زمان له په‌راوێزی ڕۆمانی ده‌ریاس و لاشه‌كاندا! … سه‌دیق سه‌عید ڕواندزی
ده‌ریاس و لاشه‌كان، ناوی ڕۆمانێكی دیكه‌ی (به‌ختیار عه‌لی)یه، كه له‌و ماوانه‌ی ڕابردوودا چاپ و بڵاوكرایه‌وه.ئه‌م ڕۆمانه، له نێوه‌ندی نووسین و ئه‌ده‌بی كوردییدا، ده‌نگدانه‌وه‌یه‌كی زۆری هه‌بوو، چه‌ندین كتێب و دۆسییه‌ی ئه‌ده‌بی و وتاری له باره‌وه نووسرا. زۆربه‌ی ئه‌و نووسینانه، ته‌نها له ڕووی ناوه‌ڕۆكه‌وه تیشكیان خسته سه‌ر ئه‌و ڕۆمانه‌وه. كه باس له چه‌مكی شۆڕش و چاوه‌ڕوانییه‌كان و نائومێد بوونی مرۆڤ ده‌كه‌ن. به‌ڵام لایه‌نێكی گرنگی ئه‌و ده‌قه‌یان فه‌رامۆشكرد، كه ئه‌ویش زمانی نووسینی ڕۆمانه‌كه‌یه له ڕووی زمانه‌وانی و چێژو ده‌ربڕینه‌وه. ئه‌م ڕۆمانه به زمانێك نووسراوه، خوێنه‌ر كاتێ ده‌یخوێنێته‌وه، واهه‌ست ده‌كات وتارێك ده‌خوێنێته‌وه نه‌ك ڕۆمان. چونكه له گه‌لێك شوێنی ڕۆمانه‌كه، ئه‌و زمانه زاڵه. بێگومان ساڵانێكی زۆره، تێگه‌یشتنێكی جێگیر لای به‌شێكی زۆری خوێنه‌ری كورد به‌رامبه‌ر به نووسینه‌كانی ئه‌و نووسه‌ره دروست بووه. ئه‌ویش ئه‌وه‌یه، كه نووسینه‌كانی له سه‌رووی ڕه‌خنه‌وه‌ن.
ئه‌م بینینه، له گه‌لێك ئاستدا تا ڕاده‌ی به موقه‌ده‌سكردنی نووسینه‌كانی به‌ختیار عه‌لی چووه. كه خۆی به‌رده‌وام و هه‌میشه له هه‌موو نووسینه‌كانیدا، دژی موقه‌ده‌س و به ته‌وته‌مكردنی هه‌موو شتێك ده‌وه‌ستێته‌وه، به‌ڵام بۆ نووسینه‌كانی خۆی به‌لایه‌وه ئاساییه. هه‌میشه زۆربه‌ی خوێنه‌رانی كورد، شوناسی نووسه‌ر له پێشه‌وه‌ی شوناسی ده‌ق ده‌بینن.به‌ومانایه‌ی، كاتێ نووسه‌رێك له ڕووی نووسینه‌وه ناوبانگ و شوناسێكی دیار وه‌رده‌گرێت، ئیدی لایان وایه كه هه‌ر ده‌قێك و هه‌ر بابه‌تێك ئه‌و نووسه‌ره بینووسێت، ئیدی پرێفێكته و شایه‌نی ڕه‌خنه لێگرتن نییه به هیچ جۆرێك.خۆ ئه‌گه‌رخوێنه‌رێكی ئاساییش هه‌وڵی خوێنه‌وه و هه‌ڵسه‌نگاندنی ئه‌وده‌قه له كڵاوه ڕۆژنه‌یه‌كی دیكه‌وه بدات، ئیدی هه‌م نووسه‌ره‌كه و هه‌میش خوێنه‌ره تایبه‌تییه‌كانی، به نه‌خوێنده‌وارو بێ ئاگایی له نووسین و ڕه‌خنه تۆمه‌تباری ده‌كه‌ن. به بێ ئه‌وه‌ی بتوانن به نووسین وه‌ڵامی بده‌نه‌وه. هه‌موو نووسه‌رێك مرۆڤه، هه‌موو مرۆڤێكیش زۆرئاساییه هه‌ڵه‌یه‌ك بكات، كه‌واته كه‌س له سه‌رووی ڕه‌خنه گرتنه‌وه نییه. ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌و ڕه‌خنه، له زمان و ڕێنووسیش بێت. چونكه زمان بنه‌مای سه‌ره‌كی نووسینه. هه‌موو زمانێك ڕێساو پێكهاته‌یه‌كی زمانه‌وانی خۆی هه‌یه كه ده‌بێ په‌یڕه و بكرێت.
