ئایا ریفۆرم لەحیزبدا دەکرێت؟.. دکتۆر نوورى تاڵەبانى
سالح رەحمان ئەم دیمانەى لەگەڵ قانوونزان و نووسەر و کەسایەتى سەربەخۆ دکتۆر نوورى تاڵەبانى سازداوە لەبارەى رێفۆرم لەحیزبدا.
پرسیار: تاچەندە دروستە حیزب دەست وەربداتە کاروبارى قانوونىء تەشریعى؟
وەڵام: بەشێوەى گشتى حیزبى سیاسى بۆى هەیە دەست بخاتە ناو کاروبارى پەرلەمان لە هەموو روویەکەوە، بەڵام لەڕێگاى نوێنەرانى ئەو حیزبە لەناو ئەو دامەزراوەدا، ئەوان نوێنەرایەتى گەڵ وحیزبەکەیان دەکەن لەڕێگاى ئەوەوە چوونەتە ناو پەرلەمان. دەستوەردانى حیزب دەبێ بەپێى قانوون بێت، بەتایبەتى قانوونى هەڵبژاردن و پێڕەوى ناوخۆى پەرلەمان. بوونى حیزبى سیاسى و کارکردنیان بەشێوەیەکى ئازادانە سیماى دیموکراسیەتە لە حوکمرانیکردن لەو وڵاتە، بۆیە لەوڵاتانى شموولیدا حیزبى سیاسى نییە، یان حیزبى دەسەڵاتە، دەسەڵاتیش لەنێو حیزب و حکومەت لەیەک جیاناکرێنەوە، لەبەر ئەوەى حیزبى سەرکردە سەرپەرشتى هەردوکیان دەکات.
پرسیار: بۆچى حیزبى کوردىء خۆرهەڵات بەماف خۆیانى دەزانن فەرماندارى دەسەڵاتەکانى تر بن، بەتایبەت دەسەڵاتى قانووندانان؟
وەڵام: نەبوونى کەلتووری دیموکراسى وجێگیرنەبوونى پرنسیپى فرەحیزبى وفرەڕایى لەبەشى هەرە زۆرى ئەو وڵاتانەدا هۆکارى نەبوون، یان سەرنەکەوتنى ژیانى حیزبایەتییە. لەو وڵاتانەدا حیزبى”سەرەکى”، یان”سەرکردە” سەرچاوەى دەسەڵاتەکانە، ژیانى حیزبایەتى نییە یان رێگاخۆشکەرە بۆ چەسپاندنى باڵادەستى حیزبى سەرکردە بەسەر حیزبەکانى دیکەدا. ئەگەر ژیانی حیزبایەتى راستەقینە لە وڵاتََێکى دراوسێدا سەرى هەڵدابێ، حکومەتە شموولیەکانى دەوروبەرى ئەو وڵاتە بەهەموو شێوەیەک هەوڵى لەناوبردنیان داوە، چ بە ڕێگاخۆشکردن بۆ کودەتایەکى سەربازیى، یان بە بەرپاکردنى شەڕى ناوخۆ لەنێو پێکهاتەکانى ئەو وڵاتەدا. لوبنان و سوریاى پێش ساڵى 1956 و چەندین وڵاتانى دیکە لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا چەند نموونەێکى بەرچاوبوون. بوونى پەرلەمانێکى شەرعى لەڕێگاى هەڵبژاردنێکى ئازادەوە هەڵبژێرابێت و تواناى دەستنیشانکردنى حکومەتێکى دیموکراسى هەبێت، وڵاتە شموولیەکان بەمەترسیان زانیوە، چونکە لەوڵاتانى خۆیاندا ژیانى حیزبایەتى نییە، یان حیزبی سەرکردە خاوەنى هەموو دەسەڵاتەکانە. لەبەشێک لەو وڵاتانەى بەناو ژیانى حیزبایەتى تێداهەیە، سەرکردەى حیزب رابەرایەتى و کۆنترۆڵى هەتا بیرى ئەندامان و لایەنگرانى دەکات، ئەوەش بووەتە هۆى دروستکردنى دەسەڵاتێکى فەرماندەیى لەناو حیزبدا. سەبارەت بە کوردستان لەبەر بارى سیاسى و کۆمەڵایەتى تایبەتى و ئەو بارودۆخە چەکدارییەى لەسەرەتاوە دروستبووە بەهۆى سەپاندنى شەرى داکۆکیکردن لەخۆ بەسەر گەلەکەماندا، چەند حیزبێکى سیاسی بە دەسەڵاتێکى زۆرەوە پەیدابوون. دامەزراندنى دامەزراوەى شەرعى بە دەسەڵاتێکی تەواوە دەبێتە هۆى کەمبوون، یان کزبوونى دەسەڵاتى ئەو حیزبانەى خۆیان بەحیزبى سەرکردە دەزانن.
