کیمیای دەماریی.. رەهەند سابیر

کیمیای دەماریی Neurochemistry

کیمیای دەماریی، لقێکی زانستی دەمارەکانە neuroscience کە دیراسە بۆ پرۆسێسە کیمیایی و ئاوێتەکان و ئەتۆمەکانی ناو سیستەمی دەمار ئەکات، هەروەها ئەو میکانزیمە ئاڵۆزانە کەشف ئەکات کە بناغەی گواستنەوەی سیگناڵەکانن لە نێوان دەمارەکاندا. یەکێک لە سەمەرەکانی کیمیای دەماریی، ئەو رۆڵە سەرەکییەیە کە ئایۆنە مێتاڵییەکان لە هاڕمۆنییکردن و ساناکاریی ئۆغری سینگناڵەکانی دەماردا، ئەیگێڕن.

ئەگەر لە جوغزێکی ترەوە کیمیای دەماریی، رەنگڕێژ بکەینەوە، بریتییە لە شەنوکەوکردنی پرۆسێسە کیمیایی و پێکهاتەکانی ناو سیستەمی دەمار، بە تایبەتیی دەماغ و بڕبڕەی پشت کە هەوڵئەدات لە گەمە ئاڵۆزەکانی نێوان مۆڵیکیوڵە جیاوازەکان تێبگات، وەکو گواستنەوە دەمارییەکان، ئایۆنەکان و ماددە بایۆکیمیاوییەکانی تر! ئەم بواری کیمیای دەمارییە، زۆر گرنگە بۆ تێگەیشتن لە میکانیزمی بنەمای پێوەندییە دەمارییەکان، فێربوون و یادەوەریی، هەروەها فیسۆلۆژیی نەخۆشییە جۆراوجۆرەکانی دەمار و دەروون! سەرەڕای ئەمەیش، میکانیزمە بنەڕەتییەکانی پێوەندیی دەمارەکان و مەعریفە و رەفتارەکان، ئاشکرا ئەکات. دەرکی کیمیای دەماریی، لە پێش هەموو شتێکەوەیە بۆ رۆشنکردنەوەی ئاڵۆزییەکانی دەماغ!

رۆڵی ئایۆنە مێتاڵییەکان لە گواستنەوە دەمارییەکاندا Role of metal ions in neurotransmission

گواستنەوەی دەماریی، پرۆسێسێکی سەرەکییە کە لە رێگەیەوە، دەمارەکان پێوەندیی لەگەڵ یەکتردا دروست ئەکەن. لە جەوهەردایشدا، بریتییە لە ئازادکردن release و وەرگرتن و لێکدانەوەی گواستنەوەی دەماریی neurotransmitter کە نێردراوی کیمیایین chemical messengers. هاوکات، گواستنەوە کیمیاییە، پێکهاتەی زۆر گرنگن و بە جیا کار ناکەن، ئایۆنە مێتاڵییەکان، بە تایبەتیی ئایۆنەکانی کاڵسیەم، پۆتاسیەم و سۆدیەم، لە کاری رێکخستنی ئەم پرۆسێسە ئاڵۆزەدا ضەرورن.

کارییگەریی ئایۆنە مێتاڵییەکان لە سیستەمی دەمارییدا Effects of metal ions in nervous system
ئایۆنە مێتاڵییەکان رۆڵی گرنگ ئەبیینن لە کارکردنی ئاسایی دەمارەکان سیستەمی دەمارییدا، بەڵام ناهاوسەنگیی، یان وجودی هەندێ ئایۆنی مێتاڵ، ئەتوانێ کارییگەریی سەمەرەی هەبێت، چ سوودبەخش بێت، چ زیانبەخش بێت لەسەر دەمارەکان

