ڕەنگدانەوەی پۆست کۆڵۆنیالیزم لە فیلمی ڕزگاربوون.. ڕێباز مجید

پۆست کۆڵۆنیالیزم لە فیلمی ڕزگاربوون

“تیۆری پۆست کۆڵۆنیالیزم کە لە بارودۆخێک دەکۆڵێتەوە کە لە هەناوی داگیرکاریدا دێتەکایەوە. هەموو ئەو بارودۆخ و هەڵومەرجانەی کەلە ئەنجامی کارلێکی داگیرکەر و داگیرکراو دێنە کایەوە پێی دەگوترێت پۆست کۆڵۆنیالیزم.” ( نادر، ٢٠٢٠: ٥)
واتە تیۆری پۆست کۆڵۆنیالیزم لە داگیرکار دەکۆڵێتەوە، چۆن کاریگەری هەیە لەسەر جیهان و نەتەوەکان داگیرکەر چۆن کاریگەری لەسەر داگیرکراو دروست دەکات، لەهەموو لەمانە دەکۆڵێتەوە.
کەواتە ئەوەی لەم بارودۆخەش دەکۆڵێتەوە پێی دەگۆتێرێت تیۆری پۆست کۆڵۆنیالیزم.
پۆست کۆڵۆنیالیزم شەپۆڵیکی دیکەی بیرکردنەوەیە لە پاش کۆڵۆنیالیزم( داگیرکاری).
کە خەڵکانێک بینیان داگیرکاری ڕۆژهەڵاتی فەوتاند و ناتوانن بیربکەنەوە. گروپێک تیۆرێکیان دروست کرد کە ئەدەبی نەبوو هێنایانە نێو ئەدەب، ئەوی پۆست کۆڵۆنیالیزم بوو، کە لە داگیرکاری دەکۆڵیتەوە.
پێیان وابوو داگیرکاری کۆمەڵە شواینەوارێکی نەگبەتی دروستی کردووە، پێچەوانەی کۆڵۆنیالیزمە، کە دەیانەوێ دووبارە وێنەیەکی تر بۆ ڕۆژهەڵات دروست بکەن. دەیانویست ئەو داگیرکارییە نەهێڵن و ڕۆژهەڵات ڕزگار بکەن.
لەڕووی مێژوو و چێوارچێوەی جوگرافی پۆست کۆڵۆنیالیزم ئەوا داگیرکەری پڕۆسەیەکی بەرفراوانە و لەهەمان کاتیشدا چەندین شێوەی ئاڵوگۆڕی کەلتووری هەیە. بەمەش ئیشکال لە سنوور و چوارچێوەی مێژووی و جوگرافی دروست دەبێت، چونکە لە ڕووی مێژووییەوە، مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە و لەسەرەتای دەستپێکی داگیرکەریدا کۆ دەنگییەک هەیە، ئەمەش لە ڕووی مێژوویەوە چەند پرسیارێکی کردووە، لەسەر چ بنەمایەک و پێوەرێک مێژووی لێکۆڵینەوەی پۆست کۆڵۆنیالیزم دیاریبکەین؟ یایە داگیرکەری ئانگۆنورمانەکان لە سەدەکانی ناوەڕاست و لەدوای ئەویش داگیرکردنی ئیرلەند لە چوارچێوەی نەریت و ڕێوڕسمەکانی داگیرکاری جێگەیان دەبێتەوە؟ ئەمە ئەو پرسیارانە و چەندین پرسیاری تری لەم شێوەیە بەردەوام لە چوارچێوەی ئەم تیۆرە دووبارە خراونەتەڕوو. دواجاریش ئەمە وەک ئیشکالێک لە بواری مێژوو و جوگرافیای لێکۆڵینەوەی پۆست کۆڵۆنیالیزمدا ماوەتەوە ( نادر، ٢٠٢٠ : ٢٢).
لەڕووی جوگرافیای لۆکۆڵینەوەی پۆست کۆڵۆنیالیزم بیر و بۆچوونی جیاوازی لەسەرە. چونکە زەمینەکانی پڕۆسەی داگیرکاری جیاوازن، هەر ئەمەشە جیاوازی بۆچوونی لە نێوان لێکۆلەران سەبارەت بەم تیۆرەدا هەبێت.
لەم بارەیەوە لێکۆڵینەوە پۆست کۆڵۆنیالییەکاندا دوو ڕوانگە هەن: هەندێک لە ڕەخنەگران پێیان وایە، کە دەبێت خورتنیشنگە سپیپێستەکانی وەک کەنەدا و نیوزلەندا و ئوستڕاڵیا لە سنووری پۆست کۆڵۆنیالیزم هەژمار بکرێن، بە بەڵگەی ئەوەی کە دانیشتوانی ئەم وڵاتانە لەلایەن ئیمپریالیزمەکان پەراوێزخراون و ناچارکراون کە لێکچوونی کەلتووری پەیڕەو بکەن.

