Skip to Content

گۆڕانی حكومەتی ئێران و كاریگەریەكانی.. سەلام قادری

گۆڕانی حكومەتی ئێران و كاریگەریەكانی.. سەلام قادری

Closed
by ئاب 3, 2021 General, Opinion, Slider

ئەگەر ڕۆژێك حكومەت،نەوەك دەوڵەت لە ئێران بگۆڕدرێت ئەو گۆڕانە دەبێتە سەرەتایەك بۆ گۆڕان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.لەم راستیەوە دەچین بەرەو ئەو پرسیارەی کە وابوو گۆڕانێکی لەم چەشنە چۆن دەتوانێت رووبدات و سیاسەتی زلهێزەکان چیە، بە نسبەت جۆری گۆڕانەکەوە و بۆ ئەوەی بەرژەوەندیان پارێزراو بێت، یان لانیکەم زەرەرمەند نە بن تێیدا؟
حکومەتی ئێران یەکێک لە گەورەترین سەریەشەکانە بۆ سیستمی بەرێوبەری دنیاو سیاسەتیان بە نسبەتی ئەم حکومەتە وەکوو عمەلیاتی دڵی جەستەیەک وایە.وەک دەبینین لەگەل ئەوەدا سەریەشەی گەورەیان بۆ دروست دەکات و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی لە رێگەی گروپە تیرۆریستەکانەوە شێواندوە،بەرنامەی چەکی ناوەکی بە دەستەوەیە،یەکێک لە سەرکوتگەرترین حکومەتەکانی دنیایە کە هەموو مافە بنەڕەتیەکانی مرۆڤ پێشێل دەکات،ئەشکەنجە دەکات،ئیعدام دەکات و هی تر، بەم هەموو نە شازیانەیشیەوە هێشتا هەر وڵاتانی رۆژئاوایی ناچنە سەنگەرێ کە بۆنی ئەوەی لێ بێت بیانەوێ بەستێن بۆ رووخانی ئەو حکومەتە دابڕێژن.هۆکارەکەیش ئەوەیە جورێک لە چاوەڕوانی و هەڵسوکەوتی هۆشیارانە بۆ گوشارخستنە سەر حکومەتی ئێران لە سیاسەتیاندا هەیە و نایانەوێ و پەلەیان لە گۆڕانێ نیە کە دڵنیا نەبن بە سەر بەرژەوندیەکانیاندا ناروخێ.

ئاخۆ حکومەتی ئیسلامی لە ئێران دەگۆڕێت؟
وڵامەکە بەڵێیە،ئەو حکومەتە کە خۆی و دەستەو تاقمەکانی هاوکاری پێیان وایە نەگۆڕە دەگۆڕێت.ئەو حکومەتە کە چین و توێژە جیاوازەکانی ناو کۆمەڵگای ئێران بە هەموو شێوازێ دەبزوتێن بۆ روخانی دواجار دەگوڕدرێت.بزاوتە خۆرسکەکانی خەڵکی ئێران هەرجارە و نیوە سەرکەتنێ بە دەست دەهێنێ و دادەمرکێتەوە،سەرکوت دەبێ و بۆ ماوەیەکیش توشی هیوبڕاوی دەبێ،بەڵام دامرکان و خەمۆکیە كاتیەكە ناگوازرێتەوە بۆ ئاشتی و کۆک بوون و مل دانی بۆ ئەم حکومەتە.

ئەو حکومەتە بە باشی لاوازییەکانی سیستەمی جیهانی و وڵاتانی رۆژئاوایی دەناسێت،لەرێگەی خۆپەرەدانی ناوچەییەوە گوشار دەخاتە سەریان،بەدەستێک تەوقەیان لە گەل دەکات و هاوکاریانە،بەدەستێکی تر سەریەشەیان بۆ دەنێتەوە، لە درزی نێوان چین و روسیاو رۆژئاوا کەڵک وەردەگرێ و لە عینی حاڵیشدا خوازراو،یان نە خوازراو خۆیشی بەکار دەهێندرێت،سوپا و هێزی جۆراوجۆری سیخوڕی و سەرکوتگەری لە ناوەو و دەرەوەی ئێران پەرە پێداوە،لە شوێنی خۆیدا بە بێ دەنگی و بە شێنەیی پاشەکشێ لە هێڵە سورە ئایدۆلۆژیکیە کانی دەکات.وەکوو باسی لێوە کرا ئەوپەڕی هەوڵی خۆی دەدات کەلێنێ بۆ بەرگری لە مانەوەی خۆی بە جێ نەهێڵێت.