پرسیار: دەبێ پەیوەندى نێوان حیزب ء قانوون چۆن ڕێکبخرێت؟
وەڵام: لەهەموو وڵاتێکى دیموکراتیدا پەیوەندى نێوان حیزب و قانووندا پێویستە بەپێى دەستوور و قانوون رێکبخرێت، بە مەرجێک دەستوور و قانوون لە رێگایەکى شەرعییەوە پەسەندکرابن. لەعێراقى سەردەمى حوکمى بەعس دەستوور و قانوون هەبوون، بەڵام بەئارەزووى “حیزبى سەرکردە” داڕێژرابوون، بەشى هەرە زۆرى دەسەڵاتەکانى قانووندانان و راپەڕاندن و هەتا دادوەریش بە “ئەنجومەنى سەرکردایەتى شۆرش” درابوون، کە لەژێر دەسەڵاتى حیزبى “سەرکردە”بوون. بەداخەوە ڕووخانى رژێمى بەعس نەبووە هۆى نەمانى ئەو کەلتوورە کە تائێستاش لەزۆر رووەوە کارى پێدەکرێت. بەشى زۆرى حیزبە سیاسیەکانى عێراق و کوردستان نەیانتوانیوە لەو کەلتوورە دووربکەوەنەوە وخۆ دەربازبکەن. لەپاش ڕووخانى بەعس وپەسەندکردنى دەستوورى عێراق قانوونێکى تایبەت بە ڕێکخستنى ژیانى حیزبایەتى دانەنرا، لە کوردستان دەستوور نییە، بەڵام قانوونێک بۆ ڕێکخستنى ژیانى حیزبایەتى هەیە کە کەموکوری زۆرى تێدایە.
پرسیار: ئەو هێڵە سوورانە چین کە دەبێت حیزب خۆیان ڵابەدووربگرێت بەرامبەر قانوون؟
وەڵام: هێڵى سوور هەر دەستوورو قانوونە، حیزب ئەگەر دەسەڵاتدار بێت، یان بەشێک بێت لە ئۆپۆزسیۆن، پێویستە بەپێى قانوون ئەرکەکانى سەرشانى ئەنجامبدات، بەو شێوەى لە دەستوور و قانوون و بنەماکانى دیموکراسیەت دیارى کردوون. گەیشتن بە دەسەڵات لەڕێگاى سەندوقى دەنگدانەوە بەو شێوەى لە قانوون دیارىکراوە مەرجى سەرەکیە بۆ سەرکەوتنى ژیانى حیزبایەتی، ئەوەش لەوڵاتێکدا کە کەلتوورى دیموکراسى و فرەحیزبى تێدا جێگیربووبێت، ئەوەش بەرۆژو دوو رۆژ پەیدانابێت.
پرسیار: بۆچى لەوڵاتانى پێشکەوتوودا کەسە سەرەکى و پسپۆڕەکانى حیزب دەچنە ناو پەرلەمان ء لایەنى تەشریعى، بەڵام لەوڵاتانى دواکەوتوودا سەرکردەکان ئامادەنیین بەو شێوەیە کاربکەن؟
وەڵام: ئێستاش کەلتوورى بەعس لاى ئێمە باوە، سەرکردەکانى حیزب خۆیان لە پەرلەمان بە گەورەتر دەزانن، لەکاتێکدا ئەو خاوەنى دەسەڵاتى قانووندانە، کە لەهەموو دەسەڵاتێکى تر گەورەترە، پەرلەمان چاودێری کارەکانى حکومەت دەکات و دەتوانێت لێپێچینەوە لەگەڵ سەرۆکى حکومەت و وئەندامانى بکات، بەڵام ئایا پەرلەمانى کوردستان توانیویەتى ئەو ئەرکەى سەرشانى جێبەجێ بکات؟ لێتان ناشارمەوە شەخسى خۆم کە سەر بەهیچ لایەنێکى سیاسى نیم، چەندین جار دۆستەکانم گلەییان لەبوونم لەناو ئەو پەرلەمانە بێ دەسەڵاتە لێ دەکردم. ئەوان رەخنەیان لەو واقیعە تاڵە دەگرت کە پەرلەمانى کوردستان تێیدابوو بەهۆى دەستێوەردانى حیزبە دەسەڵاتدارەکانەوە لە کارەکانى پەرلەمان. بریارە گرنگەکان سەرەتا لەلایەن هەردوو مەکتەبى سیاسییەوە یەکلایى دەکرانەوە، ئەوجا دەخرانە بەردەم پەرلەمان بۆ پەسەندکردنیان. ئەو واقیعە کەس ناتوانێت نکوڵى لێ بکات، بۆنموونە گەر تەماشاى ئەو بەیاننامانەى پاش کۆبوونەوەکانى مەکەتەبى سیاسى هەردوو حیزبى سەرەکى بکەین، دەبینین ئەو بریارانە لەوێ یەکلایى دەکرێنەوە، کەدەبوو لانى کەم لەرووى شەکلییەوە بەوجۆرە نەبێت.