هەندێکیتریشیان پێیان وایە ناکرێت خورتنشینگە سپیپێستەکان لە هەمان گوتار جێ بکەینەوە کە هیندستان و کینیا تێدا جێگیر دەبن، چونکە خاڵی سەرەکی لە لێکۆڵینەوەی پۆست کۆڵۆنیالیزم بریتییە لە نەژاد، بۆ نموونە لە داگیرکردنی هیندستاندا بابەتی نەژاد ڕوونە، کە هیبدستان لەلایەن بەریتانیا داگیردەکرێ، پەیوەندی نێوان داگیرکەر و داگیرکراو نەژادە، کە نەژادی هیند و بەریتانییە، بەڵام سپیپێستەکان نەژادی نییە، چونکە خورتنشینگە سپیپێستەکان هەم دەبنە داگیرکەر هەم دەبنە داگیرکراو( نادر، ٢٠٢٠: ٢٣ ). واتە ڕەشپێستەکان نابن بە داگیرکرای، چونکە دەسەڵاتی ئەوەیان نییە، سپیپێستەکان داگیر بکەن، بەڵام سپیپێستەکان هەم دەبنە داگیرکەر هەم دەبنە داگیر کراو، چونکە توانا و دەسەڵاتییان هەیە تا ڕەشپێستەکان داگیر بکەن، وە سپیێستەکانی ناوچەیەکی تریش دەتوانێت ئەو سپیپێستانە داگیربکات، بەمەش بابەتی نەژادی ڕوون نابێت.
لێکۆڵینەوەی پۆست کۆڵۆنیالیزم مێژووییەکی دوور و درێژی هەیە، بەو پێیەی پەیوەستە بە بابەتەکانی وەک ستەم و زوڵم و داگیرکەر و وڵاتی داگیرکرا و ئاڵوگۆڕی زمانی و کەلتووریی و … هتد، ئەم نابەتانەش خودی خۆیان مێژووییەکی دوور و درێژیان هەیە، کە هێندەی مێژوویی مرۆڤایەتی کۆنن، چونکە داگیرکەر لەدوای خۆی ئاڵوگۆری زمانی و کەلتووری و زوڵم و ستەم و ڕووبەروو بوونەوەی داگیرکرا دێنێتە کایەوە.
ئەدەبیاتی پۆست کۆڵۆنیالیزمیش خەریکی لێکۆڵینەوەی داگیرکارییە. دەیەوێت ئەو لێدکانەوە و دەرهاوێشتانە ڕەتبکاتەوە کە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای لێک جیاکردۆتەوە کە بووەتەهۆی دروستبوونی چەق و پەراوێز.( نادر، ٢٠٢٠ : ٢٥). واتە نووسەران و ڕەخنەگرانی ئەم تیۆرە دەیانەوێت ئەو بیرکردنەوەی ڕۆژئاوا نەهێڵێت سەبارەت بە ڕۆژئاوا هەیان بوو، پێیان وابوو ڕۆژئاوا باشترن و پێشکەوتووترن و ڕۆشنبیر ترن. هەوەروەها دەیانویست ڕەگەزپەرستیش نەهێڵن.
سینەماش ئامرازێکی هونەرییە، بۆ نیشاندانی دیاردە و ڕووداوە مێژووییەکان و کەلتوورەکان. لەمڕۆدا دیاردەیەکی شارستانییە و لە جیهاندا بایەخی زۆری پێدەدرێت. بینەرانی سینەما پەیام و زانیاری و وێنە و جوڵە دەبینن و بەشێوەیک لە شێوەکان تێی دەگات(خدر، ٢٠٢١: ٨). خەڵکێکی زۆر لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا سەیری سینەما دەکات، زۆر لە دەرهێنەرانی سینەما ئەو پەیامە و مەبەستانەیان لە دونیای سینەمادا دەگەیەنن. دەرهێنەران لە ڕێی سینەماوە بنەماکان و پەیامی پۆست کۆڵۆنیالیزم دەگەینن، هەروەک فیلمی ( ڕزگاربوون) هی ئەنتۆنی فاکوا بە نموونە هێناوەتەوە، باس لە پۆست کۆڵۆنیالیزم دەکات.
ئامانجی ئەدەبیاتی پۆست کۆڵۆنیالیزم لێکۆڵینەوەیە لە دید و بۆچوونەکانی ڕۆژئاوایە کە چۆن سەیری ئەو وڵاتانە دەکەن و چۆن بەردەوامی بەو سەیرکردنە دەدەن و تاکوو درێژە بە داگیرکاری خۆی بدات. نووسەرانی پۆست کۆڵۆنیالیزم پێیان وایە دەکرێت دووبارە لە بەرهەمە کلاسیکییەکان جارێکی تر تاوتوێ بکرێتەوە و پەراوێزخراوەکان بکرێنەوە بە سەنتەر و جارێکی تر پێگەی خۆیان لە جیهاندا بەدەستبهیننەوە( نادر، ٢٠٢٢: ٣٨). واتە تیۆرستان و ڕەخنەگرانی ئەم تیۆرە ئامانجیان ئەوەیە لە بیر و هزر و بۆچوونی ڕۆژئاواییەکان بکۆڵنەوە، کەچۆن سەیری ڕۆژهەڵات دەکەن.
هەوەها نووسەرانی ئەم ئەدەبە دەیانەوە بیر و زەینی خەڵک و بینەران لە داگیرکاری دابماڵن و پەراوێز بکەنە سەنتەر و ڕۆژئاوا لە چەق بخەن. هەروەها ڕۆژهەڵاتییەکان متمانەیان بەخۆ هەبێت و واز لە لاساییکردنەوەی کەلتووری ڕۆژهەڵات بهێنێت. ئامانجێکی تری نووسەرانی ئەم ئەدەبە ئەوەیە کە کەلتووری نەتەوە داگیرکراوەکان بکەنە چەقی نووسینەکانیان و چەخت لە زیندووکردنەوە و بەرەپێدانی ناسنامەی نەتەوەیی دەکەنەوە. ( نادر، ٢٠٢٢: ٣٩).