هەموو ئەوەی دەیکات متمانە بە خۆی لای خۆیی و لەناو هێزەکانی سەربە خۆیدا زیاد دەکات و خەڵکیش تووشی جۆرگەلێك لە دەستەوەستانی بێ هیوایی دەکات،بەڵام دوو هۆکاری سەرەکی ناهێڵێ ئەو حکەمەتە بتوانێ ئامرازەکانی تەمەن درێژکردنەوەی خۆی بکات بە ئامرازیی هەتاهەتایی کردنەوەی خۆی.

ئابووری و ناتەبایی پێکهاتەیی

ئابووریی ئێران ئابووریەکی وڵامدەرەوە نیە بە لانیکەمی خواست و پێویستی خەڵکی ئێران،ئەمەیش بە هۆی هەژاری وڵاتەکەوە نیە؛بەڵکوو بە هۆی سوڵتەچیەتی،سوڵتەگەرانێکەوەیە کە خۆیان زەنگین و دەوڵەمەند کردوە و بەرێوەبەری و ئابووریان هەژار کردوە.سوڵتەگەری شێوازێک لە حوکم کردنە کە ناتوانێ و نازانێ ئیدارەی وڵات لە ئاستی پێویستدا بکات،شایستەو و هەڵبژادرە نیە و لە رێگەی ئامرازەکنی سەرکوتەوە دەتوانێ تەمەن بۆ خۆی زیاد بکات.
ئابووری هۆکاری شاریاوە و دیار ی هەموو گۆڕانە سیاسیەکان بووە لە حکومەتی وڵاتاندا.گۆڕان چ لە جۆری ریفورمیانە و چ شۆڕشگێڕانەکەی دەرئەنجامی بنبەست و ناکارایی ئابووری حکومەتەکان بووە،لە لایەکی دیکەیشەوە ،سوڵتەگەری بێ ئایدۆلۆژیا لە زۆر حاڵەتدا تەمەنی کورت دەبێ و ناتوانێ دەوام بێنێت.
ئایدۆلۆژیا ئەگەر سیستەمی بەڕێوەبەری ناكارەمە كرد و بەرەو یفلیج بوون بردی لە درێژەی زەمەندا جیلێكیش دروست دەكات كە ناتەبایی و ناكۆكی بنەڕەتیان لەگەڵ ئەو ئایدۆلۆژیایەدا هەیە و روویەكی ژیان بۆیان دە رخستن و بە گوشار كردنی ئەو ناتەباییە یە.
لە حاڵەتی ئاوەهادا تەنیا زەمەن و سوڕی رووداوەکان پرسیارە، دەنا گۆڕان حەتمیە.حەتمیەتی گۆڕان بەتایبەت ئەو کاتە گومان هەڵنەگرە کە لە وڵاتێکدا جۆرێک لە سەربزێوی و مل نەدان و ئاخێز لە کۆمەڵگاکەدا ببینین.
کۆمەڵگای ئێران کۆمەڵگایەکی بە جموجوڵ و جۆش و خرۆش بووە،بەدرێژایی یەک سەدەی ڕابردو لەو وڵاتە دا بزووتن و بزووتنەوەی جۆراوجۆر سەری هەڵداوە.

