Skip to Content

فەلسەفە چی بەخشیوە بە مرۆڤ؟.. نووسینی: یووسف ئیسماعیل

فەلسەفە چی بەخشیوە بە مرۆڤ؟.. نووسینی: یووسف ئیسماعیل

Closed
by ئایار 22, 2023 General, Opinion


پێشەکی:
کاریگەری بەردەوامی فەلسەفە لەسەر مرۆڤایەتی


فەلسەفە دیسیپلینێکی تەمەن درێژە و لە سەرەتای شارستانیەتەوە هەموو لایەنەکانی ژیانی مرۆڤی گرتۆتەوە. لە یۆنانی کۆنەوە تا سەردەمی مۆدێرن، فەلسەفە چاویلکەیەکی بۆ دابین کردووە کە لە ڕێگەیەوە سەیری جیهان و بیرکردنەوە لە مانای بوون بکرێت و مانای ئەو پرسە ئاڵۆزانەی مرۆڤ ڕووبەڕووی دەبێتەوە. سەرەڕای ئەو گۆڕانکاری و گۆڕانکارییە زۆرانەی کە بە درێژایی مێژوو ڕوویانداوە، فەلسەفە وەک بەردی بناغەی گەڕانی فیکری و کولتووری بەردەوام بووە. لە ڕاستیدا دەکرێ بڵێین فەلسەفە کاریگەرییەکی بەردەوامی لەسەر مرۆڤایەتی هەبووە و نۆرم و بەها کولتوورییەکانی داڕشتووە و کاریگەری لەسەر لێکۆڵینەوەی زانستی هەبووە و بناغەیەکی بۆ بڕیاردانی ئەخلاقی و ئەخلاقی دابین کردووە. لەم وتارەدا بەدواداچوون بۆ ئەو ڕێگایە زۆرانە دەکەین کە فەلسەفە ژیانی مرۆڤی دەوڵەمەند و زیندوو کردۆتەوە، هەروەها پەیوەندی بەردەوامی لە کۆمەڵگەی ئەمڕۆدا لەبەرچاو دەگرین.
گەشەی کەسی:
هێزی گۆڕینی بیرۆکە فەلسەفییەکان جگە لەوەش بیرۆکە فەلسەفییەکان هێزی گۆڕانکارییان هەیە بۆ یارمەتیدان لە گەشەکردنی کەسیدا. لێکۆڵینەوە لە فەلسەفە ڕێگە بە تاکەکان دەدات بیر لە بەها و بیروباوەڕ و هەڵبژاردنەکانی خۆیان بکەنەوە. تەحەدای گریمانەکانی پێشوویان دەکات و هانی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە دەدات. تاکەکان لە ڕێگەی پشکنینی تیۆری و سەلماندنە ئەخلاقییەکانەوە توانای ئەوەیان هەیە چوارچێوەی ئەخلاقی خۆیان دابڕێژن و هەستێکی ڕوونتر بۆ ئامانج و ئاراستە لە ژیانیاندا پەرەپێبدەن. سەرەڕای ئەوەش، لێکۆڵینەوەی فەلسەفی دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە چاندنی هاوسۆزی و پێزانینی زیاتر بۆ جۆراوجۆری دیدگا و ئەزموونە جیاوازەکان. بە گشتی لێکۆڵینەوە لە فەلسەفە توانای ئەوەی هەیە کە گۆڕانکاری و گەشەکردنی قووڵی کەسی بهێنێتە ئاراوە.

دادپەروەری کۆمەڵایەتی:
چۆن فەلسەفە تێگەیشتنمان لە ئەخلاق و یەکسانی لە قاڵب داوە فەلسەفە تێڕوانینێکی ڕەخنەگرانەی بۆ چەمکی دادپەروەری کۆمەڵایەتی دابین کردووە، کە تێڕوانینمان بۆ ئەخلاق و یەکسانی گۆڕیوە. لە ڕووی مێژووییەوە فەیلەسوفەکان مشتومڕیان لەسەر باشترین ڕێباز بۆ گەیشتن بە دادپەروەری کۆمەڵایەتی کردووە، لە تیۆری ئەفلاتون بۆ کۆمەڵگەی ئایدیاڵەوە تا ئەخلاقی فەزیلەتی ئەرستۆ. فەیلەسوفە مۆدێرنترەکان، لەوانە جۆن ڕاوڵز و مارتا نوسبام، هەوڵیان داوە دادپەروەری کۆمەڵایەتی بخەنە پێشەوەی گوتاری سیاسییەوە. چەمکی “پەردەی نەزانی”ی ڕاولز دەڵێت کۆمەڵگا دەبێت هەوڵبدات سیستەمێک دروست بکات کە دەرفەتی یەکسان بۆ هەمووان پێشکەش بکات، بەبێ گوێدانە تایبەتمەندییە تاکە کەسییەکانیان. بە هەمان شێوە ڕێبازی تواناکانی نوسبام ستانداردێک بۆ یەکسانی ئابووری و کۆمەڵایەتی پێشنیار دەکات کە لەسەر بنەمای کۆمەڵێک توانای مرۆیی گشتگیر دامەزراوە. ئەم ڕێبازە فەلسەفییانە هاندەری ڕەچاوکردنی قووڵترن بۆ ئەو نایەکسانیانەی کە لە کۆمەڵگادا باون و چوارچێوەیەک بۆ گەیشتن بە دادپەروەری کۆمەڵایەتی زیاتر لە داهاتوودا دەڕەخسێنن.