پرسیار: چارەسەرى ئەو گرفتە چۆن دەکرێت؟
وەڵام: پێشتر وەڵامى ئەم پرسیارەم داوەتەوە، دەبوو دەستوور و قانوون چارەسەرى ئەو گرفتانە بکەن، ئەگەر کاریان پێ بکرێت.
پرسیار: ئایا ئەگەر حیزب دەست لەدەستوەردانە کاروبارى قانووندانان ء دەسەڵاتى تەشریعى هەڵبگرێت، بارودۆخەکە بەرەو باشبوون دەڕوات؟
وەڵام: بێگومان دەستهەڵگرتنى حیزبە دەسەڵاتدارەکان لە دەستوەردانى ناقانوونى لەکاروبارى پەرلەمان دەبێتە هۆى باشبوونى کارەکانى پەرلەمان، بەمەرجێک کەسانى لێزان و شارەزا و رابوردووپاک ئەندامى ئەو پەرلەمانە بن. سەرکردەکانى حیزبە دەسەڵاتدارەکانى کوردستان ئاگادارى ئەو واقیعەن، نەدبوو لە خولى دووەمى پەرلەمان بەو جۆرەبێت.
پرسیار: چۆن دەتوانرێت ڕێگە لە حیزب بگیرێت، خۆى بەسەرەوەرى هەموو دەسەڵاتەکانى تر بزانێت؟
وەڵام: دانانى قانوونێکى شەفاف بۆ رێکخستنى کاروبارى حیزبایەتى لەهەموو رووێکەوە، بەتایبەتى دیاریکردنى سەرچاوەى داراییان، لەسەر بنەماى رێزگرتن لە پرنسیپەکانى دیموکراسیەت ورێگانەدان بەدەستوەردانى ناقانوونى لەکاروبارى دامەزراوە و دەزگاکانى حکومەتی رێگە لەحیزب دەگرێت خۆى بەسەروەرى هەموو دەسەڵاتەکان بزانێت. لەکۆبوونەوێکى داخراوى پەرلەمانى هەرێم لە خولى دووەمدا راشکاوانە وتم دوو هۆى سەرەکى هانیاندام بۆهاتنە ناو پەرلەمان، یەکەمیان کارکردن بۆ پەسەندکردنى پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستان کە لە ساڵى 1992ەوە خەریکى ئامادەکردنى بووم، بەڵام لەسەر بنەماێکى راست ودروست، دووەمیان هاوکاریکردنى پەرلەمان و لیژنەى قانوونى بۆ گۆرینى ئەو قانوونانەى لەسەر دەمى رژێمى بەعس دانراون وئێستاش کاریان پێ دەکرێت. بۆ ئەنجامدانى ئەو دوو کارە گرنگە، لەکۆسپ بەولاوە هیچى ترم نەدەبینى، بۆیە لەسەرەتاى تەمووزى 2008دا بەناچاریى داواى دەست لەکارکێشانەوەم لەهەردوو لیژنەى قانوونى ودەستوورى کرد، بەشێک لەهۆکارەکانى دەست لەکارکێشانەوەم لەو دوو لیژنەیە لە یاداشتی دەست لەکارکێشانەوەم روونکردووەتەوە. کاتێ داواکاریەکەم خرایە بەردەم پەرلەمان بۆ پەسەندکردنى، سەرەتا بەشى هەرە زۆرى پەرلەمانتاران نەیاندەویست قبووڵى بکەن، بەڵام تکام لێکردن پەسەندى بکەن بۆیە بە زۆرینەێکى کەم پەسەندکرا.
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
