی تایبه‌ت .
به واتایه‌كی دی گرفتی مه‌ترسی ئه‌خلاقی و مه‌ترسییه‌كانی سه‌رهه‌ڵدانی سه‌رمایه‌ی
خزمخزمێنه Crony Capitalism به ته‌واوی ده‌رده‌كه‌وێ .
ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی خاوه‌ن نه‌وت له ده‌وڵه‌تانی دی جیا ده‌كاته‌وه ئاڵووده بوونیانه به داهاتی
نه‌وت ، له كوێشدا ئه‌و ئاڵووده بوونه بچه‌سپێ ، كۆمه‌ڵێكی شێواوی ئه‌نگیزه‌ی سیاسی و ئابووری تیا ده‌بینین كه په‌ل به هه‌موو لایه‌نه‌كانی ژیاندا داوێ ، به جۆرێك وای لێ دێ
هه‌موو شتێك ده‌خرێته فرۆتنێ .
به‌رپرسانی ده‌وڵه‌تانی خاوه‌ن نه‌وت وه‌ك به‌رپرسانی ده‌وڵه‌تانی دی ناجوولێنه‌وه
ئه‌وان ناچار نین وا بن ، به‌ڵام كۆمپانیاكانی نه‌وت هیچ سه‌ركێشییه‌كی سیاسی ناكه‌ن
به هه‌مان ئه‌و ڕێگایانه‌ی كۆمپانیاكانی تر ده‌یكه‌ن و به هه‌مان نرخاندن .
كۆمپانیاكانی نه‌وت ته‌نانه‌ت له جه‌نگه‌ی شه‌ڕی ناوخۆشدا له كاره‌كانیان به‌رده‌وام ده‌بن
(وه‌كو ئه‌نگۆلا ) ، ته‌نانه‌ت له كاتێكدا پارتیزان و چه‌ته‌ی مادده هۆشبه‌ره‌كانیش هێرش ده‌كه‌نه سه‌ر بۆڕییه‌كانی نه‌وت و به‌ڕێوه‌به‌ری كۆمپانیاكان ( وه‌ك كۆلۆمبیا ) ، یا ته‌نانه‌ت هه‌ڕه‌شه‌ی نائارامی هه‌رێمایه‌تی كه سه‌قامگیریی ده‌شێوێنێ وه‌كو ( گۆلی ده‌ریای قه‌زوین ) .
له به‌رامبه‌ردا خاوه‌نكاری ناوخۆ و سه‌ركرده‌ی سه‌ندیكاكان و سه‌رانی سیاسی حساباتیان
به پێی ڕێساكانی باو بنیات نانێن ، له كوێدا نه‌وت ببێته چه‌قی ململانێی ناوخۆ و جیهانی
له‌سه‌ر قازانج ، مه‌ترسیه‌كان گه‌وره‌تر ده‌بن له‌وه‌ی بتوانرێ له ده‌ست بدرێن ، ملیاران
دۆلار ئاماده‌یه بۆ وه‌رگرتن ، هه‌ر له‌و كاته‌دا ئه‌و ملیارانه به گشتیی له چوارچێوه‌ی
په‌یكه‌رێكی كارگێڕیی لاواز و مافی خاوه‌ندارییه‌تی مسۆگه‌ر نه‌بوو و نه‌بوونی پابه‌ندبوونی
دادوه‌ریدا ده‌خوولێته‌وه ، دابه‌ش بوونی قووڵیش له‌و لاوه بوه‌ستێ هه‌روه‌ها به‌رزخوازیی
سیاسی به‌هێز كه ئه‌مه‌ش داڕشته‌یه‌ك نییه توانای ئابووری به‌جێ بێنێ .
له‌م باره‌یه‌وه ده‌وڵه‌تانی خاوه‌ن نه‌وت هاوشێوه‌ی ده‌وڵه‌تانی دیكه‌ی قازانج ویست ، كه
هێزی ئابووری و ده‌سه‌ڵاتی سیاسی له توانای دوولایه‌نه‌ی له ده‌ستخستنی قازانجی ده‌ره‌وه
له بازنه‌ی جیهانیدا هه‌ڵدێنجێ ، له پاشانیشدا دابه‌ش كردنه‌وه‌ی ئه‌و داهاتانه له ناوخۆدا .