زۆر جار ئه‌و ده‌ستكاریی و لادانه له زمان،ده‌بێته هۆی شێواندن و تێكدانی بنه‌مای واتایی زمان. زمان بوونێكی گشتییه، موڵكی نووسه‌رێك نییه به ته‌نها، تاكو چۆنی بووێت به‌و شێوه‌یه په‌یڕه‌وی بكات.له ده‌ریاس و لاشه‌كاندا، له گه‌لێك شوێن هه‌ست به‌و له‌نگییه‌ی زمان ده‌كه‌ین، تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی خوێنه‌ر سه‌یری پێدێت ڕۆماننووسێكی به ناوبانگی وه‌ها، به‌م شێوه‌یه زمان دابڕێژێت و گوزارشتی لێ بكات. ده‌ریاس و لاشه‌كان، ڕۆمانێكه وه‌ك هه‌ر ڕۆمانێكی دیكه‌ی ئاسایی، ده‌شێ خوێنه‌ران له كڵاوه ڕۆژنه‌ی جیاوازه‌وه بیخوێننه‌وه، به‌ڵام نیشاندانی وه‌ك داهێنانێكی گه‌وره و ناوازه له مێژووی ڕۆمانی كوردیدا، به بڕوای من زێده‌گۆییه.ڕۆماننووس هاوشێوه‌ی ڕۆماننووسه‌كانی دیكه‌ی كورد، درێژدادڕیه‌كی زۆری له ڕۆمانه‌كه‌ی كردووه، ئه‌گه‌ر له ڕووی زمانه‌وه پوخت و كورتی بكه‌ینه‌وه،ڕه‌نگه ئه‌وه‌ی له ڕۆمانه‌كه‌دا گوتراوه، به چیڕۆكێكیش بتوانرێت گوزارشتی لێ بكرێت. لێره‌دا وه‌ك خوێنه‌رێك ته‌نها ده‌مانه‌وێت له ڕوانگه‌ی ده‌ربڕین و زمانه‌وه، له سه‌ر ڕۆمانه‌كه بوه‌ستین و چه‌ند ده‌ربڕینێكی لێ ده‌هێنینه‌وه.بۆنموونه:_
*لا13نووسیویه‌تی:(برایانی كانیانی نازناوێك بووله گونده‌كه‌ی بابیان بۆیان به‌جێ مابوو).نازناو به‌جێ نامێنێت، ده‌مێنێته‌وه.گه‌لێك جار ده‌ڵێین:(نازناوه‌كه‌ی له باوك و باپیرانییه‌وه بۆ مابووه‌وه).
*لا13نووسیویه‌تی):ئه‌لیاس و ده‌ریاس هه‌ردووكییان به یه‌ك زگ له دایك بووبوون، له یه‌كتری ده‌چوون).مه‌گه‌ر بۆده‌وترێ جمك ئه‌گه‌ر له یه‌كتری نه‌چن.؟!
*لا24نووسیویه‌تی:(چایخانه‌ی دامه‌چییه‌كان، سه‌دان یاریكه‌ری دامه‌چی لێ كۆئه‌بووه‌وه).مه‌گه‌رناوی چایخانه‌كه چی بووه؟.
*لا29نووسیویه‌تی:(حه‌مامێكی گه‌رم) زۆرجار ئه‌گه‌ر شوێنێك زۆرگه‌رم بێت، ده‌ڵێین: ده‌تگوت حه‌مامه!.كه‌واته‌حه‌مام خۆی گوزارشت له گه‌رمی ده‌كات.
*لا29نووسیویه‌تی:(تیشكێكی نا ئاشناو، شه‌وقێكی نادیار). تیشك و شه‌وق، نا ئاشنا و نادیار، چ جیاوازیه‌كییان هه‌یه؟!.
*لا42نووسیویه‌تی:(خرۆش و حه‌ماس).هه‌ردووكییان یه‌ك واتایان هه‌یه.
*لا59نووسیویه‌تی:(هه‌ر كه‌س ڕسته‌یه‌كی توێكڵداری تێ بگرتایه).هه‌ر نووسه‌رێكی ئاسایی ئه‌مه‌ی نووسیبا، به نه‌خوێنده‌واریان دائه‌نا.