پێشکەوتنی زانستی:
ڕۆڵی فەلسەفە لە داڕشتنی تێگەیشتنمان لە گەردوون فەلسەفە ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕێت لە داڕشتنی تێگەیشتنمان لە گەردوون، بەتایبەتی کاتێک باس لە پێشکەوتنی زانستی دەکرێت. بۆ نموونە فەلسەفەی زانست یارمەتیدەرمانە بۆ ئەوەی تێبگەین کە زانیاری زانستی چۆن دروست دەبێت و هەڵسەنگاندنی بۆ دەکرێت. سەرەڕای ئەوەش، مشتومڕە فەلسەفیەکان تێگەیشتنمان لە چەمکە زانستییەکانی وەک کات، هۆکار و فەزا لە قاڵب داوە، کە کاریگەری گرنگیان لەسەر تێگەیشتنمان لە گەردوون هەیە. جگە لەوەش، پرسیارە فەلسەفییەکان تەنانەت بووەتە هۆی دۆزینەوەی زانستی، وەک تەنۆلکەی هیگز بۆسۆن کە بۆ یەکەمجار لەلایەن فەیلەسوفێکەوە گریمانە کرا پێش ئەوەی لەلایەن فیزیای ئەزموونییەوە پشتڕاست بکرێتەوە. بەم شێوەیە ڕۆڵی فەلسەفە لە پێشکەوتنی زانستیدا زۆر گرنگە، چونکە چوارچێوەیەکی تیۆری بۆ زاناکان دابین دەکات بۆ ئەوەی لە چوارچێوەیدا کاربکەن و یارمەتیان دەدات بۆ بەرهەمهێنانی زانیاری نوێ سەبارەت بە گەردوون.

تیۆری سیاسی:
بەشدارییەکانی فەلسەفە لە گەشەپێدانی دیموکراسی و حوکمڕانیدا تیۆری سیاسی ڕۆڵێکی بەرچاوی هەیە لە پەرەپێدانی دیموکراسی و حوکمڕانیدا. بیرۆکەی ئەوەی کە پێویستە سیستەمێکی دادپەروەر و دادپەروەرانەی حکومەت هەبێت، دەتوانرێت بگەڕێتەوە بۆ یۆنانییە کۆنەکان، بەتایبەتی بۆ بەرهەمەکانی ئەفلاتون و ئەرستۆ. ئەم فەیلەسوفانە جەختیان لەسەر گرنگی سەقامگیری سیاسی و سەروەری یاسا و مافی هاووڵاتیان دەکردەوە. هەروەها تیۆریستەکانی سیاسی ڕۆڵێکی چارەنووس سازیان هەبوو لە داڕشتنی سیستەمی دیموکراسی مۆدێرن. بیرمەندانی وەک جۆن لۆک و ژان جاک ڕۆسۆ دەیانگوت تاکەکان مافی سروشتییان هەیە کە دەبێت لەلایەن حکومەتەوە بپارێزرێن. هەروەها پێیان وابوو دەسەڵاتی حکومەت سنووردار بێت و هاووڵاتیان لە چۆنیەتی بەڕێوەبردنیاندا قسەیان هەبێت. بە گشتی فەلسەفە چەمک و ئارگیومێنتی چارەنووسساز لە دروستکردن و پاراستنی سیستەمی دیموکراسی لە سەرانسەری جیهاندا دابین کردووە.

ئەنجام:
ئەگەرە بێ کۆتاکانی فەلسەفە بۆ پێشکەوتنی مرۆڤ لە کۆتاییدا فەلسەفە ئەگەری بێ کۆتایی بۆ پێشکەوتن بۆ مرۆڤ دابین کردووە. فەلسەفە بە پرسیارکردن لە بیروباوەڕی تەقلیدی و گەڕان بەدوای بیرۆکەی نوێدا، ئاسۆی ئێمەی فراوانتر کردووە و ڕێگەی پێداین چەمک و شێوازی بیرکردنەوەی نوێ پەرەپێبدەین. بە درێژایی مێژوو فەلسەفە ڕۆڵێکی گرینگی هەبووە لە داڕشتنی کۆمەڵگا و پێشخستنی زانستی مرۆڤ. لە ڕێگەی لێکۆڵینەوەی فەلسەفیەوە تێگەیشتنێکی قووڵترمان لە خۆمان و جیهانەکەمان و شوێنی خۆمان تێیدا بەدەستهێناوە. فەلسەفە چوارچێوەیەکی بۆ بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و چارەسەرکردنی کێشەکان دابین کردووە، ئەمەش بووەتە هۆی پێشکەوتنی زۆر لە زانست و تەکنەلۆژیادا. بە کورتی فەلسەفە ئەو ئامرازانەی پێبەخشیوین کە بتوانین قفڵی تواناکانمان بکەینەوە و شتە گەورەکان بەدەست بهێنین. تەنها بە بەردەوامبوون لە بەشداریکردن لە لێکۆڵینەوەی فەلسەفیدایە کە دەتوانین هیوای بنیاتنانی جیهانێکی باشتر بۆ خۆمان و نەوەکانی داهاتوومان هەبێت.

————————–

• بۆ بابەتەکەم پشتم بەو سەرچاوانە بەستووە:
• John RAWLS. ‘A Theory of Justice.’ Original Edition, Harvard University Press
• Seyyed Hossein Nasr. ‘The Heart of Islam.’ Enduring Values for Humanity, Zondervan

Previous
Next
Kurdish