پشو درێژی بزووتنەوەی گۆڕانخواز

لە بزووتنەوەی مەشروتەوە بززوتنەوەیەكی پێشكوتنخوازانە لە كۆمەڵگای ئێراندا هەم گوشار بووە لەسەر دەسەڵات و هەمیش پێشەڤەچوونی كەوتووەتە ژێر كاریگەری شێوازی سەركوتگەرانەی حوكم كردن لەو وڵاتەدا.
ڕوەتی زاڵ لەم بزووتنەوەیەدا، هەندێ جارچەپ و كۆمۆنیستەكان بوون،هەندێ جاریش نەتەوەچیەكان،ئەوەی کە جێگەی تێڕامانە ئەوەیە کە هەرگیز رەوتی زاڵی کۆمەڵایەتی ئیسلامیەکان نەبوون؛بەڵام بە هۆی ناکۆکی و سەرگەردانی ڕەوتەکانی دیکە لە لایەک و لە لایەکی تریشەوە بە هۆی پێویستی دروست کردنی پشتوێنەیەکی سەوز بەدەوری یەکیەتی سۆڤیتی پێشوودا شۆڕشی ئێرانیان بە باری حکومڕنی مەلاکاندا شکایەوە.لە سیاسەتی دنیای دوو جەمسەریدا ؛ئیسلامیەکان توانیان دەست بە سەر شۆڕشی هزاو وسیسەد و پەنجاو حەوتی هەتاویدا بگرن،بەڵام هەرگیز نەیانتوانی جلکی ئسلامگەرایی بکەنەوە بە بەری کۆمەڵ و کالچڕی رۆژانی ژیان کۆمەڵایەتی لە و وڵاتەدا.
سێ رەوتی کۆمەڵایەتی سەرەکی لە سەدساڵی رابردوویی ئێراندا بە سێ کۆدەتای سەربازی سەركوت کراون. مەشەوتە،رەوتی پاش مەشروتە کە سەرئەنجامی گەیشت بە حکومەتی موحەمەدی موسەدق و بە نەتەوەیی کردنی نەوتی ئێران و ،دواجاریش بزووتنەوەیەکی جەمئاوەری کە بە هاتنە سەرکاری رەوتی شیعەگەری کۆتایی هات.
کۆدەیای رەزاشا لە مەشروتە،کۆدەتای حەمەرەزا شا لە حکومەتی موحەمەد موسەدق و دواجاریش شێوە کۆدەتای جێگۆرکێ کردن بە دەسەڵاتی پاشایەتی بۆ حکومەتی مەلا شایەتی هەموویان هەورازو نشێوی کۆمەڵگایەکی سەربزێو و بە بزاوت بوون و هێشتاش نەیانتوانیوە لە دەسەڵاتی سەربازی و سیاسیەوە بگوازرێنەوە بۆ قائیل کردنەوەی ئەو کۆمەڵگایە بۆ پێوانە بەرتەسک و داپڵۆسێنەرەکانی ئایین و ئێرانچیەتی شێوە فاشیستی.کۆمەڵگای ئێران لە ئەمڕۆدا هیچ نۆرم و پێوانەیەکی ئیسلامی حکومەت لەبەرچاو ناگرێت و تەواوی پارەو دەسەڵاتی ئەم وڵاتە بۆ بە ئیسلامی کردنی ئەم کۆمەڵگایە بە فیڕۆ چووە.ئەوی لە ئێراندا هەیە بزووتنەوەیەکی پشوودرێژی کۆمەڵایەتیە کە بریتیە لە چەپ و لیبراڵ دمکرات و لیبراڵ تەشەیوع کە هەموویان لەیەک خاڵدا بەیەک دەگەیەنەوە،ئەو خاڵەیش سەردەمی بوونە.هەموویان دەیانەوێت کە کۆمەڵگای ئێران لە هەموو بوارەکانی کۆمەڵایەتی،ئیداری وئابووری و سیاسیدا لەگەڵ نمونە ڕۆژئاواییەكانی كۆمەڵگایەكی سەردەمی نزیك بكرێتەوە.
ئەم هێزە بەرین و چەن رەوتیە لە کۆمەڵگایی ئێراند لە لایەن دەسەڵاتەوە سەرکوت کراوە و قەتڵ ئەشکەنجەو زەرب و شەتمی بینیوە،بەڵام دواجار حکومەت كەوتوەتە ژێر کاریگەری ئەو و بە بێ دەنگی و هێدی هێدی پڕ بە جەستەی ئەو بزووتنەوەیە ڕەواوەتەوە .