*لا62نووسیویه‌تی:(ده‌ریاس ده‌نگی ده‌له‌رزی). خۆزگه ڕۆماننووس پێی ده‌گوتین كه ده‌نگ چۆن ده‌له‌رزی؟!.
*لا71نووسیویه‌تی:(ژنانی زل و چێڵ ئاسا).ژنی به چێل چواندووه.
*لا74نووسیویه‌تی:(به خنكاوێك ده‌چوو به‌رله دوا هه‌ناسه).جا كه خنكاوبووه، چۆن دوا هه‌ناسه‌ی داوه؟!.
*لا85نووسیویه‌تی:( ته‌رمی ژنێك له بیمارستانه‌كه خه‌وتبوو).سه‌رنج له ته‌رم و خه‌و بده‌ن!.
*لا86نووسیویه‌تی:(خودا شته‌كانمان بۆ سه‌هل و ئاسان بكات). سه‌هل و ئاسان چ جیاوازیه‌كییان هه‌یه؟!.ئه‌م جۆره ده‌ربڕینانه، له زمانی میللی و خێڵه‌كی ئێمه، زۆر ده‌گوترێنه‌وه.
*لا93نووسیویه‌تی:(خه‌ڵكی بوراوه‌وه له هۆش خۆچوو). مه‌گه‌ر بوورانه‌وه، هه‌ر له هۆش خۆچوون نییه؟!.
*لا94نووسیویه‌تی:(بێ عاتیفه بێ هیچ سۆزێك). عاتیفه، هه‌ر سۆز نییه؟!
*لا101نووسیویه‌تی:(تاریكی نیشتبووه سه‌ریان). *لا101نووسیویه‌تی:(تیشكی بێ تینی مۆم).مه‌گه‌ر مۆم تیشكه‌كه‌ی هه‌ر بێ تین نییه؟!.
*لا138نووسیویه‌تی:(دوودڵی و ڕاڕایی). هه‌ردووكییان هه‌ریه‌كن.
*لا140نووسیویه‌تی:(له‌سه‌ر گۆڕه‌كه‌ی ژه‌نه‌ڕال،ئێشكیان گرتبوو،پاسه‌وانیان گرتبوو).ئێشك و پاسه‌وان هه‌ریه‌كن.
*لا142نووسیویه‌تی):موعجیزه‌ی ئیلاهی). مه‌گه‌ر موعجیزه‌ی مرۆڤ هه‌یه!؟.
*لا147نووسیویه‌تی:(گه‌رچه‌كمان نه‌بێت، ئه‌م قسانه ته‌ماته‌یه‌كی فلیقاوه ناژی).تا ئێستا، له ڕۆمانی ڕۆماننووسه گه‌نج و بێ ئه‌زموونه‌كانیش، ده‌ربڕینی نابابه‌تی و نائستاتیكی له‌و شێوه‌یه‌م نه‌بینیوه.
*لا150نووسیویه‌تی:(ئه‌نجوومه‌نی كۆمیته). هه‌ردووكییان به‌واتای ده‌سته دێن.
*لا165نووسیویه‌تی:(هه‌موو شه‌و من خه‌وتبووم).به درێژایی شه‌وه، یان هه‌موو شه‌وه!؟.
*لا172نووسیویه‌تی:(قاوغی فیشه‌كێكی ته‌قیو). بێگومان ته‌قیو زیاده‌یه، چونكه كه گوتمان قاوغ، مانای وایه گولله‌كه ته‌قێنراوه،یان نه‌ماوه.
*لا181نووسیویه‌تی:(من له ئه‌زموون و ته‌جروبه‌وه قسه ده‌كه‌م). ئه‌زموونیش هه‌ر ته‌جروبه‌یه، به‌ڵام به كوردی.
*لا193نووسیویه‌تی:(باران به‌جۆرێكی دڕنده ده‌باری).باران، هه‌ر بارانه، میهره‌بانی و دڕنده‌یی له كوێ بوو؟.
*لا200نووسیویه‌تی:(گیاندان و ڕوح ده‌رچوون).گیاندان، هه‌ر ڕوح ده‌رچوون نییه؟.
*لا204نووسیویه‌تی:(پاچ و خاكه‌نازه‌كه‌ی نایه سه‌ر شانی).درێژدادڕی په‌تای نووسینی ڕۆماننووسانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌یه، ئه‌وه‌ی به‌وشه‌یه‌ك ده‌وترێت، ئه‌وان ده‌یكه‌نه ڕسته‌یه‌ك.