به ڕاستی ده‌وڵه‌تانی خاوه‌ن نه‌وت به ته‌واوی ده‌وڵه‌تی قازانج ویستن : نه‌وت ئاستی
به‌رزی نائاساییان له قازانج بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ بۆ ده‌سته‌به‌ر ده‌كا ، وه‌ك ئه‌وه‌ی قه‌رز كردنی نێوده‌وڵه‌تیشی بۆ ئاسان ده‌كا ، كه ئه‌مه‌ش توانایی ژیانی زیاتر له توانای دارایی به‌رده‌ست درێژه پێ ده‌دا .
ڕه‌نگه ئه‌مه‌ش ببێته ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ی ڕێگه به سه‌ركرده‌كانی ده‌وڵه‌تانی خاوه‌ن نه‌وت بدا
خۆیان له گۆڕانكاری بنه‌ڕه‌تی پێویست بۆ ماوه‌یه‌كی درێژتر له توانای سه‌ركرده‌كانی دی
وڵاتانی په‌ره‌سێن به دوور بگرن ، چونكه ده‌وڵه‌تانی په‌ره‌سێن خێراتر ده‌ێنه ژێر باری پێداویستی گۆڕان هه‌ر وه‌ختێ نیشانه گه‌وره‌كانی ئابووری هه‌بوونی ئاڵۆزی ده‌رده‌خه‌ن ، به‌ڵام به بوونی نه‌وت ، ده‌وڵه‌تی خاوه‌ن نه‌وت شتێك نابینێ به‌سه‌ریدا بسه‌پێنێ خۆی بگونجێنێ – ئه‌گه‌ر بیشیكات له كات و ساتی پێویستدا نایكا ، به‌و واتایه‌ی دۆلاره‌كانی نه‌وت بژارده‌ی په‌ره‌پێدانی پێشووی پشت به نه‌وت به‌ستوو (( داده‌خا )) و ئه‌و بژاردانه ده‌چه‌سپێنێ ، به‌مه‌ش سستی له دامه‌زراوه‌كاندا دادێنێ و كۆسپی بڵیند له به‌رابه‌ر چاكسازیدا هه‌ڵده‌نێ .
دیسان دۆلاره‌كانی نه‌وت هانی گرتنه‌به‌ری شێوازێك له سیاسه‌ت ده‌دا خۆی له ئاره‌زووی له‌ڕاده‌به‌ر به داپۆشینی گرفتان به پاره ده‌بینێته‌وه ، یان ئه‌گه‌ر ئه‌وه نه‌لوا بژارده قورسه‌كان
دوا ده‌خه‌ن تا خرۆشانێكی تازه‌ی نه‌وت دێته‌وه ، به‌ڵام كێشه دواخراوه‌كان ده‌سبه‌جێ كه‌ڵه‌كه ده‌بن و باره‌كه خراپتر ده‌بێ ، له ئه‌نجامی ئه‌مه‌شدا گۆڕان – كه له پاشاندا هه‌ر دێ –
به كاریگه‌ریی قه‌یرانه قووڵه‌كانی سیاسی و ئابوورییه‌وه دێ .
ناته‌وانایی ده‌وڵه‌تانی خاوه‌ن نه‌وت به‌وه‌ی خۆی له‌گه‌ڵ بارودۆخی نوێدا بگونجێنێ و توانای
نوێبوونه‌وه و نه‌رمی نواندنی له سیاسه‌تدا ههبێ كه بۆ سه‌ركه‌وتنی گه‌شه پێویستن
ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندیان به بنیاتی هاندانی شێواوه‌وه هه‌یه كه ڕه‌فتاری سیاسی و خودانی كاران
به یه‌ك ئاست داده‌ڕێژێ ، له ده‌وڵه‌تانی دی گه‌شه‌سه‌ندووی خاوه‌ن نه‌وت هێزی ئابووری و
ده‌سه‌ڵاتی سیاسی تاڕاده‌یه‌ك له‌سه‌ر توانایی دوولایه‌نه‌دا ده‌وه‌ستێ : 1- هه‌ڵێنجانی قازانج
( دراو به‌رامبه‌ر نه‌وت ) له ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌ی جیهانیی وزه‌دا .