ئەوەی کە بۆ داهاتوو پێشبینی دەکرێت رەگ و ڕیشەی لە مێژووی کاردانەوە کۆمەڵایەتیەکانی کۆمەڵگای ئێراندا هەیە.شۆڕشی مەشروتەی ئێران ساڵی ١٢٥٨ هەتاوی، واتە زیاتر لە سەد ساڵی لەوەو پێش لە بارودۆخێكدا بە سەركەوتن دەگات كە وڵاتی ئێران ئابوورییەكەی وەكوو ئەم سەردەمە وێرانە،گەندەڵی سەرتاپای حكومەتی داگرتوە،ئێران پاشكۆی دەوڵتە کایگەرەکانی ئەو سەردەمە بووە.دواتریش کۆدەتایەک کە لە ساڵی ١٣٣٢هەتاوی بە سەر دەوڵەتەکەی موسەدقدا سەپا،بووە سەرەتایەک بۆ گەشەی بزووتنەوەی بە قین و توڕەی شۆڕشگێڕانە لە ئێران،دیسانیش لە کاتی شۆڕشی ١٣٥٧ تی هەتاویدا حکومەتی پاشایەتی لە بارودۆخێکدا رووخا کە دوای ئیسرائیل یەکیک لە دەزگا ئەمنیە گەورەکانی خستبووە گەڕ بۆ سەرکوت و چاوترسێن کردنی خەڵک،کە یەکێک لە بە هێزترین ئەرتەشەکانی ناوچەکەی لە ئەختیاردا بوو و دەوڵەتێکی دۆست و هاوپەیمانی ئەمریکا،دەوڵەتانی رۆژئاوایی و ئیسرائیل بوو .گەر باوكی حەمە رەزا شا مەیل و بەستێنێ كە شۆڕشی مەشروتە بۆ پێشكەوتنی كۆمەڵگای ئێران دروستی كردبوو سەركوتی نەكردبایە بزووتنەوەی دژی پاشایەتی كۆمۆنیستی و مەشروتە خواز دژبەرییان لەگەڵ دەسەڵات هێندە قوڵ نەدەبوویەوە كە دواجار بە كۆدتای دژی موسەدق و لە ئەنجامی رەشتریشدا بە كۆدەتای خومەینی لە شۆڕشێ ئێران کۆتایی پێ بێت.

حکومەتی ئەوڕۆی ئێران درێژەی قەیرانی سەدان ساڵەی بەڕێوەبەریەتیە لە کۆمەڵگای ئێراندا،نەوەک چارەسەری ئەو قەیرانە .شاچیەتی و مەلا شایەتی، کە تا هاتنە سەرکاری کۆماری ئیسلامی همیشە دوو رووی یەک فلس بوون هەرکامەو لە روانگەی خۆیان و بە شێوازی خۆیان ویستویانە گەشەی روو لە پێشی کۆمەڵگای ئێران بە زەبری دەسەڵات بچوک بکەنەوە بۆ چوارچێوە و قاڵبی دڵخوازی خۆیان و بە هۆی پشتیوانیە دیار و نادیارەکانی زلهێزەکانی دنیای دوجەمسەری ڕاگیراون بۆ ئەوەی وەکوو مەرهەمێک بۆ چارەسەری کاتی،کورت ماوە یا خۆ درێژخاایەن لە سیاسەتی زلهێزەکاندا بەکار بهێنرێن. زلهێزانە زۆربەی جار دەستێوەردانی راستەوخۆ ناکەن و پلان بۆ گۆڕانی حکومەتێ دانارێژن ،بەڵام لە کاتی قووڵ بوونەوەی ناکۆکی سیاسی و جەمئاوەری لە کۆمەڵگایەکی وەک ئێراندا،دەستێوەردان دەکەن و بەرەو ئاقاری پاراستنی بەرژەوەندیەکانیان دەیبەن.