*لا215نووسیویه‌تی:(ئینسان مه‌خلوقێك نییه شایه‌نی متمانه بێت).مه‌گه‌ر هه‌موو مرۆڤێك به‌و شێوه‌یه یه؟!.
لا250نووسیویه‌تی:(به‌وخه‌ڵكه ده‌ڵێم به‌و عاله‌مه ده‌ڵێم).خه‌ڵك و عاله‌م،هه‌ر یه‌ك نین؟!. وێرای ئه‌مه‌ش، ڕۆماننووس به شێوه‌یه‌ك ڕێنووسی هه‌ندێك وشه‌ی نووسیوه، كه من یه‌كم جاره ڕێنووسی له‌وشێوه ده‌بینم. له هه‌ندێك شوێنی ڕسته‌كاندا، وشه هه‌یه ده‌بێ به جیا بنووسرێت، كه‌چی به‌ختیار عه‌لی به‌لێكدراوی نووسیوه، ئه‌و وشانه‌شی كه ده‌بێ به لێكدراوی بنووسرێن،ئه‌و به‌ته‌نهای نووسیون. له زۆری شوێنی ڕۆمانه‌كه‌دا، ئه‌وه‌م كه‌وته به‌رچاو.لێره‌دا ئاماژه به هه‌ندێكییان ده‌ده‌ین:
*لا26(قسه‌یده‌كرد).
*لا41(ڕزگارتانبكات).
*لا92(ئه‌نجامیبده‌یت).
*لا92(ره‌وانه‌یكردووم).
*لا197(لكه‌داریبكه‌یت).
*(سه‌رنجده‌ده‌م)
*لا180(بانگیبكات).
*لا181(هه‌ستبكات).
*لا182(سۆراغیانده‌كه‌ن).
*لا188(كۆمه‌كیبكات).
*لا190(ڕزگارمبكات).
*لا202(بێئه‌وه‌ی).
لا222(بێدوودڵی)
*لا210(دوایانده‌كه‌وین).
*لا255(تارماییگه‌لێكییان).
له ڕاستیدا، نووسینی ئه‌م وشانه به‌و شێوه ڕێنووسه نامۆو ناڕێزمانییه،ته‌نها له‌و ڕۆمانه‌دا هه‌یه و بڕواناكه‌م هیچ نووسه‌رێكی كورد، ئه‌وشێوه سه‌یره له نووسینی ڕێنووسی وشه‌كان په‌یڕه‌و بكات. بێگومان ده‌قی ئه‌ده‌بی به‌گشتی و ڕۆمانیش وه‌ك ژانرێك، پێكهاته‌یه‌كی زمانه‌وانین.زمانیش ڕێساو داڕشتنی تایبه‌تی خۆی هه‌یه، نووسه‌رێك گریمان چه‌ند ناسراو و داهێنه‌ریش بێت،مانای وانییه به ئاره‌زووی خۆی بكه‌وێته سه‌روگوێلاكی وشه و چۆنی بووێت به‌و شێوه‌یه دایبرێژێت.چونكه وشه‌ی ساده وناساده و لێكدراو و چه‌ندین جۆری دیكه‌ش، به پێی ده‌ربڕین و كۆنتێكسی ڕسته ده‌گۆڕێن. بۆنموونه: وشه‌ی (دوایانده‌كه‌وین) واتا به شوێن ئه‌واندا ده‌ڕۆین، به‌ڵام مه‌رج نییه ئه‌و كرداره بكه‌ین. كه‌واته(دوایان)و (ده‌كه‌وین) دوو وشه‌ی جیان و دوو واتای جیاوازییان هه‌یه و نابێ به لێكدراوی بنووسرێن.چونكه زۆرجار مانای وشه‌یه‌كی دیاریكراو، به‌داڕشتنی له نێو ڕسته‌دا ده‌گۆڕێت.وه‌ك:(به‌ڕێ ده‌كه‌وین) كه‌چه‌ند جیاوازیی له ڕووی ماناوه هه‌یه له‌گه‌ڵ ده‌ربڕینی(دوایان ده‌كه‌وین). ئه‌مه و زۆر نموونه‌ی تریش.
سه‌دیق سه‌عید ڕواندزی
په‌راوێز/ ده‌ریاس و لاشه‌كان، نووسینی:به‌ختیار عه‌لی، بابه‌ت:ڕۆمان،ساڵی چاپ 2019..
*ئه‌م بابه‌ته له ڕۆژنامه‌ی(وشه) ژماره(313)له 8/1/2020بڵاوكراوه‌ته‌وه..
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