واتە ئامانجێکیتری ئەم تیۆرە ئەوەیە ئەو بەهایەی چەق وپەراوێز پێشتر هەیبوو، نەیهێڵێت، دەیەوێت بڵێت بەهای پەراوێز کەمتر نییە لە بەهای چەق و ڕۆژهەڵات واز لە لاساییکردنەوەی ڕۆژئاوا بهێنێت.
فیلمی ڕزگاربوون ( ‏emancipation) لە ساڵی ٢٠٢٢ لەلایەن ئەنتۆنی فاکوا دەرهێنراوە. باس لە ڕووداوێکی مێژووی دەکات.
ئەم فیلمە باس لە ڕووداوێکی مێژووی ئەکات، باس لەوە ئەکات کە ڕەشپێستەکان کراون بە کۆیلە لە لایەن سپیپێستەکان، واتە کراون بە ئاسنگەر و کۆیلە. سەرەڕای ئەوەی ڕەشپێستەکان کاریان بۆ سپیپێستەکان دەکرد، ئەشکەنجەش ئەدران و ئازاریان دەدان. پیتەریش یەکێک بوو لەو ڕەشپێستانە، پیتەر کە کەسێکی چاونەترس و بەهێز بوو. کە دیبینی ئەم ڕەشپێستانە ئازار دەدران و کرابوون بە کۆیلە پێی قبول نەدەکرا و پەرپەرچدانەوەی هەبوو بۆ سپیپێستەکان. پیتەر هەوڵیدا ڕابکات بۆ لای سوپای کلینۆت، لەوێوە ڕووبەرووی سپیپێستەکان ببنەوە و جەنگ لە بەرامبەریان بەرپا بکەن. چونکە ڕەشپێستەکان داگیرکرابوون لەلایەن سپیپێستەکان و بە کۆیلە کراون. بۆیە پیتەر هەوڵیدا ڕووبەرووی بێتەوە ئەویش بە یارمەتی سوپای کلینۆت، بۆئەوەی ڕەشپێستەکان ڕزگار بکات و بگەڕێتەوە بۆ ناو خێزانی خۆی، بۆ ئەمەش گەشتێکی مەترسیدار و پڕ سەرکێش لەڕێگای زولکاوەکان کرد، بۆ ئەوەی بگاتە سوپای کلینۆت.