ئەوەندەی بگەڕێتەوە بۆ چین و توێژە کۆمەڵایەتیەکان و گەلانی نیشتەجێ لە ئێرانی ئەمڕۆدا،هەرگیز بە قەدەر ئەم سەردەمە بزووتنەوەی مافخوازانەی جۆراوجۆر لە ئێراندا پەرەی نەسەندوە.ئەگەر سەردەمی شۆڕشی ئێران بزووتنەوەی شۆڕشگێڕانە کوردستانی ئێران کەم ئەزموونتر وبوون،ئەمڕۆ خاوەنی ئەزموونێکی دوور و درێژن و بەرینتر بوونەتەوە،ئەگەر سەردەمێ تەنیا کورد لە ئێراندا بە دوی مافی خۆی وەکوو کەمینەیە ک بوو ئەمڕۆ گەلانی بەلوچ،عرەب،ئازەری،کەمینەی ئایینی جۆراوجۆر هەن و گوشارن لە دژی کۆماری ئیسلامی،لە لایەکی ترەوە بزووتنەوە گەلی پێشکەوتخوازانەی وەکوو بزووتنەوەی ژنان،کرێکاران،خوێندکاران و ژینگە پارێزان لە سەرتاسەری ئێراندا بەرۆکیان بە دەسەڵات و چوارچێوە ئایدۆلۆژیاکەی گرتوەو و قوربانی دەدەن و زیندان و ئەشکەنجە دەکرێن و لە سێدارە دەدەرێن ،بەڵام هەرچی کات دەڕواتە بەرەوە کۆڵنادەن و دواجار ئەوە دەسەڵاتە کە بە شێنەیی لە هێڵە سوورە ئایدۆلۆژیکیەکانی پاشگەز دەبێتەوە.کۆماری ئیسلامی هەوڵی دەدا بە رێکخستنی شانۆگەری هەڵبژاردن و یاری سیاسی دوو باڵی ریفورم خواز و پارێزگار رەوایی بۆ خۆی بسێنێت،بەڵام خەڵکیش وشیارانە لەو یاریە کەڵکیان وەرگرت و بە دەنگ دانی ئامرازیانە بە ریفورمخوازەکان باڵێکی رژیمیان بۆ ئامانجی دژە رژیمیانەی خۆیان هەڵبژارد،خەڵک ئەو باڵەیان بە دروشمەکانی خۆیی بەستەوە و لە نەرمی ئەو بۆ پاشەکشێ بە کۆی سیستمەکە کەڵکیان وەرگرت.ئەم وشیارییەی خەڵک ئەم مەیدانەی لە حکومەت سەندەوەو بووە هۆی ئەوەی کە وەکوو دواساڵەکانی حکومەتی پاشایەتی ئەمانیش بەرەو تاک حیزبیەتی بڕۆن و بەکردوە ئیتر یاری بەکارتی ریفۆرمخواز و پارێزگار نەکەن.کۆتایی هێنان بەم یارییە لە ترسی ئەوە دا بوو کە حکومەت پێی وابوو بەم شێوازە بچێتە بەرەوە شۆڕشی نەرمی لێ دەکری و یەکجاری دکێشرێتە خوارەوە.کۆتایی هێنان بە ترس لە وەی پێی دەڵێن شۆڕشی نەرم خەڵکی بردوەتە قۆناخێکی نوێ لە دژبەری؛لەم قۆناخەدا ئەوەی کە رژیم و کۆمەڵگای ئێران ئیشێکیان بە یەک نەماوە بۆ هەردوولا روونە.حکومەت پێی وایەزەبرو زەنگ و سەرکوت تاقە چارەیە و، پێشی وایە دەتوانێ بەم ئامرازەوە بمێنێتەوە.شای ئێران هەمان باردۆخی هەبوو بەڵام دواجار تێگەیی کە سەرکوت بۆ هەمیشە وڵامدەرەوە نیە وە چونکا رێگایەکی دیکەی بۆ خۆی و خەڵکی ئێران نەهێشتبوویەوە ، تەنانەت مافی ئەوەی پێنەبڕا کە لە وڵاتی خۆی بمرێ و بنێژرێ.
دەسەڵاتدارانی ئەمڕۆی ئێران لە ناوچەکە گۆشەگیر کراون و یئتلافی ئیسرائیل و چەندین وڵاتی عەرەب لە لایەک و قەیران و پاشەکشێی هیلالی شیعی لە لایەکیتر ئامرازی ناوچەییشی بۆ خۆ سەپاندن نەهێشتوەتەوە.ئەو چەکانەی ئەوان هەیانە لە بەرانبەر تکنۆلۆژیای نیزامی دەوڵەتانی رۆژئاوایی و ئیسرائیل بۆ یاری منداڵان باشە.هەموو ئەمانە وادەكات كە گۆڕانی قۆناغ بە قۆناغ لە كۆمەڵگای ئێراند تا گۆڕانی كۆماری ئیسلامی درێژ ببێتەوە.ئێرانی داهاتوو بەردی بنچینەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستێکی نوێ دەبێت.ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستێک کە گلۆبالیزاسیۆن تا ناخ کاری تێکردوە و لەگەڵ دنیا تەباتر بووە .ئێرانی داهاتوو تەنانەت زمانی دەربڕینی ناتبەییەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراستیش دەگۆڕێ گۆڕدراوە.

سەلام قادری
تورۆنتۆ ٣/٧ / ٢٠٢١

mm

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.

Previous
Next
Kurdish