2- دابه‌ش كردنی قازانج له ناوخۆدا به به‌كارهێنانی پێوه‌ری سیاسی وه‌ك شێوازێكی ناوه‌ندیی دابه‌ش كردن ، ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ستییه‌كی توندی نائاسایی له نێوان ده‌سه‌ڵاتی ئابووری و سیاسیدا
په‌یدا ده‌كا و چه‌ندین تۆڕی ڕێككه‌وتنی ژێربه‌ژێر په‌ره پێ ده‌دا كه له‌سه‌ر ئاڵوگۆڕی كلاسیكیدا
ده‌وه‌ستێ له نێوان مافی حوكم و مافی پاره كۆكردنه‌وه‌دا .
دیسان هه‌ر ئه‌مه ئه‌نجامه ئابوورییه‌كان به مه‌حكه‌می به سیاسه‌ته‌وه ده‌به‌ستێته‌وه له شێوه‌ی
تێكه‌ڵاو بوونی ئابووری و سیاسه‌ت له ده‌وڵه‌تانی پێشووی سۆشیالست – ئه‌م واقیعه‌ش
وا ده‌رده‌كه‌وێ به‌سه‌ر سه‌رنجی زۆربه‌ی چاودێراندا تێپه‌ڕێ .
ڕاستیی ده‌سه‌ڵاتدارانی ده‌وڵه‌تانی نێرده‌كاری نه‌وت هیچ هانده‌رێكی ڕاسته‌وخۆیان نییه وایان
لێ بكا بگر و لێهاتوو و له خه‌می داڕشتنی سیاسه‌تدا بن ، هه‌روه‌ها كه‌مترین هۆ لای خۆیان
نابینن پاڵیان پێوه بنێ بۆ نامه‌ركه‌زایه‌تی ده‌سه‌ڵات به به‌شداری پێ كردنی هاوبه‌شی دیكه ،
به پێچه‌وانه‌وه ئه‌و پاره‌یه‌ی دڕژێته ناو گه‌نجینه‌كانی ده‌سه‌ڵاتێكی ناوه‌ندی توند نامانگه‌یێنێته هیچ له به ناوه‌ند بوونی ئه‌و ده‌سه‌ڵاته به‌ده‌ر له‌وه‌ی هانی ئه‌و په‌یوه‌ندییه قازانجیانه‌ی نێوان
سیاسی و سه‌رمایه‌داره‌كان ده‌دا .
له باتی ئه‌وه‌ی سه‌ركرده‌ی ئه‌و وڵاتانه كار بۆ دووركه‌وتنه‌وه له پیشه‌سازی به په‌له‌په‌ل
بكه‌ن و سنوورێك بۆ زیاده‌ڕۆیی له خه‌رجی و به‌كاربردنی له‌ڕاده‌به‌ری ناوخۆ دابنێن
كه وڵاتانی ئۆپێكی پێ ده‌ناسرایه‌وه ( به پێی ڕاسپارده‌ی شاره‌زایانی گه‌شه ) ، یا كار بۆ ئه‌وه بكه‌ن سنوورێك بۆ زیاده‌ڕۆیی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ده‌وڵه‌ت به‌سه‌ر ئابووریدا ( وه‌ك لیبڕاله نوێكان ئامۆژگاری ده‌ده‌ن ) ده‌یانبینین به جۆرێكی دی ده‌جوولێنه‌وه له ڕوانگه‌ی باوه‌ڕبوون
به توانایان له دواخستنی كێشه سیاسی و ئابوورییه گرینگه‌كان و بیركردنه‌وه به جۆرێكی
ته‌واو پێچه‌وانه‌وه .