ڕەنگدانەوەی پۆست کۆڵۆنیالیزم لە فیلمی ڕزگاربوون

١_ سەنتەری و پەراوێز

لەم فیلمەدا سپیپێستەکان سەنتەر بوون و ڕەشپێستەکانیش پەراوێز بوون. چونکە ڕەشپێستەکان کرابوون بە کۆیلە لەلاین سپیپێستەکانەوە.

٢_ بەهای پەراوێز کەمتر نییە لە چەق

کە ئەوڕووپا( ڕۆژئاوا) سەنتەر بوو، ڕۆژهەڵاتیش پەراوێز بوو، ڕۆژهەڵات بە ناڕۆشنبیر و دواکەوتوویان دادەنا و داگیرکراو بوون، بەمەش ببوون بە کۆیلە و ژیانیان دەخستە مەترسییەوە لەپێناو پەیدا دەکردنی پارە، نموونە لەم فیلمەدا ڕەشپێستەکان خەریکی کاری ئاسنگەری بوون، تا پارە پەدا بکەن، ئەم کارەش زۆر مەترسیدا بوو، چونکە لەلایەن سپیپێستەکان ئازار و ئەشکەنجە دەدران و کرابوون بە کۆیلە، بەڵام دواتر کە ڕەشپێستەکان لە کۆتاییدا ڕووبەرووی سپیپێستەکان بوونەوە و جەنگیان لەگەڵ پەپا کرد، ڕەشپێستەکان سەرکەوتن و ڕزگار بوون. بەمەش پەراوێز بەو جۆرە نەما کە پێشتر هەبوو، پێشتر بەهای پەراوێز کەمتر بوو لە بەهای چەق و بە دواکەوتوویان دادەنا. چەق بەبێ پەراوێز نابێت بە چەق و پەراوێزیش بەبێ چاق نابێت بە پەراوێز، واتە تەواوکەری یەکترن و بەهای هیچیان لە ئەویتر کەمتر نییە، ئەمەش پۆست کۆڵۆنیالیزم وا ئەڵێ، یەکێک لە پەیامەکانی ئەم فیلمەش ئەم خاڵە گرینگەی پۆست کۆڵۆنتالیزمە.