ئایۆنەکانی کاڵسیەم، پێوسیتە بۆ فەرمانە جیاوازەکانی دەمار، رۆڵێکی گرنگی ئیجابیی هەیە لە دەردانی گواستنەوە دەمارییەکاندا. هەروەها باڵانسی دروستی کاڵسیەم زۆر موهیمە بۆ هاڕمۆنیی ورووژاندنی دەمارەکان و ئاماژەدان! ئایۆنەکانی سۆدیەم و پۆتاسیەم، ئەساسن بۆ ئەرکی کردار action potential، ئەو سیگناڵە کارەباییانەی کە دەمارەکان بۆ پێوەندییکردن بەکاریئەهێنن. تەوانزی نشێوی نێوان سۆدیەم و پۆتاسیەم، لە سەرانسەری پەردەی دەمارەکاندا زۆر گرنگە بۆ پاراستنی پۆتێنشیەڵی پشوودان و کردار. ئایۆنی مەگنسیەم، بەشدارە لە تەنظیمی چەناڵە ئایۆنییەکان Ion channels و ئەکتیڤیی وەرگرەکان لە دەماردا، هەروەها رۆڵی گرنگی هەیە لە بەرگرییکردن لە زیادەڕۆیی ئاماژەدانی ورووژێنەر.

ئەوەی لێ دواین، سوودی ئایۆنە مێتاڵییەکان بوو، لە بەرامبەردا، ئایۆنی مێتاڵیی زیانبەخشەکانیش هەن، وەکو قوڕقوشم کە ئەبێتە هۆی لاوازیی فێربوون و کێشەی رەفتار و تێکچووونی هزر. جییوە، کەمیی هەستیاریی و جوڵە دروست ئەکات. کادنیەم، باعیثی مردنی خانە دەمارییەکانە.

ئەنجامگییریی Conclusion

لە کۆتاییدا، کیمیای دەماریی، فرە پسپۆڕییە، وردبوونەوە لە وردەکارییە کیمیاییەکانی سیستەمی دەمار، ئایۆنە مێتاڵییەکان، بە تایبەتیی، سۆدیەم، پۆتاسیەم، کاڵسیەم، ئەدای گرنگییان هەیە لە دروستکردنی پۆتێنشیەڵی کردار action potential و بڵاوبوونەوەی سیگناڵەکان. هاڕمۆنییکردنی ئەم ئایۆنانە گرنگە بۆ پاراستنی کارکردنی تەندروستانەی دەماغ، بە تێکچوونی هاڕمۆنییان، تێکچوونی دەمارەکان رووئەدات. تێگەیشن لە کارییگەریی قووڵی ئایۆنە مێتاڵییەکان لەسەر کیمیای دەماریی، زۆر گرنگە بۆ توێژیینەوەی بناغەی هەردوو زانستی دەمار و پەرەپێدانی چارەسەرەکان بۆ حاڵەتە دەمارییەکان!

رەهەند سابیر

————————

سەرچاوەکان:
Purves, D., Augustine, G. J., Fitzpatrick, D., et al. (2001). “Neuroscience.” 2nd edition. Sinauer Associates.

Nelson, D. L., & Cox, M. M. (2017). “Lehninger Principles of Biochemistry.” 7th edition. W. H. Freeman.

Kandel, E. R., Schwartz, J. H., & Jessell, T. M. (2000). “Principles of Neural Science.” 4th edition. McGraw-Hill.

Hennigar, R. A., & Kelleher, S. L. (2012). “Metal ion transport and regulation in the nervous system: A review.” Molecular Neurobiology, 45(2), 262-273.

Kandel, E. R., Schwartz, J. H., & Jessell, T. M. (2000). “Principles of Neural Science.” 4th edition. McGraw-Hill.

Purves, D., Augustine, G. J., Fitzpatrick, D., et al. (2001). “Neuroscience.” 2nd edition. Sinauer Associates.

Squire, L. R., Berg, D., Bloom, F. E., et al. (2012). “Fundamental Neuroscience.” 4th edition. Academic Press.