ئه‌و چوارچێوه‌یه‌ی ده‌وری دورست كردنی بڕیاریش كه له دابه‌ش كردنی قازانجدا پێك دێ و
خۆی له‌سه‌ر ڕاده‌گرێ هه‌ر ئه‌وه‌ش مه‌ته‌ڵی سه‌یرایه‌تی زۆریمان بۆ هه‌ڵدێنێ ، واته ئه‌و هۆیه‌مان بۆ لێك ده‌داته‌وه كه وا له حكوومه‌ته جیاجیاكانی ده‌وڵه‌تانی نێرده‌كاری نه‌وت ده‌كا
له‌گه‌ڵ جیاوازی شێوازی حوكم وجیاوازی پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و كولتوور و قه‌واره و
بایه‌خی جیۆستراتیجییاندا ڕێڕه‌وێكی گه‌شه‌ی هاوبه‌ش هه‌ڵده‌بژێرن و له جه‌وسه‌رێكی وێكچوودا ده‌خوولێنه‌وه و به گشتی به باری پێچه‌وانه‌ی زیانبه‌خشدا ده‌شكێنه‌وه و له جیاتی چاك كردنی توانای ئابووری یا فێر بوونی سیاسی ، دۆلاری نه‌وتێ جێی شاره‌زایی سیاسی له به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌تدا ده‌گرێته‌وه ، له كوێشدا ئه‌مه ببێ توانای به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داواكاریان لاواز ده‌بێ و پارێزبه‌ندی ڕێژه‌یی داڕێژه‌رانی سیاست داده‌ڕمێ .
ڕاستیی ده‌سه‌ڵاتداران توانای ئه‌وه‌یان نامێنێ بڵێن (( نا )) (10)
ئه‌مه له‌به‌ر ئه‌وه نییه سه‌ركرده‌ی ده‌وڵه‌تانی نێرده‌كاری نه‌وت له‌وه ناگه‌ن چی خزمه‌ت
به به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان ده‌كا ، به‌ڵكو ئه‌وان با له ماوه‌یه‌كی كورتیشدا بێ زۆر چاك
له‌و به‌رژه‌وه‌ندیانه ده‌گه‌ن .
په‌راوێز(8) ئه‌و بیرۆكه‌ی له‌م به‌شه‌دا پێشان دراوه له لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی كارڵ (1997) Karl
وه‌رگیراوه، كتێبه‌كه به‌درێژی و فراوانی باسی ده‌كا ، به هێنانه‌وه‌ی چه‌ند ڕاستییه‌كی گریمانه‌یی
( ئه‌مبریقی )-گه‌ڕانه‌وه بۆ ڕاستییه هه‌ستپێكراوه‌كان – وه‌رگێڕ – چه‌ند لایه‌نێكی ئه‌و بیرۆكه‌یه‌ش هه‌یه ده‌توانرێ پێی بگه‌ن له كاره‌كانی تێری لین كارل
له كتێبی : Karl (1997 ) , Energy and Politics in Central Asia and the
Caucasus, ed., Bruce Aker et al . ( Lanham, MD: Rowman &
Littlefield Publishers , forthcoming ).
(9) Albert Hirschman , Essays in Trespassing: Economics
To Politics and Beyond (Cambridge, England: Cambridge University Press , 1981 ) .
(10) به‌ڕێز هیكتۆر هورتادۆ ، كه وه‌زاره‌تی دارایی فه‌نزوێللای وه‌رگرت
ئاماژه‌ی به نووسه‌ری ئه‌م دێرانه داوه و وتوویه‌تی : (( چۆن ده‌توانین
به به‌هێزه‌كان بڵێین ئێمه پاره‌یان لێ قه‌ده‌غه ده‌كه‌ین ، یان پێیان بڵێین
پاره‌مان نییه ، له كاتێكدا ئه‌وان بێگومان ده‌زانن كه تۆ نه‌وتت ههبێ واته
پاره‌ی پێویستت هه‌یه ، یا ده‌توانی ده‌ستی بخه‌ی ؟ ))
(كاراكاس ، فه‌نزوێللا ، هاوینی 1979)