٣_ پۆست کۆڵۆنۆلیزم باس لە جەنگ و داگیرکاری دەکات.
ئەم فیلمەش باس لە داگیرکاری و جەنگ دەکات، ئەمەش وایکردووە خەڵکی ڕەشپێست ببێت بە کۆیلە و لەناو ژیانێکی ناخۆشدا بژین. بۆ نموونە سپیپێستەکان ڕەشپێستەکانتان داگیرکردبوو و کردبوویانە ئاسەنگەر و کۆیلەی خۆیان، کاریان بە ڕەشپێستەکان دەکرد و ئەشکەنجەیان دەدا و بە بەردەوامی هەوڵی کوشتن و ئازادانی ڕەشپێستەکانیان دەدا، لە کۆتایشدا جەنگ لە نێوان ڕەشپێست و سپیپێستدا ڕوویدا، کە لەم فیکمەدا هەبوو.

٤_ لایەنی خوێندن و ڕۆشنبیری پشتگوێ خراپوو.
لەم فیلمەدا لایەنی خوێندن بە تەواوی بشتگوێ خرابوو و ڕەشپێستەکان لەبڕی ئەوەی لەبەر خوێندن بن، خەریکی ئاسەنگەری بوون و کرابوون بە کۆیلە.

٥_ ڕەنگدانەوەی ئەوڕوپا سەنتەری لەم فیلمەدا
لەم فیلمەدا سپیپێستەکان کە ڕۆژئاوایین، سەنتەر بوون و ڕەشپێستەکانیان داگیرکردبوو و کردبویانە بە کۆیلەی خۆیان، ڕەشپێسەتاکنیش کە ئەفریقی بوون، کرا بوون بە پەراوێز و لەلایەن سپیپێستەکان حوکم دەکران و داگیرکرابوون.
٦_ لاساییکردنەوە
لەم فیلمەدا ڕۆژهەڵات ( ڕەشپێستەکان) وەک داگیرکرا لاسایی ئەوڕوپایان کردووە، ئەویش لە بەکارهێنانی چەک و سیلاح و دروستکردنی سوپا، ئەمەش وایکردبوو بیر و هزری ڕەشپێستەکان داگیر بکەن.

٧_ ڕەنگدانەوەی ئەویتر لەم فیلمەدا
لەم فیلمردا منداڵەکان کرابوون بە ئەویتر، مینیان کۆدەکردەوە، ئەمەش مەترسیدار لەسەر ژیانیان دروست دەکەن و پێیان دەتەقێایەوە و کەم ئەندام دەبوون.

٨_ڕەنگدانەوەی ژێر دەست لەم فیلمەدا
لەم فیلمەدا ڕەشپێست ژێر دەستەیە و خاوەن هێز و دوڵەتێلی سەربەخۆ نییە. ڕەشپێستەکان ژێر دەستەی سپیپێستەکان بووینە و لەلایەن ئەوڕوپا بەردەوام هەوڵی داگیرکردنیان داوە و ببوون بە کۆیلە.

٩_ ڕەنگدانەوەی نەژاد لەم فیلمەدا

سپیپێستەکان خۆیان سەپاندبوو بەسەر ڕەشپێستەکان و حوکمیان دەکردن، کە ئەم بیرۆکەیەش لە لە ڕەگەزپەرستییەوە سەرچاوە دەکرێ، نەژداێک خۆی بەسەر نەژادێکی تر دەسەپەنێتێت.

ڕێباز مجید
ئەم باسە لە ژێر سەرپەرشتی (مامۆستا چاوەڕێ نیعمەت) ئامادەکراوە لە زانکۆی سۆران

—————————————-

سەرچاوەکان:

١_ نادر: کوردستان عبولوهاب ، ٢٠٢٢، ڕەنگدانەوەی پۆست کۆڵۆنیالیزم لە ڕۆمانەکانی فەرهاد پیرباڵدا، تێزی دکتۆرا، زانکۆی سۆران، فاکەڵتی ئاداب، بەشی زمانی کوردی.
٢_ خدر: ئاریان سەلیم ، ( ٢٠٢١)ز، پەیوەندی نێوان شوناس و خەباتی نەتەویی لە باکوری کوردستان : فیلمی زەڕ بە نموونە، زانکۆی سۆران، فاکەڵتی ئاداب، بەشی کۆمەڵناسی.